Рдіс ретіндегі өзін-өзі танудың жалпы сипаттамасы

Үрдіс - бір нәрсені дамытудағы жағдайлардың, құбылыстардың дәйекті алмасуы; тарырақ түсінігінде – белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін іс-әрекеттердің дәйекттілігі. Біз өзін-өзі тануды дәл осы екінші, тарырақ мағынасында қарастыратын боламыз: өзін-өзі тану – бұл осының нәтижесінде мақсатқа, яғни өзі туралы білімге, Мен бейнесіне, Мен-тұжырымдамаға қол жеткізілетін әрекеттердің жиынтығы және дәйектілігі. Өзін-өзі тану әрекеттердің дәйектілігі болып табылатындықтан, оның өзі спецификалы танымдық іс-әрекетті көрсетеді және, кез келген іс-әрекет секілді, мақсатардың, мотивтердің, тәсілдер мен нәтижелердің сипаттамасы арқылы баяндала алады.

Үрдіс ретіндегі өзін-өзі танудың өзгешелігін көрсетуге болады. Сонымен, алдымен біз өзімізден қандай да бір тұлғалық ерекшелікті немесе жүріс-тұрыс сипаттамасын, мысалға, сенімсіздікті табамыз. Табу сәті өте маңызды, онсыз барлық одан кейінгі өзін-өзі тану мәнінен айырылады. кейде дәл осы табу ең күрделі сәт болып табылады, бізде осыған өзіміз көңіл тоқтатпайтын, талдау аясы етпейтін нәрсе көп. Кей кездері маңызы бар ерекшелік немесе сипаттаманы адам, оның оңды потенциалын пайдалану мүмкін емес болатындай, өте кеш табады. Дәл сол кезде өз бойымыздан қандай да бір тұлғалық ерекшелікті немесе жүріс-тұрыс сипаттамасын табу жеткіліксіз болады, оны санада бекіту, нығайту, одан арғы өмір барысында жоғалтып алмау қажет болады. Біздер, адамдардың белгілі бір ортасымен қарым-қатынас жасай отырып, жек көруді бастан кешіретін, бірақ оны келесі жағдайға дейін бекітпейтін, нәтижесінде – тиісті талдау жүргізіп, өзіміздің жек көрушілік шамамызды жалпы алғанда бағалай алмайтын жағдайлар болып тұрады.

[*Үрдіс (лат.) – алға жылжу]

