Ушхарта

Лом дIа а кхийтта, Ушхарта баха баьлар новкъостий. Ераш мо говраш йоалае болха нах хьабетталуш, дикка йоккха тоаба хилар акхарех.

Хала никъ бар цига бодар. Юххера, сахьата совгIа уж бахача, духхьал урагIбодаш цхьа баламг бар. Цу баламгах ваьлча; яьржá IоакъартIе яр; йоккха мара цахиларах, шахьар хувшаргйолаш. Цу юккъе яжаш йоаллаш, говрий рема яр. Юстаро ши-кхо говр а йоаллар. Малхбоаленгахьара оагIув нийсса Iочухаьда шув бар, ког дIалейзáр ахка гIоргволаш; малхбузенгахьа бIарг ма кхоачча лоам бар. Къилбаседа оагIув, листа хьу йолаш, босе яр. Цу босагIа Iододар наькъа такилг, Эса-чIоже ядача юрташка Iоъара а доалаш. ЭгIара говраш цу новкъа хьалъухар, лоамаръяраш ераш Iобаьхкáча гIолла IойоагIар. Акхарех еттаелар цига йоагIа говраш. Эса-чIожера а лоамара а, ший лоIамах мел йола говр цу Iоакъар тIа хила гIертар. Бахьан дар: Iа доацача хана массаза а, кога хьакхингал тIехйоалаш, дикагIа лоархIа кхотIо бола буц яр цига, лоамашкара Iоуха хьеIа шийла хиш дар. Дилла лаьгIо хьекхаш мух бар, боккъал цIена фо а дар. Горий а зунгатий а, кхыдола овраш етта мозий а кIезига хулар цига. Лоам а шаьрача а, йоачош йолаш, мелла кхаьлá хиларах; дийнахьа цкъа малх ца хьожаш, хилацар Ушхарта. Цудухьа лоам бáхача наха Маьлха босе (Йийкхá аре) оалар цох. Хьайбашта ма тов яр из моттиг. Кхыдола хьайбаш-м говраша цига хьалтIа а дáлийтацар. Иштта яр Ушхарта – Йийкхá аре.

Шоай доазон тIа нах баьннилга хайна; реманна доал деш йола IайгIар, наггахьа тарса а тарсаш, говрашта гобаха йолаелар. Хьагучох, реманна юкъе саг е кхыйола хIама чуяйта а говрашта тIакховдийта а лаьрхIа яцар из.

Акхарех саг цхьаь IотIаволавелча, духьалйодар; бакъда тоттабенна берригаш IотIаболабелча, реманна юха тIа а яхе; даггара тIаьнаш детташ, ца етташ; нах боацачахьа говраш Iолелхайора.

Акхарна юкъе вар дикка воккхалгахьа лестá саг. Цо аьлар:

– Вай сабаре ца хуле, кегар хила тарлу вай леладечох. Гой шоана, дIа юстара йоахка говраш? Тахан е селхан мара укхаза Iокхаьча хургйолаш яц уж. Говраш йолашше, цкъа царех фу доал хьежá, зене-зуламе йий хайна, тIаккха мара уж а ютаргьяц IайгIаро реманна юкъе. Иштта я говрий оамал. Кагийча нáха, хьалдухьалбаха; укхаза йоагIаш хинна говраш, хьа а лийца; Iойоалае еза. Тарлой, дIá юстара йоахкараш а хьалувцаргья вай. ТIаккха; цу говрашта тIа а хайша; низ болашагIа, говрашца айхьазагIа бола кагий нах, рема ях-яхáча, тIехьа дIалеларгба, IайгIар лата хьайзача, говраш дIатIахохкаш, шодамашца из човха а еш. Юххера, уж ремага хьожаш бола нах а лаьрхIа, IайгIар южаргья. ТIаккха хIаравар говраца дIа-тIаводаш, фуъ чубола тIорми бале а хьажкIа яле а дIа а хьокхаш, ший говр хьалоацаргья. Хьа ца лоацийтар такхаргаца лоацаргья.

Сарлехь, цхьаккха хьовзам боацаш, воккхача сага аьннача тайпара; шоай говраш хьалувца вIаштIехьа даьлар акхар. Шорттига наьхаяраш дIа а хийца, шоайчарца цIенгахьа болабелар уж.

