Зін-өзі жетілдіру

Өзін-өзі жетілдіру – бұл, сірә, өзін тану және дамыту дың ең адекватты түрі болса керек. Ол адамның өзі (өз бетінше) жақсырақ болуға тырысатындығын, қандай да бір идеалға ұмтылатындығын, өзінде әзірге жоқ тұлғаның ерекшеліктері мен қасиеттеріне ие болатындығын, өзі игермеген іс-әрекет түрлерін игере бастайтындығын білдіреді. Басқаша сөздермен айтар болсақ, өзін-өзі жетілдіру – бұл тұлғаның дамуын, өз қасиеттері мен қабілеттерін саналы түрде басқару процесі. Идеал әдетте қол жеткізбейтіндей болғанымен және әр адамның оны өзінше түсінетіндігіне қарамастан, солай болса да, егер ол бар болса, дамуға деген тенденция өмірге ұғынғандық береді, оны толықтықпен, тқрақтылықпен және белгілікпен қанықтырады. Өзін-өзі жетілдіру әртүрлі жолдармен жүруі мүмкін: бір жағдайда - әлеуметтік маңызы бар қасиеттер мен ерекшеліктерге ие болу, басқа жағдайда - өмір мен іс-әрекеттің теріс тәсілдерін игеру. Тұлға кәсіптік құзыреттілікке ие болуда өзін-өзі жетілдірген кезде әңгіме істің бір жағы жайында, ұрлықшы шеберлігін шыңдаған немесе адамдарды пайдаланып қалу тәсіәлдерін жетілдіре түскен кезде – әңгіме мүлдем басқа туралы. Өзін-өзі жетілдірудің өзін-өзі бұзу деп аталатын, әртүрлі себептерге орай адам тұлғасының жақсаруына емес, идеалға қол жеткізуге емес, керісінше, деградация мен регресске, өзіне бұрынырақта тән болып келген жетістіктерін, жеке бас ерекшеліктері мен қасиеттерін жоғалтуға алып келетін арнайы күш-жігер жұмсайтын кері процесі де болуы мүмкін.

Бұл жерде біз көңілімізді негізінен алғанда өзін-өзі жетілдірудің тұлғалық өсу деп аталатын жағымды аспектіне аударамыз. Қазіргі психологиялық әдебиетте тұлғалық өсудің ерекшеліктерін, өзіндік келбетін, мақсаттарын баяндайтын тұжырымдамалардың орасан зор саны бар.

Парапсихологияда, эзотерикада (эзотерика – құпия білімдер) тұлғалық өсу рухани практика, асыл білімдерге ортақтасу есебінен сананы кеңейту ретінде қарастырылады. Амал-тәсілдер ретінде парапсихологиялық қабілеттерді: көріпкелдікті, телепатияны, телекинезді және т.б. оятатын арнайы техникалар қолданылады.

Психоанализде бұл үлкен еркіндікке (К.Юнг) қарай қозғалу; кемелдікке қарай қозғалу ретінде түсінілетін, тұлғалық басымдылық мақсатында өзіне орталықтанудан ортаны конструктивтік игеруге қарай қозғалу секілді түсінілетін, дербестікке немесе өзін тану және дамыту ға деген тенденция (А.Адлер).

Гештальттерапияда – ортаға тірек артудың өзіне тірек артуға және өзін-өзі реттеуге көшу (Ф.Перлз). Гуманистік психологияда тұлғалық өсу тұлғаның көбірек автономия, тәуелсіздік алуын, кемелдікке және психологиялық саулыққа (К.Роджерс) немесе жоғарырақ бола бастаған қажеттіліктерін дәйекті түрде қанағаттандыруға (А.Маслоу) ұмтылуды білдіреді.

Біз қабылдап та қойған талдау схемасын қолдана отырып, осы тұрғыларды талдап қорытуға әрекет жасап көрсек, өзін-өзі жетілдіруге, тұлғалық өсуге деген ұмтылыстың негізінде осының базасында өзін-өзі жетілдіру мотивтері (шекті болып өзін-өзі жүзеге асыру мотиві табылады), тұлғалық өсу мотивтері қалыптасатын тиісті қажеттілік жатқанын атай кеткеніміз жөн. Басқаша айтар болсақ, өзімізді осы өмірде ең толығырақ жүзеге асыру үшін, ал өзін-өзі жетілдіру арқылы өз тіршілігіміздің, өз өміріміздің мағынасын түсіну және оған ие болу үшін өз өзімізді жетілдіруіміз қажет болады, ал бұл болса өзін тану және дамыту дың жоғарырақ түріне - өзін-өзі танытуға тән болып келеді.

Өзін-өзі жетілдіру мақсаттары ретінде өзін-өзі бекіту мақсаттары – басқалардан кем болмау, басқалардан жақсырақ болу ғана емес және көбінесе олар емес, өзің болғаннан жақсырақ болу; өзің қол жеткізгенге қарағанда маңыздырақ нәтижелерге қол жеткізу мақсаттары көбірек көрініс табады.

Өзін-өзі жетілдіру тәсілдері де алуан түрлі. Олардың іс-әрекеттің алуан түрлерінде анықталуы мүмкін. Мысалға, жаңа білімдерге, іс-әрекеттің жаңа түрлеріне ие бола отырып, адам өз дамуында бір сатыға жоғары тұрады. Нақтылы мақсат – басқалармен кикілжіңге бармау мақсатын қоя отырып – және оған қол жеткізе отырып, ол да жаңа деңгейге көтеріледі.

Зиянды әдеттерден бас тарта отырып та, ол өз дамуында тағы да бір қадам жасайды. Бұл тізімді жалғастыра беруімізге болады. Мұны қалайша жасауға болады? Өзін-өзі жетілдіру амал-тәсілдері ретінде өзін-өзі тәрбиелеу амал-тәсілдері көрініс табады. Оларға өзімен өзі жарысу, өзін-өзі міндеттеу, өзіне өзі бұйрық беру және т.б. жатады. Өзін-өзі тәрбиелеу туралы сөз қозғағанда, біз бұларға тоқталатын боламыз.

Өзін-өзі жетілдірудің нәтижелеріне ең алдымен: өзіне, өзінің жетістіктеріне, өзіңнің өз талаптарыңа күшің жететіндігіне қанағаттанғандық; өмірге, іс-әрекетке, қоршаған адамдармен қатынастарыңа қанағаттанғандық жатады.