Тарау 5. ӨЗІН - ӨЗІ ТАНУДЫҢ КЕДЕРГІЛЕРІ

Мақсатты бағытталған және жемісті өзін-өзі тануға не кедергі келтіреді? деген сұрақты тілге тиек етпесек, өзін-өзі тану мәселесін талдауымыз толық болмайды. Неліктен адамдар әрқашан өзін танығанды және осы ақпаратты өмірі мен іс-әрекеті барысында пайдалануға ниет ете бермейді екен?

Басқаша жеткізер болсақ, осыларды жеңуге және өзімізбен табысты жұмыс істеуге үйрену үшін, өзін-өзі танудың қиындықтары мен кедергілерін анықтап алуымыз қажет.

Мұндай кедергілер айтарлықтай көп. Ең жалпы тұрғыда оларды екі үлкен топқа бөлуімізге болады: адам жаратылысының кемелденбеуімен байланысты кедергілер және өзін-өзі танып отырған адамның тұлғалық ерекшеліктерімен анықталатын кедергілер.

Атақты австриялық ғалым, этологияның – жануарлардың жүріс-тұрысы туралы ғылымның негізін қалаушылардың бірі К.Лоренц адамның өзін-өзі тануының жолындағы үш кедергіні бөліп көрсетеді:

1) ең қарапайым. Ол адамның өзін-өзі тануына оған өзінің пайда болуының тарихын көруге тыйым салатындығымен кедергі келтіреді.

Басқаша жеткізер болсақ, адамның өзінің кішірек бауырларымен туыстастығын танығысы келмейді. Әрі осы эмоциялық бөліну күшінің орасан зор болғаны соншама, адамның шығуы туралы ақылға көнбейтін теорияларды тудырады (К.Лоренц атап көрсеткеніндей, хайуандардан шығу кей жағдайларда теріске шығарылмағанымен, шимпанземен жақын туыстық әлде логикалық кульбиттер сериясымен атталып өтеді, әлде айлашыл астыртын жолдармен орағытып өтіледі);

2) біздің жүріс-тұрыстарымыздың табиғи себептілік заңдарына бағынатынын тануға деген эмоциялық антипатия. Бұл кедергі еркін еместіктің көмескі сезімі мен әбден ақталған, еркіндікке деген қажеттілік және олардың әрекеттері кездейсоқ себептермен емес, жоғары мақсаттармен анықталса екен деген ақталған ниет арасындағы қарама-қайшылықпен туындайды;

3) әлемді заттар әлеміне және тек жалғыз өзі ғана құндылық ретінде тануға лайықты адамның ішкі заңының әлеміне бөлетін идеалистік философияның, әсіресе батыс мәдениетіндегі идеалистік философияның мұрасы. Осындай бөлу адамның эгоцентризмін тамаша ақтайды, оның өзінің табиғат заңдарына тәуелділігіне деген антипатисыяның алдынан шығады – әрі сондықтан мұның қоғамдық санаға осыншама терең енгендігіне таңданудың еш қажеті жоқ.

Осылайша, К.Лоренцтің түсініктеріне сәйкес, адамның өзін-өзі тануына ең үлкен кедергі болып адамның өзін табиғаттың бір бөлігімін деп тануға ниет етпеуі, өзін жоғары құндылыққа санауы және өзін табиғатты басқаруға құқылымын деп есептеуі (ғылымда «антропоцентризм» деп аталатын, адамның және табиғаттың өзара әрекеттесуіне осындай көзқарас бар) табылады.

Егер философиялық биіктен жекелеген адамның психологиясы деңгейіне түсетін болсақ, біздің әрқайсымызға өзімізді тануымызға кедергі жасап қалуы мүмкін одан да дағдылырақ кедергілерді бөліп көрсетуімізге болады. Бұл кедергілер екі топ құрайды: біріншісіне кейбір объективті факторлар себепші болады, екіншісіне – адамның өзі өзі үшін құратын кедергілер себепші болады.

Бірінші топқа келесі кедергілерді жатқызуға болады:

- өзін-өзі танудың мотивациялық, үрдісуалдық және бағалау компоненттерінің қалыптаспауы нәтижесінде туындайтын кедергілер (мысалға, адамда өзін-өзі тануға деген қажеттілік мүлдем жоқ немесе әлсіз дамыған, өзені деген қарапайым әуестік шеңберінен шықпайтын, айқын білінетін қызығушылық жоқ);

- өзін-өзі тану әрекеттерінің: табудың, бекітудің, талдаудың, бағалаудың, қабылдаудың қалыптаспауы;

- өзін-өзі танудың әртүрлі амал-тәсілдерін: сәйкестендіруді, оефлексияны толыққанды пайдалана білмеу;

- өз өзінің адекватты бейнесін құруға, өз тұлғасын қабылдауға, жеке бас сәйкестігі сезіміне ие болуға қабілетсіздік.