Лома бакъилг, тхьовра мо йоацаш, бéеначул тIехьа-гIа; ладувгIаш а ший дá вовзаш а яр. Бакъда кIеззига йиткъ-м еннаяр: цIагIа латташ, шортта фуъ, доакъар хьалхашка а долаш, е шин-кхаь говраца, гIáбáш а теха, наIар тIа яжаш мо дацар гIулакх. Ушхарта кхыча тайпара дар. Дáим лела а, хийла ше мо йолча говрашца лета а езар. ХIаьта а кортамукъале хозагIа хетар говрашта, цудухьа хала дар уж лувца, мукъа лелаш цхьа ха яьлча.

Пхьерал тIехьагIа цIакхаьчар ераш. Уж дукха говндаь, цIагIа багIа сатем а боацаш, наIар тIа хьаара а баьнна, хьежаш латтар ГIайгIатар.

КоанаIарга кхаьчáча хана, Ломаца саг вацар. Даь-нанас хаьттар:

– Цхьаь хIанав хьо, новкъостий бецарий хьоца?

ГIайгIатá лáцар ший виIий-воI цхьаь хилар, цу мо ха яхáча хана хIаьта а.

Сайрдика а йийца, жоп делар Лома:

– Новкъостий шортта бар, вайна эгIахьа бахандаь дIакъаьста, чубахáб.

Моаршал юха а дерзадаь, аьлар ГIайгIата:

– Зе-зулам доацаш, гIаьххьа цIаверий шо массавар а?

– Вера.

– Далла хоастам ба! – аьнна, доккха садаьккхар йоккхача сага. – Аз-м чIоагIа са ма дуий, хьо цIагIа ца хилча!

– Со бакъилгá гIулакх даь дIачувоагIа, – аьнна; бежкартагахьа дIаволавелар Лом.

Ший бе боалла бага хьал а сагá, дIатIаяхар Нувса:

– Сабарделахь, баьде хургья цига! – аьнна.

Цун бера бага дIа а ийцá, Лома аьлар:

– Шо дIачугIо, нáнá а ма лоаттае ара! Хала да цунна иштта латта. Дукха ха хург ма йий шо хьежа.

– Хьо цIакхаьча волаш; сахиллалца латта езе а; хIанз-м сагота, даьра, хургьяцар из, – аьнна, ГIайгIа-тагахьа дIаяхар Нувса.

Фуъ а биллá, Iай дисáча доакъарах хьалхашка хIама тессá говр дIа а оттаяь, хьаараваьлар Лом. ТIаккха шеййола ниI, зIар дIа а къайлá; цIагIа дIачувахар.

Боккъал хоза хьадж хьаетталуш, деттá чIаьпилг деш; Нувса йоаллар; пхьера ламаз даь яьнна; цIока тIа Даьлага хьесталуш, дуIа деш ГIайгIат ягIар. ДIачуваьннача таккхалча, тIехьа амин оалаш, лаьттар Лом даь-нана яллалца. Хоза хетар цунна из, Даьлага кхайкача хана. Геттара совбаьннабар цун, хьужаре деша аха волавелча гIоне, цу тайпарча хIаманцара чам.

Тоъал ха яр Лом а цун новкъостий а дешар хьаэца ца болха. Бутт совгIа хьалха, хьехархочо Iомаде хьаденнар, Iомадаь баьннабар уж. Ушхартара цIабоагIаш; цар дийцáдар; дIахо Iомаде дешар кхоана хьаэцаргда вай, аьнна.

ЧIаьпилга тIа даьтта хьокхаш йоаллача Нувсайга ГIайгIата аьлар:

– Дакъилгаш ца доахаш, хьадáлахь из, хье яьлча.

Цу сахьате хьадена, шу маьр-нанна хьалхашка Iо а оттадаь, чIаьпилгах дизза оаркхув IотIаоттадир Нувсас. Лоа мо кIай, каьхат мо диткъа чIаьпилг хьал а ийца, ГIайгIата аьлар:

– Ай, Дала йоахае са йиIиг хьо! Шунхой раьза хургболаш; дика-м, даьра, даьд Iа чIаьпилг. – ТIаккха, бIаргашта хьалхашка хьал а лаьца, аьлар: – Хийцца духьала латтача хIаман гIаларт гу укхох. ДоаггIача тайпара даь чIаьпилг, иштта хила дезаш а да-кх.

