Текст – сійӧ вежӧртасӧн да темаӧн йитчӧм кык либӧ некымын сёрникузяа вомгора либӧ гижӧм сёрни (висьталӧм)

Ӧтчыд вӧрысь аддзи ичӧтик руд сюзьпиӧс. Кодкӧ дойдӧма сійӧс, чегӧма борд пӧвсӧ. Ме видзчысьӧмӧн босьті сійӧс кепыся киӧн, сюйи мышнопйӧ да вайи гортӧ.

Гортын весалі сӧстӧм рузумторйӧн дойсӧ, бура кӧрталі. Дойсӧ кӧрталігӧн терпитіс, эз кокышт киӧс. Ёна нокси вердігас. Сюзьпи вӧлі тшыг, но яй торъяс кокавны эз кӧсйы, ковмис вомас сюявны. Сэсся кыдзкӧ верді жӧ. Лун кык бӧрын посньыда вундалӧм яй торъяссӧ ачыс нин кокаліс.

Куим вежон мысти лэбачпи кутіс нин кыпӧдчыштавны бордъяс вылас. Вочасӧн сюзьпи выльысь велаліс лэбавны. (Н.Канев)

Быд текстлӧн аслас тема да ним. Текстлӧн теманас лоӧ сiйӧ, мый йылысь висьталӧма либӧ гижӧма сэнi. Вайӧдӧм текстыслӧн темаыс – вӧр-ва радейтӧм. Темасьыс петкӧдчӧ шӧр мӧвп. Тані: колӧ радейтны да тӧждысьны ас вӧр-ва да сэні олысьяс вӧсна.

Нимыс йитчӧ темаыскӧд, шӧр мӧвпыскӧд. Текст нимыс зэв тӧдчанатор, позьӧ ӧткодявны керка вевткӧд. Нимнас вермас лоны кутшöмкö шусьöг, дзебöм вежöртаса кыв, текстас медшӧр мӧвп кутысь кывйыс либӧ сёрникузяыс. Сетӧм текстсӧ позьӧ нимтыны «Сюзьпи», «Вӧрса лэбачӧс бурдӧдӧм». Содтӧй, кутшӧм ним, тіян серти, лӧсяласджык.

Текстын эм юкӧнъяс – абзацъяс. Быд абзацлӧн аслас ичӧтик тема. Абзац колӧ гижны выль визьсянь.

Т 1. Мый выльторсӧ тӧдмалінныд текст йылысь?

2. Мый лоӧ теманас?

3. Мыйла текст нимсӧ позьӧ ӧткодявны керка вевткӧд?

68 удж. Тöдмасьöй уджнас. Висьталöй, позьö-ö гижöмторсö шуны
текстöн? Мый колö вöчны, мед артмис текстыс? Лöсьöдöй paзi-
пели сетӧм абзацъясысь да сёрникузяясысь мойд.

Кöкъямыс кока пон

— Босьтö, ме тiянлы буртор вöча, горт видзны кута. Котралi ме,
котралi – некодi эз босьт. Водзтi менам кӧкъямыс кок вӧлi да котралігам воштi нёль кокӧс, ӧні менам сöмын нёль кок коли. Нöшта кӧ кута котравны, ещӧ на кык кок вошта. Кык кок кӧ кольö, ме кула, да сэки му вылас пон рӧдыс оз ло.

Олісны-вылісны старик гозъя. Жаль лои старик гозъялы понйыс,
и босьтісны ciйӧc.

— Босьтö менö сьöрсьыныд, криста ради!

— Кытчӧ нӧ ми тэнö босьтам?

Локтіс на дорö пон да кутіс бӧрдны-вӧзйысьны. Мунісны найö
ӧтчыд вöрö чöд вотны. Со и öні пон нёль кока и видзö мортлысь гортсö.

1. Гöгöрвоöдöй тöдчöдöм кывъяслысь гижанногсö.

2. Гижöй мойдысь медводдза куим сёрникузясö, визьнитöй подув (подувпас да юӧрпас) да содтана юкöдъяссö.

3. Кутшӧм сёрникузяяс шуанног да висьталан мог серти эмöсь мойдын да кутшӧм пунктуация пасъясöн тайöс тöдчöдöма?

