Педагогтың кәсіптік сана-сезімінің жалпы сипаттамасы

Педагогтың кәсіби сана-сезімі – бұл кәсіпқой ретінде өзін, іс-әрекет пен педагогикалық қатынаста көрініс табатын өзінің тұлғалық ерекшеліктерін ұғынуы. Кәсіби сана-сезім жалпы алғанда сана-сезіммен ортақ қасиеттерге, белгілерге де, өзінің спецификасына да ие. Ортақ белгілер, жалпы алғандағы сана-сезім секілді, кәсіби сана-сезімнің өзінің құрылымына өзін-өзі тануды, эмоциялық-құндылық қатынасты, өзін-өзі бағалауды, өзін-өзі реттеуді және өзін-өзі бақылауды қосатындығымен анықталады, мұнда сонымен қатар сәйкестендіру және рефлексия механизмдері де міндет атқарады.

Ерекшелігі – тұлғаның өзінің жиынтығында педагогты оқушылармен, ата-аналармен, әріптестерімен, әкімшілікпен, өз өзімен өзара әрекеттесуде суреттейтін қасиеттері және ерекшеліктері танылады, бағаланады, реттелуге жатады. Осыдан барып өзін-өзі тану нысандары: кәсіптік-педагогикалық бағытталғандық; педагогикалық қабілеттер; арнайы білімдер мен ептіліктер; өз белсенділігінің деңгейі; іс-әрекеттің педагогикалық стилі және көптеген өзгелер болуы мүмкін. Бірақ жалпы алғанда өзін адам ретінде қабылдаудың өзін кәсіпқой ретінде қабылдаумен дәл келмеуі мүмкін.

Мысал. Тұлға жалпы алғанда өз-өзіне қанағаттануы, өзіне деген құрметті бастан кешуі, өзін құзыреттімін деп сезінуі мүмкін, бірақ бұл кезде өзінің кәсіби жетістіктеріне, әкімшілікпен, әріптестерімен қатынастарына онша қанағаттанбаған болуы; онша жоғары емес біліктілігі жайында айып сезімін сезінуі және т.с. мүмкін. Осындай келіспеушілік тіршілік әрекетінің әртүрлі салаларындағы өзімен жеткіліксіз сәйкестендірумен куәландырады, бұл тұлғаішілік кикілжіңдерді тудыруы мүмкін.

Мұғалімнің А.К.Маркова бөліп көрсеткен кәсіби сана-сезімінің құрамдас бөліктерін келтірейік:

• Өз кәсібінің нормаларын, ережелерін, үлгісін (яғни педагогикалық іс-әрекетке, қатынасқа, тұлғаға қойылатын талаптарды) өз қасиеттерін ұғыну үшін эталондар ретінде ұғыну. Бұл процесте кәсіптік дүниетанымның негіздері қаланады. Егер педагог өзінің қандай болуы керектігінен және өзінің қоршаған адамдармен қатынастарын қалай құру керектігінен хабардар болмаса, онда өзін бағалауы қиынға соғады. Жалпы білімдарлықтың негізінде мұғалімнің кәсіби білімі, оның мұғалім еңбегінің жеке концепциясы қалыптасады, өзінің жүріс-тұрысында ол осыған сүйенеді.

• Жоғарыда тізіп көрсетілген қасиеттерді басқа әріптестерінен жете түсіну, өзін біліктілігі орташа қандай да бір абстрактылы да, нақтылы да кәсіпқоймен салыстыру.

• Өзін кәсіпқой ретінде қоршаған адамдар – оқушылар, әріптестері, басшылық және т.б. тарапынан жете түсіну;

• Өзінің жекелеген қырларын өзінше бағалау: өз өзін, өзінің педагогикалық іс-әрекетін, қатынасын, тұлғасын түсіну және ұғыну; өз өзінің ерекшеліктерін бағалау және эмоциялық қарау. Біртіндеп мұғалімге кәсіптік сенімділік немесе сенімсіздік сезімін беретін тұрақты Мен-концепция қалыптасады. Оның негізінде өз өзіне қатысты мектепте болып жатқанның бәрі бағаланады. Бұл кезде: бүгінгі мүмкіндіктерді (өзекті өзін-өзі бағалау), кешегі (ретроспективалық өзін-өзі бағалау), болашақ жетістіктерді (идеалды өзін-өзі бағалау) бағалау және басқалар тарапынан бағалау (рефлексивті өзін-өзі бағалау) өзгеше болады. Егер өзекті бағалау ретроспективалық бағалаудан, ал идеалды бағалау – өзекті бағалаудан жоғары болса, бұл кәсіптік сана-сезімнің өскендігін айтады. Мұғалімнің өзін-өзі бағалауының оптималды құрылымы болып осында ретроспективалық және өзекті, өзекті және идеалды өзін-өзі бағалаулар арасында минималды айырмашылықтар, кәсіптік өзін-өзі бағалаудың жасампаздығы және шынайылығы туралы куәландыратын, сана-сезім негізінде әрекет жасауға қабілеттілік бар құрылым есептеледі.

