Тұлғалық тәрбие үдерісіндегі оқу-үйретімді жеке-дараландыру мәні

Жеке-дараландыру бұл дидактикалық принциптеріндегі оқу-үйретім барысында ұжымдық істермен қатар жүретін, әр шәкірттің жеке қасиеттерін ескерумен орындалатын даралықты үйретім-үйренім жұмыстары. Өткен ғасырдың екінші он жылдығында бірінші дүниежүзілік соғыс зардабынан болған рухани күйзелістен әлемде, оның ішінде әсіресе Еуропада, даралықты психология кең ен жайды. Оның негізінде адам тегінің биологиялық әлсіздігін жеңіп, оған қуат берер көздерін табу идеясы жатқан. Психологиядағы бұл бағыт батыстық педагогикаға, социология мен психологияға күшті ықпал жасады. Осылайша, тәлім барысындағы шәкірттердің жеке басы ерекшеліктерін зеріттеп тану және оларды ескеру проблемалары тарих тереңінен бастау алған, осы идеяны іске асыру мақсатында қолданымға келген әдіспен шәкірттер саны көп болмаған ықшам топпен жұмыс істей отырып, педагог балалардың нақты тұлғалық сапаларын дамытуға, олардың белгілі ептіліктері мен дағдыларын орнықтыруға бағытталған оқу-үйретім үдерісін түзіп, пайдаланады. Жаппай (ұжымдық) оқу-үйретім ен жая бастауымен әр шәкірттің өзіндік ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігі төмендеді, тіпті мүмкін де болмай қалды. Мұғалім қызметі ауырласты: шәкірттердің үлкен топтарымен жұмыс жасай жүріп, әрбір тәрбиеленушінің жеке жоғары деңгейлі оқу-үйретім деңгейіне жетуіне болған жауапкершіліктен ол босатылмайды.Ақиқаты сол, шынайы оқу-үйретім үдерісінде білімдерді әрбір шәкірт жеке-дара игереді. Алайда, білімдерді игеру үдерісі бірдей келіп, бір топ не сыныптағы жеке балалар үшін деңгейі, сәйкес болуы мүмкін. Жалпылығы-балалардың даму деңгейінің сипатында, іс-әрекеті мен қылықтрының ұқсастығында. Әдетте, мұндай жалпыланған деңгей біркелкі жастағы балаларға тән. Сондықтан нақты топтағы әрі жастағы балалардың жалпы психологиялық ерешеліктерін білу әрбір шәкірттің оқу-үйретім материалын игеру барысындағы түсіну мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.Шәкірттердің дара ерекшеліктерін зерттеудің негізгі тәсілдері: баланы жоспарлы да жуйелі бақылауға алу, алдын ала белгіленген тақырыпта жеке және топтық сұхбаттар жүргізу, қосымша оқу-үйретім тапсырмаларын беріп, олар бойынша шәкірт ой топшылауын байқастыру, балаға топтағы жағдайына байланысты міндеттер тапсырып, оның жолдастарымен қарым-қатынасын, топтағы беделін анықтау. Ең бастысы, баланы жан-жақты танумен, оның бойында қалыптасқан кемшіліктерді жою үшін оған тән ұнамды сапа-қасиеттерді сүйеніш ету. Жеке-даралықты бағыт-бағдар мәнін түсіну негізі осында. Педагогикалық теорияда жеке-даралықты бағыт оқу-үйретім принциптерінің аса маңыздысы ретінде қарастырылады. Біріншіден, жеке-даралықты бағдар, басқа дидактикалық принциптерден ерекше, әрбір шәкірт тұлғасындағы тек әлеуметтік-типтік қана емес, сонымен бірге жеке, қайталанбас құбылыстарды жүйелі есепке алып отыру қажеттігін алға тартады. Екіншіден қарым-қатынас, көмекке кез келген шәкірт мұқтаж. Қарастырылған принцип шәкірт тұлғасына деген адамгершлікті көзқарас жөніндегі ережелерден туындайды. Үшіншіден даралықты бағыт әрекеттері принципі белсенділігі, қалыптастырушылығы, дамытушылығымен танылып, осыдан ол шәкірттің жеке басының шығармашылықпен дамуының кепілі бола алады. Сонымен, жеке-даралықты бағыт шәкірттің жеке-психологиялық ерекшеліктеріне орайласып, белгілі әдістер мен тәсілдерді, тапсырмалардың әрқилы баламаларын қолдануға бағдарланған педегогикалық қадамдар ретіндегі түсінімге сай келеді, ал оқу-үйретім үдерісін ұйымдастыруға бағышталған реттеу- түзетуші дидактикалық технология принциптері ретінде оқу-үйретім және тәрбие қызметтері қолданылады. Оқу-үйретімді жеке-дараландыру технологиясы тәрбие үдерісін ұйымдастырушы дидактикалық элемент сипатында анықталып, шәкірттің кез-келген жеке-дара ерекшеліктерін ескеруді талап етеді:

1)Шағын түрлендіру мен топтап үйретуден бастап, толқ еркін білім игеруге дейінгі тәуелсіз әрекеттерге басымдық беру.