Келесі қадам – бұл тұлғаның қандай да бір ерекшелігін, жүріс-тұрыс сипаттамасын, ептілігін, қабілетін және т.с. талдау. Талдау барысында қасиеттің құрылымы, оның басқа қасиеттермен өзара байланысы айқындалады, ал ең негізгісі, себеп-салдарлық байланыстар анықталады. Өз бойымызда сенімсіздікті тауып және бекітіп, нақтылы сұрақтар қоюымыз керек: менің сенімсіздігім неден көрініс табады? Мен оны барлық жағдайларда бастан кешіремін бе? Оның пайда болу себептері не болып табылады? Ол қандай басқа қасиеттермен (темперамент түрі, мейірбандық, рақымдылық және т.с.) байланысқан? Осы сұрақтарды реттілікпен қоя және оларға жауап бере отырып, біз өзіміздің сенімсіздігіміз және оның таралу шекарасы туралы түсінігімізді тереңдете түсеміз. Келесі кезең – оны қандай да бір қасиеттің өзіміз үшін жасаған кейбір идеалды бейнесімен, әлде жалпы қабылданған және өзіміз игерген үлгілермен салыстыра отырып, қандай да болсын қасиетті бағалаймыз. Аталған жағдайда біз өзімізді әртүрлі: өзімізді басқа адамдармен немесе нақтылы жақсы таныс адаммен салыстыра отырып, өте сенімсіз адам ретінде; тек белгілі бір жағдайларда көрініс табатын сенімсіздігі бар, орташа сенімсіз тұлға ретінде; сенімді адам, ал сенімсіздігі тек қана сындарлы, күтпеген жағдайларда көрініс табатын және, көбіне көп таза күйіндегі сенімсіздік ретінде емес, абыржушылық ретінде көрініс табатын адам ретінде бағалай аламыз. Және ақыр соңында, аталған қасиетті қабылдау немесе қабылдамау актісі келіп жетеді. Қабылдаған жағдайда біз өз сенімсіздігімізді Мен-тұжырымдаманың құрылымына енгіземіз, оның бар екендігіне байыппен қараймыз, одан позитив табуға тырысамыз, сенімсіздіктің көрініс табуын шектеу және болашақта өзіміздің бойымызда сенімділікті дамыту жөнінде міндет қоя аламыз. Бірақ біз сенімсіздікті қабылдамай, (санасыздық саласына) итеріп тастайтын, барша адамға сенімді адам екенімізді дәлелдеуге әрекет жасайтын, ал егер итеріп тастамасақ, онымен «күресе» бастайтын, жою бастайтын жағдайлар болуы мүмкін. Мұндай күрес тек жағдайды, жалпы өз өзіміздің күйімізді нашарлатып, басқа адамдармен кикілжіңдерге ұласып кететін тұлғааралық кикілжіңдерді тудырады. Жалпы алғанда өзімен өзі күрес – бұл нонсенс екендігін, өзіңде бар ең қымбат нәрсемен, яғни өзіңмен күресуден жаман нәрсе жоқ екендігін айтқанымыз жөн. Сондықтан өзін-өзі қабылдау өнері – өзін-өзі тану актін аяқтай отырып, жаңа актіні – өзін-өзі жетілдіру актін (бұл туралы келесі тарауда айтатын боламыз) бастайтын үлкен өнер.

Сонымен, үрдіс ретіндегі өзін-өзі тану – бұл өз бойынан қандай да болсын қасиеттерді, тұлғалық және жүріс-тұрыстық сипаттамаларды табу, оларды бекіту, жан-жақты талдау, бағалау және қабылдау. Өзін-өзі танудың ең ортақ заңдылықтары қандай екен? Оларға келесілер жатқызыла алады.

Танылғандық-танылмағандық дәрежесі. Көптеген жағдайларда өзін-өзі тану процесі үздіксіз сипатқа ие болып келеді және белгілі бір шекке дейін ұғынылмаған болып келеді. Адам жәй ғана өмір сүреді, оқиды, еңбек етеді, қарым-қатынас жасайды, өзімен өзі тоқтамайтын диалог жүргізеді (біздің бойымызда өзіміз оянғаннан бастап «көп сөйлей» бастайтын, ал кей кездері өзін ұйқыда жатқанымызда да көрсететін «көп сөйлегіш» өмір сүреді). Өмір сүруіміздің барысында басқа адамдар туралы фактілер, мәліметтер жинақталады, олар санның сапаға ауысуы заңының әсер етуіне орай күндердің бір күнінде ұғынылып, санада бекініп қалады, бірақ ұғынылмай қалып, біздің жүріс-тұрысымызды және өз өзімізді реттеу тәсілдерін анықтай отырып, ұғынылмаған қондырғы деңгейінде қызмет атқаруы да мүмкін. Мен-тұжырымдаманың айтарлықтай бөлігінің, әсіресе жоғары білімімен ерекшеленбейтін, рефлексияға бейім емес, яғни өз өзіне қатысты бақылаушы позициясына тұруға қабілетсіз адамдарда осылайша қалыптасатындығын атай кетуіміз қажет. Ұғынылған үрдіс ретіндегі өзін-өзі тану мақсатты бағытталғандығымен сипатталады, яғни адам өзінің алдына арнайы мақсатты – бұл үшін өзін талдауға және бағалауға көмектесетін спецификалы амал-тәсіл, құралдарды пайдалана отырып, өзінің бойынан қандай да бір қабілетті, бейімділікті, тұлға ерекшелігін айқындауды қояды. Дәл осы жағдайда өзін-өзі тану ұғынылған іс-әрекетке айналып шығады және оның заңдарына бағынады. Адам өзінің өзін-өзі тануын іс-әрекетке неғұрлым жиірек айналдырып отырса, ол өзін соғұрлым жылдамырақ және тереңірек танып-біледі. Шындығына келсек мұнда, эмоционалдылықтың жоғары деңгейі, өзін-өзі қабылдамауы кезінде өзін-өзі тану өзі туралы объективті білімді емес, алуан түрлі кемшіліктерді, оның ішінде толыққандылық емес кемшілігін тудыратын өзін-өзі қазбалауды тудыратын, медальдың екінші қыры да бар.

