Еджыд лэбачьяс

Вӧр сайсянь ньӧжйӧник гӧгыльтчис шонді, ыджыд, гӧрд, кӧдзыд. Сылӧн югӧръясыс алӧйгӧрд визьӧн серлӧдлісны югыда дзирдалысь лымсӧ.

Друг юр весьтын мыйкӧ шувгыштіс да месянь неылӧ пуксис лэбач чукӧр. Лэбачьяс котралӧны, чирзӧны, корсьӧны сёян. Пышкайясӧн чайті. Но бурджыка видзӧдлӧм бӧрын казялі, мый тайӧ абу пышкай чукӧр. Сэтшӧм жӧ ичӧтик лэбачьяс, но абу рудӧсь, а еджыдӧсь. Сӧмын мышку вылас сьӧд визьяс. Да тайӧ жӧ еджыд кайяс! Водз тулысын лэблӧны ылі войвылӧ, тундраӧ, быдтысьӧны, олӧны сэні гожӧм-арсӧ. Тӧв кежлас локтӧны матӧджык йӧз оланінъяслань.

Ме чирйи шӧрӧм нянь да койышті налы. Первойсӧ повзисны да лэбисны, но вӧчисны кытш да бӧр пуксисны. Зіля кутісны кокавны нянь чиръяссӧ. Кысянькӧ павгысис на дінӧ рака. Посни лэбачьяс эз повзьыны сыысь, а кыпӧдісны сэтшӧм зык, кӧть пельтӧ тупкы. Ӧтчукӧрӧн чирзісны, жбыръялісны, чеччалісны рака гӧгӧр, усьласисны сы вылӧ. Ракалы ковмис пышйыны.

Ме видзӧді ичӧтик еджыд лэбачьяс вылас да любуйтчи налӧн збойлунӧн, повтӧмлунӧн.

· 1. Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла еджыд кайясыс тӧв кежлӧ эновтӧны тундрасӧ.

2. Аддзӧй юӧртан-висьталана текстлысь признакъяс. Лӧсялӧ-ӧ нимыс текстыслы? Вӧзйӧй ассьыныд.

3. Лӧсьӧдӧй еджыд лэбачьяс йывсьыс научнӧй серпас.

4. Лӧсьӧдӧй план да висьталӧй текстсӧ сы серти.

84 удж. Кутшӧм сикас текстъяслы лӧсяласны сетӧм юрнимъясыс? Бӧрйӧй да ӧти ним серти гижӧй текст-мӧвпалӧм.

Чикышъяс. Лапкор – бурдӧдчан турун. Кыдзи вӧчим лэбач поз. Мыйла шуӧны: Гожӧм заптӧ, а тӧв дзимлялӧ? Миян школалӧн аскиа лун. Ошйысис. Медбур ёрт. Кӧсъя лоны…

85 удж. Лыддьӧӥ, тӧдмалӧй текст сикассӧ. Позьӧ-ӧ шуны висьтӧн? Мый серти тӧдмавсьӧ? Кутшӧм серпас пыртӧма гижӧдас? Аддзӧй мӧвпалан текстлы лӧсялан юкӧнъяс. Сетӧй текстыслы ним.

Нюрö мöдöдчисны нёльöн. Быдöнлöн киас туис. Кодлӧн ыджыдджык, кодлöн ичöтджык, а Лёнялöн сэтшöм дзоля, мый бур мортлöн кулакыс оз тӧр.

Вотчыны мунігъясӧ челядь век пудъявлісны, уна-ӧ вотӧс ӧкмас быдӧнлӧн. И та пӧрйӧ Ваньö сувтіс вӧрланьӧ мышкӧн да юр вомӧныс шыбитіс лемень тасьтісӧ, ropӧдіс: «Тыр дай, сод дай, кольышт на!» Tacьті лэбзис кытчöкö, оз тыдав турун пиас. Аддзисны – абу пӧрӧма. Сідзкö, Ваньöлöн туисыс тырас... Лёнялöн тасьтіыс зэв вылӧ качлiс, югнитіс шонді водзын пыдöсыс дай вошис кытчöкö. Корсисны-корсисны – некöн абу. Лёнялöн синваыс доршасьö. Микаль вывлань юрсӧ чатӧртліс да аддзис вошӧмторсӧ. Пожöмлöн кык чаль костö сибдӧма. Ваньö шыбитiс кос увйöн, и тасьті усис кымыньöн. Лёня бӧр нин кöсйис бергöдчыны гортас, да
ёртъясыс ышöдiсны: «Лок, лок, артельöн кыдзкö тыртам туистö!»

Мырпомыд чöскыд, кор небзьыны заводитас. Вижа-гӧрда тусь пытшкас быттьӧ шонді югӧрыс пырӧма, нюрсӧ югзьӧдӧ. Вотӧсыс гырысь, ачыс вомад вöзйысьö. Татшöм мырпомсö и аддзисны челядь öти дi вылысь, зіля вотчыны пондісны. Лёня туис джынсö öктіс жӧ, но пуксис шойччыны да ставсö сёйис. Сэсся бара заводитлiс вотны, но öтиöс туисас, кыкöс вомас пуктас. Мукöдыслöн тырӧмаӧсь нин дозъясыс, да вомас жӧ вотісны.