2) Оқу-үйрету формаларын, мақсаттарын және таным, біліктілік материалдарын аустырып бару

3)Жеке даралықты оқу-үйретімді барша пәндер, пән бөліктері және сабақ материалының жекеленген тараулары бойынша пайдалану. Бір кездері бұл технологиялық әдіс сырқатты баламен үйде не дарынды шәкірттермен өз алдына шұғылдануға арналатын. Ал бүгінгі таңда педагогиканың барша ұмтылыстарына қарамастан аталмыш технология кейбір себептерден мектеп тәжірибесінде толық қолданымын таба алмай жатыр: ондай себептер:

1)Жеке-даралық, әдетте, салыстырмалы. Тәжірибеде шамалап ұқсас ерекшеліктерге ие шәкрттер тобына назар аудармаса, жекеленген баланың даралығына мән бере беру мүмкін емес;

2)Оқу-үйретім тұрғысынан ғана маңызды танымал ерекшеліктерді (мыс, ақыл-ес қабілеті) ескеріп, ал бір балаға тән өзіндік қасиеттерді (мыс, мінез, темперамет) есепке ала берудің көмегі шамалы;

3)Кей уақыттары нақты бала үшін маңызды болған жәйіттерге көз салу (мыс, дарындылығы, денсаулығы)

4)Жеке-даралық оқу-үйретімнің бүкіл барысында іске асырылып жатпай, тек қажетті сәттерінде, даралықты керек қылатын жұмыстар өрісіне орай қолданылуы.Сондай-ақ, жеке-дараландыруды оқу-үйретім үдерісі, тәлім мазмұны, мектептің жүйелік құрылымы тұрғысынан қарастырған жөн. Себебі, дидактикалық үдеріске орай оқу-үйретім формасы, әдістері және тәсілдері таңдалады, ал тәлім мазмұнын ескеруден-оқу-үйретім жоспарлары, бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары және шәкірттерге берілетін тапсырмалар сипаты анықталады, мектеп жүйесін танудан-әрқилы салалық мектептер мен сыныптар ажыралады.Оқу-үйретім жоспарлары мен бағдарламаларын жасау, әртүрлі бағытты үйретім іс-әрекеттерін қолдануда дараланған ерекшеліктерді ескеру әбден қажет, алайда ол жалпыланған сипатта болып, шәкірттерді қандай да белгілері бойынша топқа біріктіреді, нәтижеде жіктемелі оқу-үйретім туындайды. Орта мектептің жоғары сыныптарындағы оқу-үйретім жоспарлары мен бағдарламарын жіктеу, мектептерді салалар бойынша жабдықтау шәкірттердің бейімділіктері мен қызығулары іске асырылады. Шәкірттер типтік оқу-үйретім жоспарында көрсетілген барша пәндер жалпы орта тәлім алады да, ал таңдаған мамандықтарна сәйкес теориялық маңызды ғылым негіздері ауқымында тереңдетілген білімдерді игеруге, салаық пәндерді менгеруге көбірек назар аударылады.Осылайша пайымдаудан жіктемелі оқу-үйретім жеке-дараландыру технологиясының құралы ретінде қызмет атқарады. Оқу-үйретімді жеке-дараландыру қырынан алсақ,”жіктеме”ұғымы адамның тұлғалық сапаларынан бастау алады.Дегенмен,ескеретін жәйт,-“жіктеме”ұғымы кеңірек мағынада қолданылып жүр:тәлім мазмұнын қалыптастыру және оқу-үйретім жұмыстарын ұйымдастырудағы жіктеме тәрбиеленушілер жасына,жынысына,ұлттық және басқада белгілеріне орай жүргізіледі.Осылайша,жіктемелік іске асып,бір жағынан-әрқилы шәкірттердің дер мезеттегі тек өздеріне тән даму және білім деңгейін сүйеніш етсе,екіншіден-олардың”жақын даму аймағын”ашу арқылы біртіндеп білімдерді тереңдей игеру мен оларды меңгеру жолдарын жетілдіруге көмектеседі.Мұндай бағдар-бағыт тәрбиеге адами-ізгіліктілік негіз беріп,әрбір шәкірттің болашақ кемелі мен дамуына бастау қалайды.