Зін-өзі таныту

Өзін-өзі таныту өзін тану және дамыту дың жоғарғы түрі болып табылады және өзіне белгілі бір дәрежеде алдындағы екі түрді, әсіресе онымен ортақ мақсаттар мен мотивтерге ие бола отырып, өзін-өзі жетілдіру түрін қосады. Ал енді өзін-өзі танытудың алдындағы түрлерден ерекшелігі мұнда адамның жүріс-тұрысы мен өмірінің эоғарғы мағыналық мотивтерінің танытылатындығынан тұрады. Өзін-өзі таныту теориясының авторы А. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзін-өзі таныту – бұл адамның кім болуға қабілетті екендігіне бола білуі, яғни адам өз борышын орындауға - өзінің жоғарғы қажеттіліктеріне: Ақиқатқа, Әдемілікке, Кемелдікке және т.с. сәйкес, өзінде барды жүзеге асыруға міндетті. А.Маслоуға сәйкес, өзін-өзі танытуға деген қажеттілік адамның қажеттіліктерінің қатарындағы жоғарғы саты болып табылады, егер төменірек реттегі қажеттіліктер жүзеге асырылмаған болса, ол пайда бола және жүзеге асырыла алмайды.

Осылайша, өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктің негізінде адамды өз тіршілігінің жоғарғы мағыналарын жүзеге асыруға бағыттап отыратын мотивтер дүниеге келеді. Гуманистік психологияның өзге өкілі – В.Франклге сәйкес, өмірдің мағыналары адамға әу бастан берілмеген, оларды арнайы іздеп табу қажет. Оның пікірі бойынша, мағынаны іздестірудің үш ең ортақ жолы бар: біздің өмірімізде жасайтындығымыз (творчество, жасампаздық); біз әлемнен алатынымыз (уайымдаулар); өзіміздің өзгертуіміз қолымыздан келмейтін тағдырға қатысты өзіміз алып отырған позиция. Тиісінше, оларға құндылықтардың үш тобы да бөлініп беріледі: жасампаздық, уайымдау және қатынастар. Мағынаны сұрақ қоятын адам немесе дәл осылай сұрақты ойластыратын жағдай анықтайды. Мағыналар осының көмегімен іздеп табылатын тәсілді В.Франкл ар-ұждан деп атайды.

Ар-ұждан – осы нақтылы жағдайдың жалғыз ғана мағынасын интуитивті іздеп табу. Өмірдің мағынасы ләззатты іздестіруде, бақытқа ұмтылуда емес, құндылықтарды: жасампаздықты, уайымдауды, қатынасты ұғынуда және жүзеге асыруда.

Өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктің негізінде жалпы алғандағы өз өмірінің мағынасын іздестірудегі мотивтер өмірге келеді. Бұл мотивтер өзін-өзі таныту деп аталған, өзін тану және дамыту дың спецификалы түрін анықтайды да.

Өзін-өзі танытудың мақсаты барлық канондар бойынша түңілушілікті тудыруға тиіс болатын, уақыттың өте қысқа аралығы ретіндегі өмірді сезінудің толықтығына қол жеткізуден тұрады. Бірақ, өте сирек жағдайларды қоспағанда, өз өмірін қолынан келгенінше сүретіндіктен, адам мұндай түңілушілікті бастан кешпейді, ал егер өмірді оның барлық толығында сүру, яғни өзін-өзі таныту және өзін-өзі жүзеге асыру қолынан келсе, онда ол өзіне және өз өміріне жоғарғы қанағаттанғандықты басынан кешіреді, өмірінің соңына дейін белсенділік танытуға, табыстарға және өзінің жасай алғандарына қуануға қабілетті болып келеді. Әрине, алдындағы жағдайлардағыдай, кері тенденция - өзінің міндетіне ілеспеуге ұмтылыс та бар. Дәл осы жерде өзін-өзі алдау, сан көптеген қорғаныстар, өз алдындағы өтірік-жалған, ал қорытындысында - өзінің кезеңдеуінде Э.Эрикссон даналықпен бекіткен түңілу өмірге келеді.

Осылайша, өзін-өзі таныту барысында адам болмысының екі сызығы - өзін-өзі тану мен өзін тану және дамыту тығыз беттеседі.