Ставöн чукöртчисны öтлаö. Туисъяс сьöкыдöсь. Вань кыпöдлiс Лёнялысь туиссö, чуймöмöн видзöдлiс сы вылӧ. «Абу. Эг вевъяв», – тэрыба шуö Лёня.

Артельöн Лёнялöн дозйыс тырис зэв регыдöн.

Гортлань век гажаа восьлавсьö, кор дозъясыд тырöмаöсь. Лёня бöрöджык и бӧрӧджык ёртъяссьыс кольччис. Он öд вермы öдйӧ мунны вотöстö сёйигтыр. Сиктö вотӧдз сылöн туисыс вöлi нин тыртöм.

Е.Афанасьев серти

86 удж. Велӧдчӧй гижны изложение. Бӧрйӧй воддза текст сертиыс лӧсьӧдӧм планъясысь ӧтиӧс, гижӧй нимыслы лӧсялан изложение.

Мырпомла мунігöн.

План.

1.Туисъясӧн вотчыны.

2.Тасьтіясöн пудъясьӧм.

3.Мый петкӧдлiс Лёнялöн тасьтіыс?

4.Ёртъяслӧн бур кыв.

Лёнялöн вотчöм.

План.

1. Лёнялöн туис.

2. Пудъясьӧм.

3. Чöскыд мырпом.

4. Кыдзи вотчис Лёня?

5. Ёртъяслöн отсöг.

6. Пудъясьöмыс збыльмис.

Мырпом вотӧм.

План.

1. Кор мырпомыд медся чöскыд?

2. Мырпома ді вылын.

3. Челядьлöн вотчöм.

4. Сьöкыд туисъяс да Лёнялöн тыртöм доз.

5. Гортö мунігöн.

§ 8. Сёрни стильяс

Мый сійӧ сёрни стильыс?

Мыйла колӧ тӧдны сёрни стиль?

87 удж. Тӧдмалӧй, мый сійӧ сёрни стильыс, кутшӧм стильяс овлӧны.

Стиль кывлӧн вежӧртасыс – ног, сям: сёрнитан сям, сёрнитанног, гижан сям, гижанног. Миян сёрнитанногным вежласьӧ сы серти, кутшӧм могӧн, кутшӧм тема вылӧ, а сідзжӧ кӧні да кодкӧд сёрнитам. Та серти жӧ бӧръям лӧсялана кывъяс, сёрникузя сикасъяс.

Эм кык сикас сёрни стиль: йӧзкостса сёрни стиль да книжнӧй стиль. Йӧзкостса сёрни стильӧн вӧдитчам бать-мамкӧд, ёртъяскӧд, тӧдса йӧзкӧд сёрнитігӧн, письмӧ гижигӧн. Сёрниын паныдасьлӧны шмонитан, меліалан, лелькуйтан, дивитан, омӧльтан, видан рӧма кывъяс, кывтэчасъяс, серпасалан кывъяс, кывторъяс, шыӧдчан кывъяс. Шуам: кыньксьӧдны, кань-каньӧн сибӧдчыны, пель чошкӧдны, кӧчильӧй, варснитны, вый тупыль юр да с.в.

Книжнӧй стиль овлӧ делӧвӧй да научнӧй. Научнӧй стиль паныдасьӧ велӧдчан небӧгын, проекта уджъясын, кывкудъясын да с.в. Делӧвӧй стиль лӧсялӧ индӧд гижӧдъяслы, правилӧяслы, юӧртӧмъяслы, приказъяслы. Книжнӧй стильын лӧсьӧдӧм юӧръяс кылам телевизор да радио пыр, лыддям газет-журналъясысь.

Художествоа литература пырӧ книжнӧй стильын лӧсьӧдӧм гижӧдъяс лыдӧ, но сэні ӧтлаасьӧ став пӧлӧс стильыс. Медым бурджыка восьтыны гижӧдыслысь мӧвпсӧ, чужтыны сьӧлӧмкылӧмъяс, гижысьяс пыртӧны и йӧзкост сёрниын и наукаын бергалысь кывъяс. Художествоа литература озыр изобразительнӧй кывъясӧн, образнӧй кывтэчасъясӧн, мичкывъясӧн, орччӧдӧмъясӧн да с.в.

Текстъяс дасьтігӧн колӧ водзвыв мӧвпыштны, кутшӧм стильлы лӧсялан кывъяс, сёрникузя сикасъяс кутанныд пыртны асланыд уджӧ. Шуам, мӧвпалан текстын вермас лоны и научнӧй серпас, и юӧртӧм, и асшӧр мӧвпъяс, и донъялӧм – тайӧ лоас книжнӧй стиля гижӧд.

Т 1.Кутшӧм стиль сертиыс лоӧ текст-мӧвпалӧм?

2. Кутшӧм стиля «Еджыд лэбачьяс» текстлӧн кывйыс?

88 удж. Лыддьӧй текстъяссӧ да висьталӧй, мый налӧн ӧткодьыс, а мыйӧн торъялӧны. Подулалӧй вочакывтӧ текстсьыс босьтӧм видлӧгъясӧн.