• Мұғалімнің жалпы алғанда өз өзін оңды бағалауы, өзінің оңды қасиеттерін, келешектерін анықтауы, позитивті Мен-концепциясын құруы өзіне деген сенімділікті, өз кәсібіне қанағаттанғандықты, көңілі толғандықты, педагогикалық еңбектің тиімділігін арттырады. Көбіне көп дәл осындай мұғалім өзін-өзі жүзеге асыруға тырысады. Психологияда педагогтың Мен-концепциясының оқушылардың Мен-концепциясының дамуына әсерін дәлелдейтін талай эксперименталдық мәліметтердің бар екендігін атап көрсетуіміз керек. Р.Бернстің (ағылшын ғалымы) жинақтап қорытатын «Мен-концепцияның» даму» және тәрбие» жұмысына көңіл аударалық, мұнда мұғалімдердің Мен-концепциясының және оның жекелеген құрамдас бөліктерінің балалардың тұлғалық дамуына, олардың өзін-өзі қабылдауына әсерін зерттеу нәтижелері баяндалады. Р. Бернс мұғалімде жағымды Мен-концепцияның болуы оның сыныптағы жүріс-тұрысына ғана емес, өздерінің қабілеттерін толық шамада көрсете бастайтын және осыны олардың мүмкіндіктеріне сенімді мұғаліммен қатынас арқылы ұғына отырып, өзінің құндылық сезіміне ие болатын оқушылардың сабақ үлгеріміне де оңтайлы әсер ететіндігін атап көрсетеді. Төмен өзін-өзі бағалауға ие мұғалімдер бір нәрсесімен барлық қалған оқушылардан ерекшеленетін балаларға жек көретіндігін кей кездері көрсетіп отырады. Егер мұғалімнің басым психологиялық күйі қорғалмағандық сезімі болып табылса, онда тек оқушылармен ғана емес, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен де қатынастарда үрейлілік, күдікшілдік арта түседі. Сондықтан қорғалмағандық сезімін бастан кешетін мұғалім, Р. Бернс көрсеткеніндей, кей кездері авторитарлық рольдермен сәйкестендіріленеді, бұл жүріс-тұрыстағы шамадан тыс қатаңдыққа және өктемдікке алып келеді. Өзін-өзі бағалауы төмендетілген мұғалімдерде мектеп оқушысының тұлғасына зиянды әсерін тигізуге қабілетті, айқын жағымсыз потенциалы бар мақсаттар анықталды.

Солардың кейбірін келтірейік:

• өзіңді жақсы көрмейтін оқушыларға теріс қарау;

• қиындықтар оқушыларға бәсеңсуге мүмкіндік бермейтіндіктен, оқушыларға қиындықтар жасаудың кез- келген мүмкіндіктерін пайдалану;

• мүмкіндігіне қарай оқыту іс-әрекетін бәсекелестік күрес негізінде құру;

• оларда кеткен ағаттықтары үшін кінә сезімін тудыра отырып, оқушыларды оқуға ынталандыру;

• қатаң тәртіп орнатуға ұмтылу;

• оқушыны жазалау дәрежесін оның кінәсіне пропорционал арттыру.

Педагог концепциясының оқушылар тұлғасының дамуына және олардың Мен-концепциясына әсері мәселесін талдаудың нәтижелерін шығара келе, Р. Бернс мынандай қорытынды жасайды: «Өзіне балаларды оқыту міндетін жүктеген адам өзін сенімді сезінуге тиіс. Бұл кезде өз өзіңді де түсінуге ұмтылмасаң, басқаларды түсіне қою, оның үстіне оларға көмектесуге тырысу бекер іс болмақ. Төмен өзін-өзі бағалауға ие индивид басқаларды өзінің үрейлерінің, қорқыныштарының және қанағаттанбаған қажеттіліктері арқылы қабылдайды. Жоғары өзін-өзі бағалау және өзіне деген сенімділік адамға өзінің билігін немесе өз басының маңыздылығын көрсете отырып, өзін-өзі бекіту ниетін жеңіп шығуға және өз іс-әрекетінің бағдары етіп басқалардың қажеттілігін жасауға мүмкіндік береді».

Отандық психологияда да педагогтың кәсіптік сана сезімін көптеген зерттеулер жүргізілген. Жекелей алар болсақ, Л.М.Митина кәсіптік сана-сезімнің төмен және жоғары деңгейлері бар мұғалімдерді бөліп көрсетті. Мұғалімнің кәсіптік сана-сезімнің дамуының төмен деңгейінің әдетте конструктивтік емес жүріс-тұрысты және педагогикалық өзара әрекеттесуді анықтайтын, тұрақтылығы жеткіліксіз бейнеге жинақталатын, оның жекелеген қасиеттері мен сапаларын ғана ұғынумен және өзін-өзі бағалаумен сипатталатындығы атап өтіледі. Ал, енді жоғары деңгей мұғалімнің Мен бейнесінің оның өз кәсіптік іс-әрекетінің мақсаттарын және оларға жасампаздықпен қол жеткізу үшін қажетті амалдарды ұғынуымен байланысты құндылық бағдарларының жалпы жүйесіне сіңісіп кететіндігімен анықталады. Кәсіптік сана-сезім құрылымының қысқаша талдауын жасап шығып, енді педагогтың өзін-өзі тануы мен өзін тану және дамытуының өзегешелігіне тоқталайық.

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Педагогтың кәсіби сана-сезімі дегеніміз не?

2. Педагог тұлғасы қандай болуы керек және өзінің қоршаған адамдармен қатынастарын қалай құру керек деп ойлайсыз?

Студенттердің өзіндік жұмыстарына арналған тапсырмалар:

1.Өзін-өзі бағалауы төмендетілген мұғалімдерде мектеп оқушысының тұлғасына зиянды әсерін тигізуге қабілетті, қандай жағымсыз потенциалы бар мақсаттар анықталды?

2. Кәсіптік сана-сезімнің төмен және жоғары деңгейлері бар мұғалімдерге педагогикалық-психологиялық сипаттама беріңіз?

3. Мұғалімнің кәсіптік сана-сезімнің дамуының төмен деңгейінің жеке қаситтері мен өзін-өзі бағалауы қандай?