Өмір жолының әртүрлі кезеңдеріндегі өзін-өзі танудың әртүрлі қанығушылығы бар. Біздің өміріміз тағдырды және өмірбаянды күрт өзгертіп жібере алатын тыныш және сындарлы кезеңдерден, оқиғаларға қанықпаған және қаныққан үзіктерден тұрады. Сондықтан өзін-өзі тану өмір оқиғаларға қаныққан, жауапты шешімдер қабылдау: оқу, жұмыс істеу орнын, жұбайды таңдау және т.с. қажет болған жерде белсенді бола бастайды. Салмақты шешім қабылдау үшін, адам тек жағдаяттарды, оның тағдырына қатысатын басқа адамдарды ғана емес, өз өзін де, өз қасиеттері мен мүмкіндіктерін де жақсы білуге тиіс. Бұл жағдайларда өзін-өзі тану, тұлғаға қысқа уақыт аралығында өзі туралы осыған дейінгі ұзақ жылдар бойы алмаған ақпарат алуға мүмкіндік бере отырып, белсенді міндет атқарады. Осы кезеңдердің көпшілігі психологияда жақсы танымал және зерттелген, бұған мыналар жатады: сәби өзін-өзі іс-әрекет субъектісі ретінде тани бастайтын, Меннің бастапқы әлеуметтік жүйесі қалыптасатын, өзі туралы мәлімдеуге, көрсетуге деген ниет пайда болатын 3 жас дағдарысы – атақты балалық «Мен өзімді!» еске алайық; бала өзін оқыту субъекті ретінде тани бастайтын және онда өзін оқушы ретінде бағалау қажеттілігі пайда болатын жеті жас дағдарысы; қайнап қызуы бойынша 3 жастағы дағдарыстан кем түспейтін жасөспірім жастағы дағдарыс. Жасөспірім өзінің Меніндегі көп нәрсені енді әлеуметтік қоршаған ортамен, құрбыларымен өзара әрекеттесу контекстінде ашады, ересек болу сезімі пайда болады, жүріс-тұрыстың балалық нормаларынан ересек нормаларға бағыт бұру процесі жүріп отырады. Ересек адамдарда да дағдарыстар бар, мысалға: отыз жас дағларысы; кемелденген жас дағдарысы; зейнеткерлік демалысына шығумен байланысты дағдарыс. Барлық осы жағдайларда өмірді қайта ұғыну, қалыптасып қалған Мен бейнесін бекіту, болашаққа өзін тану және дамыту келешегін анықтау жүреді, жетістіктер мен сәтсіздіктерді бағалау жүріп отырады.