I. Кӧч – тайӧ пемӧсыс быдӧнлы тӧдса. Тушаыс сылӧн 44 – 65 см кузьта, бӧжторйыс – 6-10 см, сьӧктаыс кыксянь вит килограммӧдз. Юрыс абу ыджыд ни абу ичӧт, пельясыс кузьӧсь, синъясыс кӧчлӧн юр ӧтар-мӧдар бокъясас. Сы вӧсна кӧч бура аддзӧ боксьыс да бӧрвывсьыс. Тӧвнас кӧчлӧн куыс еджыд гӧна, гожӧмнас рудоват.

II. Кыньксьӧда кок чунь йылын, видзӧда – кушин шӧрас кӧч йирсьӧ. Сійӧ абу на дзикӧдз вежӧма тӧвся пасьсӧ и зэв бура тыдалӧ сукмыштӧм рӧмыдас.

Но кыдзи бурджыка сибӧдчыны сы дорӧ? Кӧчильыд ӧд чукчисяыс ёна на сюсьджык да вӧйджык. Видзӧд, со кыдзи сувтса пельсӧ чошкӧдӧма. Тэрыба варснитас гоз-мӧдысь вежӧдсӧ, сэсся бара и кыпӧдӧ юрсӧ, кывзысьӧ.

Кань-каньӧн сибӧдча. Ни ӧти ув оз тричнит кок улын, ва оз бузнитлы. Мися, кӧчильӧй, вый тупыль юрӧй, тэ кӧть и мудер, но ме абу жӧ йӧй.

(И.Торопов серти)

· 1. Кутшӧм небӧгысь позьӧ аддзыны да лыддьыны воддза текстсӧ?

2. Кутшӧм кывъяс артмӧдӧны серпассӧ мӧд текстас?

3. Кутшӧм стильлы лӧсялӧны гижӧдъясыс?

89 удж. Тӧдмалӧй, кутшӧм стильлы лӧсялӧны сетӧм кывъясыс.

Сёйны, нямны, шняпкыны; серавны, ваксьыны, гӧрдлыны, китшйысьны; видзӧдны, дзоргыны, синъявны; лыйны, шковгыны, резьӧбтыны; йӧра, кузь кока; ки, кекӧ; йӧв, льӧльӧ; кань, кысӧй, нявӧ; мӧс, тайтӧ.

· 1. Кутшӧм кывъяс паныдасьлӧны посни челядькӧд сёрниын? Кутшӧм сьӧлӧмкылӧм петкӧдлӧны тайӧ кывъясыс?

2. Кутшӧм кывъяс сетӧмаяссьыс бергалӧны тіян сёрниын? Кор найӧс шулывланныд?

3. Гижӧй йӧзкост сёрни стильлы лӧсялан кывъяссӧ.

4. Лӧсьӧдӧй книжнӧй стильлы лӧсялан кывъясӧн 2-3 сёрникузя.

90 удж. Лыддьӧй текстсӧ, юрнималӧй. Тӧдмалӧй, кутшӧм стильыс текстыслӧн. Вочакывтӧ подулалӧй видлӧгъясӧн. Колӧ-ӧ юкны текстсӧ абзацъяс вылӧ? Мый серти тайӧ гӧгӧрвосьӧ? Лӧсьӧдӧй текстыслы план.

Гожӧмнас ме кыйси вӧрса ю вылын. Сёйӧм бӧрын чери коляссӧ век ӧтилаӧджык шыбитлі. Коркӧ и казялі, мый кодкӧ волӧ, ставсӧ весалӧ-идралӧ, сӧмын бура вильӧдӧм лыторъяс кольӧны. Коді нӧ эськӧ тайӧ? Понді кыйӧдчыны да казялі, мый чери колясъясыс мусмӧмаӧсь кодзувкотъяслы. Со тай кымынӧн локтӧмаӧсь, быдӧн кыскӧ сёянтор. Сэсся пӧвадитчисны волыны чушканзіяс. Сӧмын на пукся сёйны, а найӧ лэбалӧны нин пӧрт весьтын. Ӧтчыд дӧзми да ӧвтышті тасьтіӧн. Ӧти чушканзі усис. Кӧсйӧ кыпӧдчыны, да оз вермы, тыдалӧ, доймӧма. Сы дорӧ пуксис мӧд чушканзі. Дыр ноксьӧм бӧрын кыдзкӧ-мыйкӧ кыпӧдіс ёртсӧ сынӧдӧ да сьӧкыдпырысь лэбзьӧдіс ю вомӧн. Шензи: со ӧд, весиг гут-гаг мездӧ пикӧ воӧм ёртсӧ. (В.Торопов серти)

· 1.Кыдзи тіян сёрнисикасын шуӧны чушканзі, кодзувкот, тасьті кывъяс?

2. Кутшӧм стильлы лӧсялӧны сёрнисикас кывъяс?

91 удж. Колӧ отсавны Тимофейлы бурмӧдны гижан стильсӧ. Лыддьӧй, висьталӧй, мый торкӧма гижысьыс аслас уджын.