Пхьор дуаш багIаш, Лома аьлар даь-наьнага:

– Кхоана Iуйрийна со гIоргва нокхарий долча; хьайна са а леIе, делкъа ха хуллаш, паргIатта хьалйола; тIаккха со хьужаре гIоргва, сай новкъосташца!

Божа дIалалла ха хилале гIеттá, ЦIокъá наIар тIа вахар Лом.

– Со нокхарий долча хьалвода, нáнá хьалъялцца цига а хургволаш. Шо, делкъа ха хуллаш, хьалдувла; цигара хьужаре гIоргда вай! – аьлар цо.

Чу а вена, фетталх а диа, тIаккха жаи доахани дIа а лаьхка, нокхарий долча вахар Лом. Цхьаццадола нокхарий хьажа везаш дар. Хоза нокхарашка а хьежар, модз а даьккхар цо. БоккхагIа болча никха чура воI-никхо яь фашкал а яьккхар; цу чура модз дарбанегIа лоархIар.

Модз доаккхаш; шорттига, сангалах баьккха кIур чухецар нокхарашта; шеббола моза тхьовссалца. ТIаккха тускар хьа а даьсте, модз хьадоаккхар. Никх, пайдана хIама ца юсаш, дIабоалар. Нокхарашта зé кхетар, модз доаккхаш. Цул совгIа жолкъоргаша а бора царна низ, уж дуаш. Каст-каста лелхо езар уж. Къаьстта модз даьккха мозий лаьгIделча, чIоагIа Iаткъар нокхарашта цар ду зе. Топаца чувхо езаш а, хийла йоае езаш а, хулар. Цхьайолча жолкъорга боккхарга чу, шовзткъанел тIех моза боаллаш хулар. Иштта, атта боацаш, болх бар нокхарий леладар. ХIаьта а леладора, дунен тIа мел долча дуача хIамал дарбанегIа дола модз а доаккхаш. ЧIоагIа къахьегар нáха, шоай кулгашца хьадеча хIаманца бáха гIерташ. Бáха а бахар, хала дале а, бIа ца къожабеш къа а хьегаш, вахара мел эшар Iалаш а деш.

ТIаккха, ше хьадаьстá нокхарий дIа а къайлá, уж тIакхоачаргдоацаш модз дIа а оттадаь, ши ди хьалха гулдаьча пицхаш тIа салаIа дIавижар Лом.

БIаьсти яьлча гIоне, саи боади къастале гIотташ; бийса яхача мара ца вужаш; сарралца дегI ца кходеш, къахьегарах; набарá меца а кIаьдвенна этта а вар из.

КIеззига са а леIа, Лом гIеттача; делкъа ха хулаш латтар. Морхаш йолаш дар ди. Вижá алларах шийла а хийтта, тIакхулла мáша дегIах хьоарчабир цо. Ший дешара а, кхыча мехка деша вагIача КIанточун а, нахацарча хIаман а уйла еш ер волаш; тIехьайоагIа ГIайгIат хьалкхаьчар; шийца ши бер а долаш. Лома аьлар даь-наьнага:

– Тахан нокхарашка хьожаш, дIá боккхагIа болча никха чура, воI-никхо яь, мезах йизза фашкал яьккхай аз. Iа ма оаларий, из кхычул дарбанегIа да. Кхы сагá а ца луш, хьайна дарба де деза Iа цунца.

– Дала воахаве са кIаьнк! Со кхы могаш йоацаш хIама а дац, массане а дуаргда вай из, - аьлар ГIайгIата.

Цу ханна хьалкхаьчар Лом волча боагIа новкъостий. ГIайгIатага шоаш чехка боагIа аьнна, бахар Ломар.

Уж хьужаре кхаьчáр Iуйранара бераш чухийца ха яр. ЦIагIа Iомабаь болх акхар дIабийцача, чIоагIа раьза хилар хьехархо:

– Иштта дIадолхе, Iилмах дика кхеташ, Iаламнах хургда шух, – яхаш.

ДIахо, беттá бергбола болх акхарна хьа а бенна, Iáлима аьлар:

– Шо, массадолчох кхеташ, гIо дарца а хьехамца а нахá накъадоалаш новкъостий да. Иштта шоайла а хила деза. Харцахьа ма кхетаделаш аз яхар, со валлац шо шоайла хьажац ала. Бакъда Лом ва вай, кIеззига хьехар де дезаш!