69 удж. Лыддьӧй текстсӧ. Мӧвпыштӧй, кутшӧм кадӧ, ті думысь, олӧмаӧсь нывкаясыс. Мый серти тайӧ тӧдмавсьӧ? Аддзӧй текстсьыс серпаса юкӧн. Кутшӧм кывъяс осталӧны артмӧдны серпассӧ?

Кианыс ведраа да карнана нывкаяс тэрмасьтӧг мунӧны ёрта-ёрт бӧрсяыс векньыдик туйӧд. Ылӧдз кылӧ челядьлӧн гигзьӧм да гажа сёрни. Вуджӧны шор вомӧн, кайӧны крут керӧсті яглань.

Сэні му пытшсьыс петӧ неыджыд ключ – Дзолянь. Ключыс коми сьылан моз дзольгӧ мелі да небыд шыясӧн. Помтӧг позьӧ кывзыны, он дӧзмы. Вала локтӧм нывкаясыс шор кодьыс жӧ визулӧсь да варовӧсь.

Карнанӧ ӧшӧдӧм ва тыра ведраясӧн кӧмтӧм кока нывкаяс мӧдӧдчисны гортланьыс. Мунӧны видзчысьӧмӧн, мед не конъясьны.

Лиза кайӧ гӧрасӧ кок чунь йылас, мед ваыс оз войтышт. Карнаныс лӧсьыда артмӧдчӧма векньыдик пельпомас. Лиза видзӧдлӧ шонді улын дзирдалысь ва вылас, нюмъёвтӧ. Пырас гортас мудзӧма, но долыд. Мамыс юалас:

– Но мӧй, нылӧ, бара кок чунь йылад локтін, ва войт эн уськӧд?

Лиза вочавидзас:

– Эг, ни ӧти войт эг уськӧд. Ставсӧ гортӧ вайи. (Зарни Люся серти)

· 1. Мый йылысь сетӧм текстыс? Кутшӧм темаыс? Шӧр мӧвпыс?

2. Сетӧй текстыслы ним.

3. Кымын абзац тайӧ текстас? Кутшӧм темаыс быд абзацлӧн? Сетӧй быд абзацлы ним да гижӧй: 1) Нывкаяс мунӧны вала. 2) … 3)…

4. Гижӧй ассьыныд донъяланкыв бӧръя абзац сертиыс.

5. Аддзӧй текстсьыс сёрнисикас кыв.

70 удж. Кутшӧм текст сикасъяс йылысь тӧдмалінныд 3-4 классъясын? Сетӧм схема сертиыс лӧсьӧдӧй текст йылысь юӧртӧм.

ТЕКСТ	юӧртӧм, мый йылысь кӧ висьталӧм: петкӧдлӧма сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунан действиеяс; текстыслы лӧсялӧны мый? кор? кӧні? кыдзи? юалӧмъяс
серпас: тӧдчӧдӧма медлӧсялан признакъяссӧ предметлысь, ывлалысь, быдмӧглысь, пемӧслысь, мортлысь; текст дорас лӧсялӧ кутшӧм? юалӧм
мӧвпалӧм: гӧгӧрвоӧдӧма керӧм-вӧчӧмлысь, вӧвлӧм либӧ лоӧмторлысь помкасӧ, подулалӧма йитӧдъяссӧ; текст дорас лӧсялӧ мыйла? юалӧм

71 удж. Мый серти тӧдмавны текст сикассӧ? Тӧдӧмлунтӧ вынсьӧдӧм могысь лыддьӧй сетӧм текстсӧ, бӧрйӧй медтӧдчана сёрникузяяссӧ да гижӧй.

Текст-юӧртӧм-висьталӧм – висьталӧ. Текстыс артмӧ юӧртан, юалан, чуксалан, горӧдан сёрникузяясысь. Текст-юӧртӧм-висьталӧм эм художествоа гижӧдъясын (висьтын, повесьтын, мойдын да с.в.) да наука текстъясын.

Текст-серпас – петкӧдлӧ. Татшӧм текстнас тӧдчӧдӧны ловъя и ловтӧм предметлысь признакъяссӧ. Тӧдчӧдны-серпасавны позьӧ и торъя предмет (эмтор), и вӧр-ва да сэні олысьяссӧ, и ывлавыв, и мортӧс да сылысь аскылӧмсӧ, оласногсӧ.

