Оқу-үйретімнің негізгі элементі

Проблемді шарт-жағдай (ситуация) проблемді оқу-үйретімнің негізгі элементі. Осы бірлік жәрдемімен шәкірттің ой толғанысы, танымдық қажеттігі жүзеге келтіріледі, ойлау белсенділігі көтеріледі «Проблемді шарт-жағдай нені қамтиды?», «Оның басты құрылым бірліктері қандай?» сынды сұрақтарына жауап қайтару үшін проблемді шарт-жағдайдың психологиялық құрылымын көз алдымызға келтіруіміз қажет және оның дидактикалық мүмкіндіктері мен саны, үйрету (үйрену) барысында қолдану міндеттерінің болуы, әрине, тіпті де керекті.

Проблемді шарт-жағдайлардың құрылымдық бірліктері нақты әрі бір ізділікте психолог А.М. Матюшкин тарапынан анықталған. Проблемді шарт- жағдайдың психологиялық құрылымына байланысты ол төмендегідей үш бірлікті ажырата көрсетеді:

белгісіз қол жеткізер білім немесе әрекет тәсілі;

адамды ақыл-ес іс әрекетіне ынталандырушы танымдық қажеттік;

адамның шығармашыл қабілеттері мен бұрынғы тәжірибесін қамтыған ақыл-ес мүмкіндіктері.

Проблемді шарт-жағдайдың психологиялық құрылым бірліктері ой әрекетінің ішкі белгілерін де сипаттайды. Осыдан проблемдік шарт-жағдай ойлау қызметінің белгілі ішкі шарттары болғанда ғана туындайды. Бұл ереже педагог үшін өте маңызды келеді. Проблемді шарт-жағдай өзініңің психологиялық құрылымы бойынша ойлау сияқты күрделі құбылыс ретінде көрініс беріп, өз ішіне тек заттасқан мазмұндық аймақты ғана қамтып қоймай, ынталандырушы сеп-түрткілер мен тұлғалық сапа-қасиеттерін, субьект қажеттерімен мүмкіндіктерін қоса біріктіреді. Осы тұжырымға негізделе, А.М. Матюшкин проблемді-шарт жағдайға келесідей анықтама береді: проблемді шарт-жағдай бұл шәкірттің жаңа, бұрын оған белгісіз болған білімдер мен әрекет тәсілдерін табуды (ашу не игеруді) талап ететін тапсырмаларды орындауда субьектте (шәкірттер) пайда болатын психикалық қалыппен сипатталатын субьект және обьекттің өзара ой әрекеттерінің ерекше түрі. Педагогикадағы проблемді шарт-жағдай (психологиядағыдан өзгеше) ой желісіне түтқиылдан «кедергі» болатын жалпыланған интеллектуалдық күштену қалпы ретінде қарастырылмай, туындаған танымдық міндеттерді шешу үшін шәкірттердің бұрын игерген білімдері мен тәжірибелік іс-әрекеттерінің шынайы жетіспеушілігінен кез болатын ақыл-ой қиыншылығына түсу қалпы (И.Я. Пернер, М.И. Махмутов, М.Н. Скаткин и др.).

Проблемді шарт-жағдай педагогтың дидактикалық құралы болуы үшін ол мұндай педагогикалық құбылыстың типтік түрлерін білмегі лазым. Бұл орайда аса танымал болып, педагогикалық тәжірибеде кең қолданымға түскен М.И. Махмутов ұсынысы. Ол проблемді шарт жағдай түзудің келесі жолдарын белгілеп, және оған сәйкес түрлерін ажыратады:

шәкірттердің теориялық түсініктеме талап ететін өмір құбылыстары және деректерімен кезігуге байланысты;

үйренушілердің тәжірибелік жұмыстарын ұйымдастыруда;

балаларды қандай да құбылыстар, заттар не оқиғаларды салыстыру, беттестіру және қарсы қоюға ниеттеуде;

шарт-жағдай қатысушыларын жаңа деректерді күні бұрын қорыта, жалпылауға ынталандыруда;

зерттеу жұмыстарын жүргізуде.