Ғылыми және практикалық тану тұрғысынан алғанда кедергілердің, адамның өзі саналы түрде немесе ұғынбай құратын екінші тобы қызықтырақ болып табылады:

- өзін-өзі тануға қорқу. Ол тұлғаның өз бойынан қорқынышты, жиіркенішті, жағымсыз, өзіне деген сенімділікті шайқалтып тастайтын, өз талаптарының деңгейінде болу қажеттілігін қоршап тастайтын бір нәрсені аңғарып қалудан үрейленудің нәтижесінде пайда болады. Осы кедергінің бар болуы адамның шамамен алғанда дәл өзі дәрігерге қаралудан, тексерілуге жатудан бас тартатын себептер бойынша өзін-өзі танудан бас тартуына алып келеді. Ол үшін жағымсыз, өзімен жұмыс істеуге күш-жігер жұмсауды қажет ететін болып шығуы мүмкін танылған нәрсені жан ауруымен уайымдаудың орнына, өзің туралы көп нәрсені біле бермеген дұрысырақ-ау деген ой тартымдырақ болып шығады;

- тұлғаның өзін әлеуметтік қоршаған ортаның талаптарына сәйкес бағалауға ұмтылуы. Аталған феномен гуманистік психологияда жақсы суреттелген. Адам социум талаптарына сәйкес өмір сүріп, әрекет жасай бастайды, нәтижесінде оның нақтылы Мені, К.Роджерстің пікірінше, тұлғаның терең сезімдерін, уайымдарын, тәжірибесін көрсететін идеалды Меннен көбірек алыстай бастайды. Адам өзінің бойынан басқалар өзінен байқаған нәрселерді таниды, осыны қабылдайды, шын мәнінде не болып табылатындығынан қайта отырып, осы адекватты емес бейнемен өмір сүре бастайды. Мұндай екіжақтылықтың, сырттай қарағанда бәрі де танытуға деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін жасалатындығына қарамастан, ақыр соңында тұлғаішілік кикілжіңдерге, невроздық тұлғаға, басқа адамдармен қарым-қатынастағы сар көптеген проблемаларға алып келетіндігін атай кетуіміз керек.

З. Фрейдтің және оның ізбасарларының жұмыстарының арқасында психологияда тұлғаның өзінің психологиялық қорғаныстарынан өтуге қабілетсіздігінің нәтижесінде туындайтын кедергілер жақсылап тұрып зерттелген. Қорғаныстар қалай пайда болады? Психоанализ өкілдерінің пікірінше, сырттан қарағанда, сана үшін жағымсыз импульстар, көбінесе бұл сексуалдық және агрессиялық инстинкттер, санадан тысқа ығыстырылып шығарылады, бірақ із-түссіз жоғалып кетпейді, оны жағымсыз қажеттіліктерді қанағаттандыруға «икемдей» отырып, Менге әсер етулерін жалғастыра береді. Екінші жағынан, Менге қоғам жасап шығарған нормалар, тыйым салулар болыр келетін Супер-Эго (Меннен тыс) әсер етеді. Бұл Меннің қорғаныс механизмдерін құруына алып келеді. Осы механизмдердің ең таралғандарына мыналар жатады: ығыстыру – үрей тудыратын импульстарды санадан шығарып тастау; қарама-қарсы реакция түзу – сана үшін жағымсыз тенденцияны қарама-қарсы тенденцияға өзгерту; проекциялау – сана үшін жағымсыз әрекетті немесе ойды басқа адамға қосып жазу; өш қайтару – қол жеткізбейтін объекттен қол жетерлік объектке санадан тыс қайта бағыт-бағдар алу; рационализация – өзін-өзі алдау, ақылға сыйымсыз әрекетті немесе қылықты ақылмен түсіндіруге тырысу және т.с. Қорғаныстардың болуы өзін, әсіресе тұлғаның өздерінің жағымсыздығына орай жарақат келтіретін болып табылатын ерекшеліктері мен бейімділіктерін тануға кедергі келтіретіні түсінікті. Сондықтан қорғаныстарды ұғыну, қабылданбайтынды өзіне қабылдау өзін-өзі тану сфнрасын кеңейтеді, тұлғаны гармониялы және психологиялық тұрғыдан сау етеді деп есептеледі. Өзін-өзі танудың кедергісіне өзінің эгоцентризмін жеңе білмеуді де жатқызуға болады. Эгоцентрист деп өзінің көзқарастарын, құндылықтарын, ой жүгіртулерін, әрекеттерін жалғыз ғана дұрыс деп есептейтін адамды атайды. Бұл адам әңгімелесуші адамының орнына тұруға, өзге көзқарасты қабылдауға қабілетсіз болғандықтан, оның эгоцентризмі басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнатуына кедергісін келтіреді. Эгоцентристке өзі туралы адекватты түсінік жасау, қазірде бар өзін-өзі бағалауын өзгерту өте қиын. Мысалы, егер ол өзін ақылды, дарындымын деп санаса, оның түсінігін өзгерту іс жүзінде мүмкін еай.

Әрине, өзін-өзі танудың осы жерде баяндалған кедергілері осы кедергілердің бүкіл алуан түрлілігін түгесімейді, олар тек осы кедергілердің бар екендігі және қызмет атқару тәсілдері туралы түсінік қана береді. Біздің әрқайсымызда өз өзімізді тануға кедергі келтіретін өз дербес кедергілеріміз болуы мүмкін. Дәл сол кезде адамға тиісті көмек көрсетілген кезде осы кедергілердің жеңілуі мүмкін екендігін айта кетуіміз керек. Педагогикалық проблема туралы, өзін-өзі танудың қажеттіліктері мен мотивтерін қалыптастыру туралы сөз айтуымызға, адамды өзін-өзі тану тәсілдеріне үйретуге, оның бойында сәйкестендіру мен рефлексияға қабілетті дамытуға, өзін-өзі құрметтеу, өзін-өзі қабылдау деңгейін арттыру қабілетін дамытуға, өзінің үрейлерін жеңе білуге және қорғаныс құруға көмектесуге және т.с. болады. Ең тиімді болып өзінде өзін-өзі тануға деген қабілеттіліктерді өзінше тәрбиелеу табылады – тұлға өзіне мақсаттарды өз бетінше қояды және оларға өз еңбегімен қол жеткізеді.