Текст-мӧвпалӧм – гӧгӧрвоӧдӧ, подулалӧ. Татшӧм текстыс лӧсялӧ наука гижӧдъяслы, велӧдчан небӧглы, сідзжӧ и художествоа литературалы, кор колӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧдны, подулавны юӧртӧмсӧ, мӧвпалӧмсӧ.

Быд текстлӧн эм подув правилӧ, мый вылӧ позьӧ мыджсьыны текст лӧсьӧдігӧн.

1) Текст-юӧртӧмын эм: керӧм-вӧчӧмлӧн (действие) заводитчӧм, сӧвмӧм, медъёся петкӧдчӧм, помасьӧм.

2) Текст-серпас медводз петкӧдлӧ предметлысь ортсы признакъяссӧ, вочасӧн серпасалӧ-тӧдчӧдӧ торъя юкӧнъяс, предметыслысь аслыссикас признакъяс.

3) Текст-мӧвпалӧм артмӧ куим юкӧнысь. а) Медводдза юкӧныс восьтӧ, мый лоӧ гӧгӧрвоӧдӧма (ме тадзи мӧвпала). б) Шӧр юкӧнас эм гӧгӧрвоӧдӧм, докажитӧм, ас мӧвпъясӧн юксьӧм (мыйла ме тадзи мӧвпала). в) Бӧръя юкӧныс – помшуӧм.

72 удж. Лыддьӧй да видлалӧй текстъяссӧ воддза удж вылӧ мыджсьӧмӧн. Быд текстлы сетӧй ним.

I. Гожӧм – страдна кад, турун пуктан кад. Зіля сэки уджалан. Турунсӧ ытшкан, бергӧдлан-косьтан, лёддзӧ чукӧртан, юралан, мича кос турун зорӧдӧ чӧвтан. Мича поводдяӧн колӧ удитны пуктысьнытӧ. Ӧти-кӧ, кӧрымтӧг мӧскыд мед оз коль. Мӧд-кӧ, турунтӧ пуктан – тӧвбыд пызан вылад йӧла сёяныд лоӧ. Он, небось, тшыгъяв йӧвнад да выйнад, нӧкнад да рысьнад.

Оз ӧд весьшӧрӧ шуны: гожся луныд пӧ во вердӧ. (В.Лодыгин серти)

II. Шоныд жӧ гожӧм! Лунтыръясӧн пӧжӧ шонді. Ставыс вежӧдӧ, дзоридзалӧ, сӧвмӧ, кисьмӧ. Веж видз вылын сяргысьӧмаӧсь горадзульлӧн топыд виж юръясыс. Лыдтӧм зарни мольяс быттьӧ пӧртмасьӧны, гыалӧны кокньыдик тӧвру улас да быттьӧкӧ и збыльысь дзользьыштӧны. Синтӧ кӧть эн вештыв на вылысь! (И.Торопов серти)

III. Гожӧмыд – майбыр кад. Торйӧн нин видз вылын.

Мама-ныла мӧдӧдчисны сёрдлань. Тӧрыт мамыс бура уна ытшкӧма. Талун пӧ куртны колӧ. Нывкалы батьыс вӧчис ичӧтик куран, пелькиникӧс да кокньыдикӧс. Сійӧн и куртіс Таня сэті, кыті индаліс мамыс. Первойсӧ дзик нинӧм эз артмы, кӧть ёна зілис. Синваыс доршасис, курансӧ шыбитны кӧсйис. Мамыс эз дӧзмы, велӧдіс, кыдзи курансӧ лӧсьыда кутны, кыскыштны асланьыс.

Пажынӧдз бура уна куртісны эня-ныла. Сёйны пуксисны берегдорса пуяс улӧ. Ок, кутшӧм чӧскыдӧн Танялы вӧлі сёяныс! (А.Попов серти)

2. Кутшӧм темаыс сетӧм текстъясыслӧн?

3. Мый ӧткодьыс текстъясас? Вайӧдӧй куимнан текстыслы лӧсялан подув кывъяс. Тӧдмалӧй быд текстлысь темасӧ.

73 удж. Тӧдмалӧй, код йылысь тані гижӧма. Кутшӧм сикаса текстъясыс? Эм-ӧ текстъяс костас торъялӧмыс? Гӧгӧрвоӧдӧй.