ТҰлҒалыҚ оҚу-Үйретім - дидактика Әдістері

9.1. Ақпарат алу әдістері

Әдіс – көптарапты құбылыс. Дәстүрлі “қалай оқыта үйрету керек” деген дидактикалық сұрақ бізді білім игерудің әдістеме категориясына кезіктіреді. Орынды әдіс болмаған жерде алға тартылған мақсатқа жету, белгіленген мазмұнды іске асыру, оқу-үйретім үдерісін танымдық іс-әрекетпен қамтамасыз ету мүмкін емес. Әдіс – осы үдерістің өзегі, жобаланған мақсат пен соңғы нәтиже арасын байланыстырушы “көпір”. Оның педагогикалық мақсат-мазмұн-әдістер-формалар-құрал, жабдықтар жүйесіндегі айқындауыш маңызы өте үлкен.

Оқу-үйретім әдісі – (грек сөзі metodos – қандай да нәрсеге жету жолы)- бұл көзделген мақсатқа жету үшін орындалатын педагог пен шәкірттің бірлікті, реттелген іс-әрекеті. Әдіс (дидактикалық әдістер), әдетте, тәрбие, тәлім мақсаттарына жетіп, оларға байланысты міндеттерді шешудің тәсілі деп те түсіндіріледі. Педагогикалық әдебиеттерде әдіс ұғымы кейде педагог іс-әрекетімен, ал кейде тәрбиеленушілер әрекетімен байланыстыра қабылданған. Алғашқысына орай, біздің пікірімізше, “оқу-үйренім әдістері” жөнінде әңгіме қозғап, соңғысында “оқу-үйренім әдістері” деп түсінген жөн. Ал сөз мұғалім мен шәкірттің бірлікті жұмысы туралы болса, мұндайда, әлбетте, “ дидактикалық әдістер ” деп ажырата өрнектеген қисындылау.

Дидактикалық әдістер құрылымында тәсілдер өз орнына ие. Тәсілдер – бұл әдістің құрылым бірлігі, оның құрастырушы бөлігі, әдісті іске асырудағы жекеленген қадам немесе құрылымы кішігірім және қарапайым келсе, әдісті өзгертудің не жаңалаудың құралы.

Әдіс – күрделі, көп өлшемді, сан алуан сапалы түзілім. Әдісте шынайы, болмыстық оқу-үйретім заңдылықтары, мақсаттары, мазмұны, принциптері, формалары өз өрнегін табады. Әдіс және дидактиканың басқа категорияларының арасындағы байланыстар өзара ауысымды: әдіс оқу-үйретім мақсаттарына, мазмұнына, формасына тәуелді туындай отырып, бір уақытта сол аталған категориялардың қалыптасуы мен дамуына күшті ықпал жасайды. Оқу-үйретім, үйренім жұмысы мақсатының, мазмұнының, формасының іске асу мүмкіндіктерін ескермей, көзделген нәтиже орындалмайды. Бұл жағдайда әдіс көмекке келеді. Дидактикалық жүйенің даму желісі де әдіске байланысты: қолданылған әдістер неғұрылым орынды болса, дидактикалық үдеріс те соғұрылым жылдам өріс алады әрі нәтижелі келеді.

Әдістер құрылымында, ең алдымен, объективті және субъективті бөліктерді ажырата білу қажет. әдістің объективті бөлігі – бұл әрбір әдіске тән, оның қай педагог тарапынан қолданылуына тәуелсіз, тұрақты да мызғымас шарттарына орайласқан мән-мағынасы. Онда баршаға ортақ дидактикалық ережелер, заң мен заңдылықты ережелер, принциптер мен қағидалар, сондай-ақ тәлім істерінің мақсаттары, мазмұны, формалары ескеріледі. Ал әдістің субъективті бөлігі ұстаз тұлғасымен, шәкірттер ерекшелігімен, нақты жағдайлармен шарттасады. Әдістегі объектив және субъектив шарт жағдайларының ара қатынасы қандай болуы қажет? Бұл сұрақ осы күнге дейін нақты жауабын тапқан емес. Ғалымдар, бір тараптан, әдістің ғылыми, шынайы негіздемесі болуы керек деп жатса, екінші тараптан, әдіс - бұл әр мұғалімнің жеке, қайталанбас шығармашыл ұқыбымен байланыстырылады. Ақиқат, әдеттегідей, екі шектің арасында.

Әдісте, көбіне, әр мұғалімнің өзінің дара шығармашылығы, жасампаздық шеберлігі көрінетіні де шындық, осыдан оқу-үйретім әдістері әрқашанда жоғары педагогикалық өнер болған, әлі де солай бола бермек.