Жеке-даралықты тәрбиені іске асыруда психологиялық ерекшеліктерді ескеру

Тәжірибе көрсеткендей, зерделі ұстаздың өз шәкіртінің типологиялық ерекшеліктерін, өзіндік бағамын, оның «тіршілік болмысына» қарай іштей сезімталдықпен болса да, әрдайым анықтауға қабілеті жетеді. Бұл тұрғыдан көп қиындыққа кезігетіндер еңбек жолын енді бастаған жас мамандар. Осыған байланысты, әрбір педагог өз тәрбиеленушілерінің темперамент түрін, жеке ерекшеліктерін ескеріп баруы, яғни ол жоғары деңгейлі психолог сапаларына ие болуы міндетті. Осы жағдаятты шәкірттердің темпераменттік типтеріне, сондай-ақ кейбір жеке-дара психологиялық ерекшеліктеріне байланстыра қарастырғанымыз жөн. Сонымен, холерик баланың сөйлеу мәнері шалт, аптықпа, ым-ишаралары қозғалысты, ауыспалы, ашушаң, күйбеңді әрі шыдамсыз. Отырған орнында дәйек таппай, тұрып кетуге дайын, ал қызықты да өзіне маңызды іспен айналысса, ол оған бүтіндей беріледі де, барша ойын, көңіл күйін, әрекетін аударып, тапжылмайды, бірақ кейін бала әлсіреп, күш-қуаты қайта қалпына келгенше, оны қандай да іске тарту қиындасады.Сангвиник сөйлеуі жоғары дауысы, шапшаң, көзге түсер ишараға бай, ол әрдайым көңілді, қуатты, іскер. Әрекеттері орнында, жүріс-тұрысы байыпты. Өз қызығуларын қолдап қуаттағанды қалайды. Жалықса, қолында бар затты ермек қылып, ойнай бастайды немесе кездейсоқ іспен айналыса кетеді. Әйтеуір, қарап қалмаса, болды. Флегматиктің сөйлеуі сабырлап да байыпты, орынды іркіністерімен байқалады, көңіл-күй білдіруі салмақты, ым-ишаралары шарпусыз: флегматик байсалды, ойшыл, үнсіздік сақауға бейім, қозғалысы жәй. Орнында еркін, сабыр сақтап, қимылға беріле бермей, асығыстыққа түсней, әрекет-байыбын сақтайды. Меланхолик сөйлеуі тым әлсіз, кейде тіпті сыбырға түсіп жатады, ол ұялшақ, белсенділігі кем, үркек, тұйық. Еңсесі түсіңкі, басын көтермеуге тырысады. Сырттай қарағанда, бала сабырлы сияқты, флегматикке мегзес. Сәтсіздіктерінен қатты толғанады, уайымға берілгіш, жылауға бейім, ұйқысы бұзылысты ж.т.б.Сабақта экстраверт орнында отырып, сөз алысуға құмар, ал интраверттер қолын көтеріп, мұғалімнің рұқсатын күтуге бейім. Экстраверттер, әсіресе холериктер жазба жұмыстарда ұнатпайды, олардан қашқақтайды, көбіне жазба ісін аяқтамайды. Ал интраверттер кітаппен жұмыс істегенді, жазба жұмыстарды орындауды ұнатады. Ауызша айтатынының жоспарын хаттап қана емес, оны толық жазып дайындауға құлшынады.Экстраверттер бірдейіне сөйлеуге байланысты жаңа тапсырмаларды қуана қабылдайды да, орындайды, ал олай болмай, бұрынғылар қайталана берген, күнде көңіл-күйі болмай жабырқаңқы кейіпке түседі.Интраверттер, керісінше, өздеріне сай болмаған, жаңа жағдайларда жайсыздық сезіміне душар болады, ал ортақтасу тәжірибесін топтауға себепші болған жағдайлар қайталанып жатса, өздерін еркін сезіп, шығармашылықпен жұмысқа қатысуға дайын. Экстраверт ер балалар сабақ материалдарының тез ауысып, сөйлей үйренуге не үйрене сөйлеуін жалғастыра түсуге кұштар, осыдан олар «қозғалысты» сипатты келеді, ал интраветтілер (әсіресе,қыз балалар)”тұрақтылқ”кейпімен ерекшеленеді. Интраверттедің біразы көпшілік алдында,бейтаныс жағдайларда сөйлеуге қысылады,сөз-сұхбат бастауда,оны қолдап жалғастыруда қиналады. Өзіндік бағамы төмен шәкірттер сұхбаттасына не мұғалімге тура қарай алмайды,көзін тайқытады не төмен салады,болмаса қапталдағы қандай да бір нүкте,нысанаға қадалады,әрекеттері бір қалыпты емес,тақта алдында мұндай балалар аяқтан аяққа жиі ауысып,аяқ ұштарын ішке тартумен болады. Керісінше,өзіндік бағамы әсіре балалар жан-жағына көздерін сығырайта,сынай назар салады,орнында шалқая,еркінсіп басын жоғары көтере ұстайды. Өздеріне сенімді шәкірттер сабырлы келеді,әрекет қылықтары байыпты,тең ырғақты:мұғалім,әріптесі бетіне тура қарайды;тақта алдында өзін еркін ұстап,байсалдылық танытады.

Шәкірттердің психологиялық ерекшеліктерін анықтауда кейбір ережелерді ұстанған жөн:сырттай ықпалдардан болатын ым-ишараларды баланың ішкі психикалық қалпына баламалап,қабылдауға болмайды,бір әрекетке негізделе жалпылай қорытудан тартынған абзал,қалыптасқан әдет,дағдылардан болатын кейбір көріністерді баланың нақта жағдайдағы қалпының белгісі ретінде қабылдау орынсыз,тән-дене кемшіліктерінің орнын толтыруға арналған кей әрекеттерді шынайы көңіл-күй қалпының сырттай көрінісі деуге болмайды(мыс, кей бала жеккөргенінен емес,жан-жағына көруі нашарлығынан көзін сығырайта қарайды).