Новкъосташта шаьра хайра, хьехархо фу ала гIерт. ЦIокъа аьлар:

– Хьогга вай къаьдийца къамаьл хинначул тIехьагIа; тхоайла дага а даьнна; тIа мел кхаьчача хана, Лома тарлу хьехар ца деш ма Iийнадац тхо; боккъал мехко яхар ду – далара Iа, яхаш. ДIахо ГIайгIатаца а, Аьлабоарзаца а, кхычарца а къахьега лаьрхIа а да тхо.

Iáлима ший къамаьл дIаходихьар:

– Нагахьа санна Жабала валар Наьсара ма яххара хиннадале, цхьаккха дирах бокъо яц Наьсар ве. Нагахьа шоашта лойя, пхьена мехко оттадаь хIама хьаэца мегаргда, дикагIа-м хьа ца эцар а да. Бакъда цу балхах ца теша совле-м я акхар; тешаш цахиларах а, шоашта бIаргадайна ца хиларах а. Цхьабакъда Дала мел кхеллача хIамал йоккхагIа совле я; Даьла духьа къинтIера а ваьнна; чIир ца лехаш, дов дитар.

Цу хана делкъел тIехьагIа доагIарг мел дола бер хьакхаьчар. Хьехархочо аьлар ЦIокъарга:

– ГIаьххьа мутаIаламаш а хьакхаьчаб, кхы гоадиц вай шо. ХIанз цIагIо, кхы дIахо а къахьегаргда вай укх гIулакхá.

Новкъостий цIаболхаш, Таьтас аьлар:

– Юрта хьавеча; ноанахошка фуд-малад ца хьожаш; ваха йиший-виIий бокъо яц; шо шорттига дIадолале; со, дIачуэтта, дIатIехьакхув шоана. Дерригаш дIачу-дахá, нускала чай дотташ, сакъердаргдар вай, ГIайгIат йолча дIакхача сагота ца хилча. ТIехьагIа, паргIата долча хана, юхадоагIаргда!

Хьужаренна гаьна боаццаш бахар Таьтий ноанахой. Из цигахьа волавелар, Ломи ЦIокъи цIенгахьа бийрзар.

Дукха ца говш, новкъосташта тIехьакхийра Таьта.

– Цига сагото йолаш хIама дацар, шеввар могаш-гIаьхьа вар, нускал а дар, цу коа хьалкхийча мо лелаш. Кхоана хи тIа йоаккх из. Хьай новкъостий а боалабеш вола, аьннад сога. Са наьна-веший йиIиг Дошув а яр; мичáв Iа сона лехáр, яхаш. Шо раьза дале, гIоргда вай, нускалга мотт а бастийтá, хоза воашта са а къийрдá доагIаргдолаш, – аьлар цо новкъосташка.

– Раьза дий яхар фу мотт ба, – аьлар ЦIокъа. – Лом-м, бахьан корадаь, гIадвахá ма венавий; йодаш-йоагIаш е хи тIа яха яьнна Дошув гургьярий-те, аьнна. Даьра, доагIаргда, – тIаккха Ломá эхь ца хетийта, – со а ва саг йоагIача дийнахьа сайна зоахалол дийцар гό безам болаш, – тIатехар цо.

Берригаш белабелар. Из къамаьл дир ЦIокъа, дунен хIаман бала боацаш, тхьовра хьужаре шоаш даьча къамаьло уйланга вахийтá Лом меттавоалаве.

Ломá эхь хетар, иззамо хIама дувцаш хилча. Боккъалдар аьлча, из цу къамаьлаца сакъердалуш а вацар, цудухьа йистхиланзар.

– Гой, духьала хIама ца оала; раьза хилара белгало я шоана из, – яхаш, дIахо а бегаш беш вар, фуннагIа даь а, Ломá товр де гIерта ЦIокъ.

Хетаргахьа, тхьовра ше ма аллара, царел массанел а цига ваха саготагIа ше хургволаш а вар.

Иштта боагIаш, Iаьха КIазилг хезача мара ханзар, шоаш ГIайгIат йолча дIакхаьчалга. Лома аьлар даь-наьнага:

– Нáнá, хьо ЦIокъарца IочугIо, бераш ийце; со дIаIергва укхаза!

Чуболхачарца, бераш а ийца, ГIайгIат чуяхар.