Өзін-өзі танудың түпкілікті аяқталмағандығы – бұл, сірә, ең қызықты заңдылықтардың бірі. Оған нақтылы өмірдің өзін-өзі танып-білу процесін басып озуы себепкер болады, адам туылып та қойды, өмір сүріп жатыр, онда тіптен өзінің физикалық Менін қоршаған әлемнен бөліп көрсету түріндегі өзін-өзі білуінің қарапайым актілері де қалыптасып қойды, ал өзін-өзі ол біршама кейініректе танитын болады. Дәл осы ересек адамға да тән, болмысында оның тұлғасы мен өмірі ол өз өзі туралы білетінге қарағанда байырақ. Танылмаған нәрсе, көрінбейтін дақ әрқашан да бар («Джогари терезесін» есімізге түсірейік). Сондықтан, тіптен осы саладағы зор қабілеттерге ие болып отырған адамдарға да, өз өзін толығымен танып-білу мүмкін. Мысалы, будда монахтары өмір бойы өзін-өзі танумен және өзін жетілдіру практикасымен айналысады, бірақ тек жалғыз Будда (принц Гаутама) ғана өз шегіне жетті. Кейбір адамдарда істің осындай жайы, егер олар өздерін танып біле алмаса, үміт үзу, өмірдің мәнсіздігі сезімін тудыруы мүмкін. Алайда істің шындығында істің мұндай жағдайы қалыпты үрдіс, аталған фактіні біз өлімнің болмай қоймайтындығын қабылдағандығымыздай қабылдай салу керек. Өз өзімізді толықтай тану емес, тереңірек және жан-жақтырақ тануға деген ұмтылыс маңызды, ал одан да маңыздырағы – өмірден, іс-әрекеттен танып-білінгенді, әсіресе өз тұлғасының мықты жақтарын адекватты пайдаланған. Өзін-өзі танудың жалпы заңдылықтарынан: танып-түсіну дәрежесінен, әртүрлі қаныққандықтан, түпкілікті аяқталмағандықтан өзге, оның тұтастай көрінісін толықтырып отыратын, өзін-өзі танудың кейбір спецификалық ерекшеліктері де бөліп көрсетіледі.

1. Өзін-өзі тану өз дамуында екі кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде өзін-өзі тану «Мен – өзгелер» жүйесінде жүзеге асырылады. Бір жағынан, ерте балалық шағынан бастап адам тұлғааралық қатынастар жүйесінде болады, басқа адамдар үнемі оны бағалап отырады, және өз еркімен және өз еркінен тыс ол осы бағалауларды басшылыққа ала, оларды қандай да бір дәрежеде қабылдай, бағалау тәсілдерінің өздерін игере бастайды. Екінші жағынан, алдымен ересектердің бағалауларын қайталай отырып, ал одан кейін осы бағалауларды өз бетімен тұжырымдай отырып, баланың өзі басқаларды бағалау тәжірибесіне ие бола бастайды. Осылайша ол өзара бағалаулар жүйесі арқылы өзін басқалармен салыстыруға үйренеді, біртіндеп өзінің Менін біле бастайды, онда өзі туралы бастапқы түсініктер, одан кейін өзінің басқалардан өзгешелігін түсіну арқылы Мен бейнесін құрудың алғашқы тәжірибесі қалыптасады. Екінші кезеңде өзі туралы білімдерді байланстыру енді адам әртүрлі уақытта, әртүрлі жағдайларда қалыптасқан өзі туралы дайын білімдерді пайдалана бастайтын «Мен-Мен» жүйесінің шеңберінде жүріп отырады. Мұнда ол енді өзінің іс-әрекетін, оның нәтижелілігін, өзінің адамдармен өзара әрекеттесуінің ерекшеліктерін, өз тұлғасының ерекшеліктерін және жүріс-тұрыс сипаттамаларын талдай бастайды. Яғни өзін-өзі тану өз өзінде танылатынды табуға, бекітуге, талдауға, бағалауға және қабылдауға қабілетті дербес үрдіс ретінде жұмыс істей бастайды. Сөздің шындығы үшін бірінші кезеңнің өз потенциалын өмірдің соңына дейін сақтап қалатындығын атай кеткеніміз жөн, ол жай ғана екінші кезеңнің құрылымына етене енеді және өз мәнін жоғалтпайды.