Бұл мүмкін болғанынша өзін танып-білу - өзінің таланттарын, қабілеттерін, мүмкіндіктерін ең толығымен пайдалану тәсілі ретіндегі өзін-өзі таныту үшін негізге ие болу деген сөз. Өзін-өзі таныту - өмірдің мағынасына ие болу, өзін жүзеге асыру, осылайша өз борышын, міндетін орындап шығу және нәтиже ретінде, өмірдің толыққандылығын, тіршілік етудің толыққандылығын сезіну.

Өзін-өзі танытудың тәсілдері қандай? А.Маслоу өзін-өзі танытуға алып келетін жүріс-тұрыстың осындай сегіз жолын бөліп көрсетеді:

- толықтай шоғырлана және шома отырып, жан тәнімен және риясыз уайымдау; өзін-өзі таныту сәтінде индивид тұтастай және толығымен адам болып табылады; бұл Мен өзін-өзі жүзеге асыратын сәт;

- өмір – бұл үнемі таңдау: алға жылжуды немесе кері шегінуді таңдау процесі; өзін-өзі таныту – бұл көп мәрте жекелеген таңдаулар: өтірік айту немесе шындықты айту, ұрлау немесе ұрламау және т.б. таңдауы берілген үздіксіз үрдіс; өзін-өзі таныту өсу мүмкіндігін таңдап алуды білдіреді;

- адамның өз өзіне құлақ қоя білу, яғни басқалардың пікіріне емес, өз тәжірибесіне бағдар алу қабілеті;

- адал болу қабілеті, өзіне жауапкершілік ала білу. А.Маслоудың атап көрсетуінше, «адам өзіне жауапкершілік алған әрбір ретте ол өзін-өзі танытады»;

- тәуелсіз болуға, басқаларға тәуелді емес позицияларды ұстап қалуға деген қабілеттілік;

- тек ақырғы күй ғана емес, өз мүмкіндіктерін таныту процесі де;

- сәттер: сатып алуға болмайтын, кепілдік беріле алмайтын және тіптен іздеу де мүмкін болмайтын жоғарғы уайымдаулар, ләззатқа бату сәттері;
- адамның өз психопатологияларын әшкерелеуге қабілеттілігі - өзінің қорғаныстарын айқындай алуға және осыдан кейін өзінен осыларды жеңіп шығуға қабілеттілігі.

А.Маслоу сондай-ақ өз жұмыстарында өзін-өзі танытуға қабілеттілікке ие болуда адамдарға көмек көрсетудің жолдарын да көрсетеді. Оның пікірінше, шынайы оқытудың міндеті – осы мүмкін болғанынша ең жақсы адам болу.

Өзін-өзі танытудың нәтижелері туралы айтар болсақ, олар бұрынырақта айтылғандардың барлығынан бүкіл анықтығымен анықтала алады. Ең маңызды нәтиже - өмірдің мәнділігін және өз болмысыңның толыққандығын сезіну, жиі-жиі кездесіп отырған сәисіздіктерге және қателерге қарамастан, барлығының да дұрыс жасағаныңды, басқалардың сенен тұлғаны танығандығын, сенің бірегей дербестігіңді және бір мезгілдегі әмбебаптығыңды танығандығын сезіну. Ал бұл үшін, әрине, өмір сүруге, жасампаздық істеуге, өз өзіңді жетілдіруге және өз өзіңді танытуға болады.

Осылайша, біз өзін тану және дамыту – бұл оңды бағытта да, адамзат жасап шығарған жоғарғы бейнелерге және идеалдарға сәйкестік тұрғысынан алғанда теріс бағытта да жүруі мүмкін күрделі, сызықтық емес, көп жоспарлы үрдіс екендігін көрсетуге әрекет жасап көрдік. Үрдіс ретінде өзін тану және дамыту дың оның түрлерімен анықталатын өз мақсаттары, мотивтері, нәтижелері бар.

Аталған тарауды өз тағдырына қатысты адамның өзін тану және дамыту ының мәнісін анық білдіре білген В.Франклиннің сөздерімен аяқтағымыз келеді: «Тағдыр өзгертіле алмайды, әйтпесе ол тағдыр болмас еді. Өзін-өзі қалыптастыруға және қайта қалыптастыруға қабілеттілік – адамзат тіршілігінің басымдығы».

Өзін тану және дамыту ды үрдіс ретінде сипаттап шығып, енді адамға өзін-өзі тануға, өзін-өзі бекітуге, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі танытуға, яғни өзін тану және дамыту ға мүмкіндік беретін психологиялық механизмдер мәселесіне тоқтала кетейік.