Проблемді оқу-үйретімнің түрлері мен деңгейлері

Проблемді оқу-үйретім әртүрлі жағдайлардан тиімді бола бермейтіні күмәнсіз. Тәжірибе көрсеткендей, проблемді оқу-үйретім үдерісі шәкірттердің санқилы ақыл-ес (интелектуал) және танымдық белсенділігі қиыншылықтары деңгейлерін туындатады: шәкірттердің танымдық дербестігі не өте жоғары, немесе тіпті де болмауы мүмкін.

Осыған орай проблемді оқу-үйретімнің түрлері мен деңгейлерін айқындап алу амалдары орынды болары даусыз. М.И.Махмутов проблемді оқу-үйретімнің үш түрін ажырата белгілейді:

- ғылыми шығармашылық-теориялық зерттеу, яғни үйренушілердің жаңа ереже, заңдар, дәлелдемелер іздестіріп, ашуы; проблемді оқу-үйретімнің бұл түрі негізінде теориялық оқу-үйретім міндеттерін тағайындау және оларды шешу жатыр;

- тәжірибелік, шығармашылық-тәжірибелік шешімдерді іздестіру, яғни белгілі білімді жаңа жағдайларда қолдану, құрастыру, ойлап табу әдістерін пайдалану; проблемді оқу-үйретімнің осы түрі астарында практикалық оқу-үйретім проблемаларын белгілеу және оның шешімін табу қарастырылған:

- көркем-өнер шығармашылығы - сурет салу, ойын және ән-күйді қамтыған шығармашылықпен қиялдай білу арқылы болмысты көркемдік өрнегіне келтіру.

Проблемдік оқу-үйретімнің барша түрі шәкірттердің қайта жасау (репродуктивті), жасампаз өнімділік (продуктивті) және шығармашыл іс-әрекеттерінің проблемдік ізденіс пен шешімдерін болуымен сипатталады. Алайда, проблемді оқу-үйретімнің бірінші түрі көбіне проблемалардың жеке-дара, топтасып не барша сынып мүшелері қатысуымен (фронталь) шешілуі ұйымдастырылатын теориялық дәрістерде пайдаланылады. Екіншісі - зертханалық, практикалық дәрістерде, пәндік үйірмелерде, факультативтерде, өндірісте орындалып жатады. Үшіншісі - сабақта не сабақтан тыс жұмыстарда іске асырылады.

Проблемді оқу үйретімнің әрбір түрі көптеген жағдаядаттарға тәуелді үйретім (үйренім) нәтижесін беретін күрделі құрылымға ие. Оқу-үйретім үдерісінің тиімді болуы келесі себептерден:

шәкірттердің білім, ептілік, дағдылар көлемінің артуы;

білімдердің тереңдей түсуі мен бекімі, үйренім сапасының жаңа деңгей;

оқу-үйренім нәтижесінде жаңа қажеттіктердің туындауы;

танымдық дербестік пен шығармашыл қабілеттердің қалыптасуындағы жаңа деңгейі.

Проблемді оқу-үйретімнің барша аталған түрлері шәкірттердің танымдық белсенділігінің әрқилы дәрежесіне орай атқарылуы мүмкін.

Жоғарыда келтірілген проблемді оқу-үйретімнің түрлері әрқилы деңгейлі болары күтіледі. Осыдан М.И.Махмутов проблемді оқу-үйретімнің ықтималды төрт түрін ажыратады:

1. Қалыпты белсенділік деңгейі

2. Жартылай дербестік деңгейі

3. Дербес белсенділік деңгейі

4. Шығармашыл белсенділік деңгейі

Проблемді оқу-үйретімнің әрқилы деңгейлері шәкірттердің жаңа білімдері мен ақыл-ес әрекеттерінің тәсілдерін игеру дәрежесін білдіріп қана қоймастан, олардың әрқандай ойлау шамасын танытады.

Қалыпты, дербестігі жоқ белсенділіктің деңгейі - бұл шәкірттің педагог түсініктемесін қабылдауы, проблемдік шарт жаңдайындағы ақыл-ес әрекеттерінің үлгісін игеруі, қайта жаңғырту сипатындағы дербес жұмыстар мен жаттығуларды орындауы.

Жартылай дербес белсенділігі деңгейінде шәкірттер игерген білімдерін жаңа жағдайда қолданады және педагогпен бірлікте тапсырылған оқу-үйретім проблемасының шешім тәсілдерін іздестіреді.

Дербес белсенділік деңгейінің сипаты-бұл шәкіртің оқулық мәтіні бойынша қайта жасау- ізденіс сипаты дербес жұмыс орындайды, игерілген білімдерін жаңа жағдайда қолданады, күрделілігі орташа деңгейлі міндеттер шешімін құрастырады, логикалық талдау жолымен біршама педагог жәрдемінде өз болжамдарын дәйектеп, дәлелдейді.

Шығармашыл белсенділік деңгейі шығармашыл қиялды, логикалық талдауды, шешімнің жаңа амалдарын табуды, өзбетінше дәлелдеуді талап қылатын дербес жұмыстардың орындалуымен сипатталады. Осы деңгейде шәкірт өзіндік қорытулары мен жалпылай ойлап тапқандарын келтіреді: көркемдік өрнектеу шығармашылығы да осы деңгейде көрінуі тиіс.