Тахан хьехархочо а нокъосташа а даьча къамаьлá уйла ешше, укхунна дахарий а ца ховш, ди сайранга дахá, массанахьа лостам а баь, чувахар Лом.

Пхьор дуаш багIаш, Лома аьлар ГIайгIатага:

– Кхоана кхы де хIама а дац, нокхарашка со хьожаргва. Айса хьаийцáча дешара керда болх а дIабола-бергба аз, цига шортта мукъа ха хул. Шо цIагIа Iе, вай эшачунга а хьожаш, шоашта са а лоIаш!

ЦIагIа де хIама доацача хана, иштта оалар цо, салаIийта даь-нана цIагIа йита. Вешта, уж мо бáха нах, мелла хинна а, де хIама доацаш цIаккха хилацар.

Лома, укх тIехьарча хана, тарлучча тайпара лорайора йоккха саг. ХIана лораяцар из? Дá а нана а долаш, цун ханнара бераш хала хьувзача, цхьаккха хIама ца эшийташ, хьал долча наьха берий мо, шеббола кхоачам болаш, ше цо кхеваь хилча. Дог дар ГIайгIата каст-каста лазадувлаш. Даь-нанна хIама хилар кхерар Лом.

ГIайгIата Лом а вар боча. Из водачул, ше яхача бакъахьа хетар цунна миччахьа хIаманга. Цо оалар:

– Со дика яьхай, яллал къаеннай, хIама дергдац, фуннагIа хуле а. Лай дIайолларгья, нах гул а бенна. Вό сесаг яцар, ала а тарлу… шо лордала деза!

Ше из аьлча, бIаргех хий доалар. Цо из къамаьл дича, Нувсас оалар:

– Нáнá, из къамаьл де хьалха да, вай дáха деза, Лома кIоригаш а хьесташ!

– Дала бакъдолда из! – аьле, ловца а баьккхе, дIайо-дар ГIайгIат.

ШоллагIча дийнахьа, шийца ши кIаьнк а ийцá, нокхарий долча вахар Лом. КIеззига болх а баь, малх лакхбеннача гIолла, берашка, шо ловза шоашта, аз салоIаргда, аьнна; дIагарахьваьлар.

Лом сомаваьлча, малх бIайха хьежар. Хьал а гIеттá, берех фу хилар-те са, аьнна; Лом дIахьежача, уж куллах ловзаш доахкар. КIазилг, наггахьа Iáха а Iахаш, юртагахьа Iохьежандаь; ер цигахьа хьежача; гаьна доаццаш доаллаш акхар жаIул дар, тIехьа саг а волаш.

МоллагIа вале а; юртара саг ма вий из; йистхургва-кх со цунга, аьнна; IотIавахар Лом.

– Маьрша верзалва хьо! – дIайистхилар ер.

– Дукха вахалва! – духьала жоп делар вокхо.

Из хилар, аргIанна Iул кхаьча, жега вена ЦIайлоам.

Шоаш латташ, Ломá дукха дийцар ЦIайлоама хоза хабараш, Жабалах лаьца а дийцар. Хоза хеташ, ладув-гIар Лома ший даьх деча къамаьлашка. Иштта ераш латташ, Лом вайза, Iулацара хьакъаьста, хьалтIаера бодж, жа а дахкацар кхы гаьна. Бодж хоза хьаста а хьаьста: «Йолле, хьай Iулага дIагIо», – аьлар Лома. Укхо фу дувц шийна хайча мо, бодж жена IотIаяхар.

– ЧIоагIа кхетам болаш хьайба да из! – аьнна, бодж могайир ЦIайлоама.

Иштта ераш хьувзашше, делкъа ха хилар.

– ХIа, кIаьнк, – аьлар ЦIайлоама, баламагIара тIорми хьа а баьккха, – вай хIанз хIама дуаргда!

ТIаккха, шортта Iо лох а венна, тIехкарах хьадаьккха истинг IокIал а тесса, цу тIа тIорми Iооттабир.

Лома аьлар:

– Хьалла нокхарашта хьалъюхе а дахá, цига хоза Iи а да, шортта модз а да, хIама цига йиача бакъахьа яр вай!