2. Өзін-өзі танудың қарқындылығы, тереңдігі, негізділігі тұлғаның көптеген қалыптасқан қасиеттеріне, жекелей алатын болсақ, тұлғаның бағытталғандығын анықтайтын сипатқа ие қасиеттеріне байланысты болып келеді. Мысалы, оларға экстраверсия мен интроверсия жатады. Экстраверт – сыртқы әлемге бағыт-бағдар алған адам, ол осы әлеммен өмір сүреді, оның оқиғаларына қаныққан. Сондықтан оның сана-сезімі өзін сыртқы әлемнен тану саласында жүреді. Интроверт болса, керісінше, ішкі әлемге және оның оқиғаларына бағыт-бағдар алған, оған өзінің уайымдары, армандары, өз өзімен ішкі диалог маңызды. Оның өзін-өзі тануының өзінің ішкі әлемі саласында жүзеге асырылатындығы түсінікті де. Әрине, бұл дегеніміз экстраверт ішкі әлемді өз өзінен танып білуге, ал интроверт – өзін сыртқы әлемнен танып білуге қабілетсіз дегенді білдірмейді. Бұл жерде сөз адам экстраверсия-интроверсияға байланысты таңдап алатын басымдылықтар туралы болып отыр. Кейбір өзге де ерекшеліктер, оның ішінде мінез акценттелуінің әр алуан типтерінің өзін-өзі танудың өзіндік келбеті мен салаларына әсері туралы да осыны айтуымызға болады.

3. Әртүрлі адамдар өзін-өзі тануға әртүрлі қабілетке ие. Қабілеттер – бұл тұлғаның білімдерді, ептіліктер мен дағдыларды игеру жылдамдығы, тереңдігі, сапасы осыларға байланысты болып келетін, бірақ осы білімдерге, ептіліктерге, дағдыларға сыйыстырылмайтын қасиеттері.

Өзін-өзі тануға деген қабілеттер – бұл өз өзін жылдам, сапалы, жан-жақты және адекватты тануға мүмкіндік беретіндей тұлға сипаттамалары. Осы қабілеттердің дамуының әртүрлі деңгейіне орай адамдар бір бірінен айтарлықтай ерекшеленеді: біреулері өзін-өзі танумен үнемі айналысады, өзін жақсы және жан-жақты біледі әрі осы білімдерді өмірі мен іс-әрекетінде қолдана алады; екінші біреулер өзін-өзі танумен оқтын-оқтын айналысып отырады, олардың өзі туралы білімдері үзік-үзік және фрагментарлы болып келеді және ең бастысы, олардың өзі туралы түсініктері адекватты емес, яғни шындыққа сәйкес келмейді. Өзін-өзі бағалауы тым артық немесе төмен, өз өздерін ойлап тапқан және, осы себептерге орай, өздерінің әлеммен, әлеуметтік қоршаған ортамен өз қатынастарын дұрыс құруға қабілетсіз адамдармен біз жиі кездесіп отырамыз. Бірақ, кез келген қабілет секілді, өзін-өзі тану қабілетін дамытуға болады. Бұл үшін не қажет? Ең алдымен өзін-өзі танудың оңды мотивациясын қалыптастыру; өзін-өзі танудың негізгі механизмдерінің потенциалын – идентификация мен рефлексияны толығымен пайдалану; өзін-өзі танудың спецификалы тәсілдеріне – өзін-өзі бақылауға, өзін-өзі талдауға, өзін-өзі үлгілеуге және т.б. үйрену; өзінің өзі танудың әртүрлі тәсілдерін: көркем әдебиет оқуды, психологияны зерттеуді, күнделік жүргізіп отыруды және т.б. пайдалану қажет.

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Жасөспірім кезеңіне тән өзін-өзі тануда сипаттаңыз?

2. Өзін-өзі тану үрдіс ретінде терминіне мысал келтіріп дәлеледеңіз?

3. Төмедегідей сапаларды қалыптастыра отырып өзін-өзі танудың мақсатын анықтаныз:

- өзін-өзі жетілдіру;

- өзіндік траценденция;

- өзіндік тиімділік.