ЦIайлоам раьза хинна, нокхарий латтача хьалбахар ераш. ХIама юэ а Iохой а, гIандá метта теха улгаш дар нокхарий долча. «Цига хьо Iоха», - аьнна, моттиг дIахьекха; дIавахá топпара чáме чу модзи юа хIама чуйола тIормии дахьаш хьа а вена; ЦIайлоама хьалхашка, улгаш тIа, Iооттадир Лома.

Шийга йола хIама хьаяьккхá, улгаш тIа дIанийсъяь, вагIар ЦIайлоам а.

– Со хьона эшачунга хьожаргва, Iа хIама даа, – аьнна, дIаюстарваьлар Лом. Юртахочо аьлар:

– Вай цхьана даа деза! Жабал, Дала гешт долда цунна, сайца вагIаш мо, хоза хетаргдар сона хьо сайца Iоховре…

ДIахо, къамаьл ца дулуш, соцавелар. Жабал дагавехá хургвар цунна.

– Цкъа-дале, хьо са даь ханнара ва; шозлагIа-дале, цун новкъост хинна, аз даь-воша мо лархIа везаш а ва. Хьона болча тоамá Iо-м ховргвар со, хоза товргдоаца мара. Iа хьай паргIатта хIама кхалла, тIаккха хьалла ловзаш доахка сайцара бераш Iо а дийхá, царца юаргья аз.

Цхьаккха дирах, ше яхачох хIама ца хинна, Лома хоза гIулакх деш, катехха хIама диар ЦIайлоама. Ше ваьлча, хьал а гIетта аьлар:

– Хьай дá малхавáллалца вахалва хьо, ГIайгIатá мел лов а вахалва! Со жега хьежá воагIа вайна. Бераш Iодийхе, оаш хIама кхалла; юха хьалвеча; аз, хьа дас даь, цхьа сакъердаме хIама дувцаргда хьона.

ХIама диа ваьнна, ЦIайлоамага хьежаш ваьгIар Лом. ТIаккха воагIача цунна духьалволавелар, ший даьх долча къамаьлага ладувгIа сагота волаш.

ВIашка ма кхаьччинге, ЦIайлоама аьлар:

– Дика ладувгIалахь, тамашне-сакъердаме хIама да со дувца воаллар. Вай юрта, цIи йоаккхаргьяц аз цун, цхьа саг геттара цамогаш хилар. Дарба де боалабаьча нáха аьлар: «Чан даьтта дика хургдар укхунна, вIаштIехьадоаларе». Къонгаш оарцагIбаьлар даьна дарба лаха. Дола моттиг корайинзар. ТIаккха лаьрхIар цар ча лаха а из е а. Ча хьагIар чу йижá ха а йолаш, царна хетача тайпара цунах а гIулакх хиланзар. Иштта уж хьувз, аьнна, хезá; хьа дас царга аьннадар: «Йижале хьалхха, цкъа а шозза а ча лелаш моттиг яйнай сона. Цу юхегIолла, сона ховш, хийцца из Iойижа тарлургйолаш, хьагIараш йоахк. Шо раьза дале, дахá хьожаргда вай». Эса чугIолла хьалвахача, готтача шин лоам юкъегIолла, малхбоалехьа ваха везаш моттиг яр из. Дика кийч а венна, массе а кхоачам: топ, диг, шалта, мушаш, оасáш – ийца вахав Жабал, шийца цамогаш волчун ши воIи веший-воIи волаш.

Цу ханна Iохьежáча Лома бIаргкхийтар воагIача шин сагах, уж бар ЦIокъи Таьтеи. Ломá мо уж бIаргабайнача ЦIайлоама аьлар:

– Цкъа уж дIабохийтаргба вай!

– Уж вайна новкъа нах бац, - аьлар Лома, - со волча саготалла боагIа вай юртара кIаьнкаш ба!

ЦIайлоамá а байзар уж.

– Ба а бац уж вайна новкъа, - аьлар цо. - Вай юртарча нáха, дукха ца дувцаш, тоIадаь дитадар из; хьа даьна лайна, цу хана шийца баьхка хиннача нахá новкъа хилар кхераш. Наггахьа хьоа-м дора из цхьаволчо, Жабала даьр хоза хеташ.

Баьхкка, ди дика дийцá, ЦIокъар хьатIаайттар. Моаршал юхадерзадаь; ераш новкъа бац ма аьларий вай, аьнна; къамаьл дIаходихьар ЦIайлоама:

– Баха хьалкхаьча, чхараш тIа бувлаш, турмалца хьежаш, къахьийгад цар. Дика турмал яр Жабала, из йоацаш цIаккха хилацар из. Юххера, цхьа моттиг белгал а яь, Жабала новкъосташка аьннад: «Iоа лайх йоалла къорг гой шоана, чура хьаараухача мелача Iанаро яьккхай из, цигга лоамах дIачу хьагIар йоаллаш хила тарлу». Хьалхашка халла саг оттал баламг а, цу тIара лохе нийсса Iохаьда шув а, урагIа бIарг ма кхоачча лакха лоам а, лакхера Iочудодаш такилг а долаш; цхьаккха дирах, е биъ когара е кхыча новкъосталца мара, саг ше IокIалвоалалургвоацаш, моттиг хиннай. Лакхера Iо ворхI-бархI пхьагIат хиллал кIоарга хиннай баламга тIа. Къоргá тIакхоачаш хилча, юкъах тешшаме муш а техá, лакхе из дIа а бийхка, нáха хьа а лаьца, ваха везаш хиннав IокIал. Чарахье лийнна моттигаш а оакхарий оамалаш а йовзаш хиларах; ший дикагIа вIаштIехь баргба цу лохера болх, аьнна; цкъа баламга тIа кхаччалца кийчбаь муш Iочу а бахийта; бIоахала нийсбаь, юхеягIача гаьнах тешшаме дIа а теха; Жабал ший юкъах хьоарчабе эттача; новкъосташа лоадам боаццаш аьннад: «Хьо ваха везац, тхох цаI гIоргва».

Новкъостий дагардар ховча Жабала; цар къамаьлага ла а ца дувгIаш; лохе эшаш йола топ, шалта, диг, хьехах баь дахчан бахьа хьа а ийцá; уж ший дегIаца дIанийс а яь, аьннад: «Хьадувла, муш дIалаьце, юха а увзабеш, Iочуводача сона ма тов Iобайта, со баламга тIа дIанийсвелча, са амарга ладувгIаш хургда шо, аз аьн-аьннар а деш».

Баламга тIа Iоэтта, бахьáца шувнах лоа дIачу а хьекхá, ког гIортилга хургйолаш моттиг нийс а яь, лакхегIолла сердал чугIоргйолаш цхьаькха къорг а яьккхá, яьллáча къоргах Жабал чухьежача, яйнай укхунна, якхаш йоаллаш дехьеи-сехьеи ши чайтоанг а йолаш, нийсса аркъала улла нáна-ча. «Со Дала лораволва бери нанеи къоастадеча балийх»! - аьнна, тIехьашка а ваьнна; муш хьалъозабе, аьнна, новкъосташка хоам а баь; урагIволавеннав ер. ХьагIар чу ча хиннилга хайча, новкъосташа ше кхеравенна цунна дов ца деш Iийнарг лархIар кхераш, Жабала аьннад: «Цу чу хIама дацар. Лайх йоалла къорг, хьагIар чу йIайхагIа йоландаь, чура араухача Iанаро яьккха я. Садовле кхычахьа хьожаргда вай». Бакъда, тIехьагIа долчча тайпара цо хьа а дийца, нахá хайра хьагIар чу шин кIоригаца нáна-ча хиннилга.

Миччахьа яле а, гаьна йоаццаш маIа ча цига хила езилга ховш хиннача Жабала лаьрхIад из улла хьагIар лаха. Ераш хьалхобаьлча, лайх къорг йоаллаш моттиг кораяьй. Нáна-чаво, кIоригаш е езаш хиларах, ший дегI деза доландаь, тIаяла а кIалъяла а шийна низткъала хургдоацаш; нийсъяь хиннай южа моттиг. Цхьабакъда хIанз кораяьр тIакхáча хьалхарчул низткъалагIа хиннай. ХIана аьлча маIа ча, геттара къаьна ца хилча, сагá а е кхы хIаманна а тIакхáча хала дола моттиг нийсйий, юж хьагIар чу.

Жабала аьннад новкъосташка: «Ер садайна ха а я, вай дIай-хьай хьайза дáлале, баьдлургья. Тховсара цIа а дахá, кхоана ханнахьа даьхкача бакъахьа да вай, кIеззига новкъостий сов а баьха». Новкъостий раьза а хинна, цIабахаб уж. Леладаьр дIа а дийца, дIайхача цIагIа бийса а яьккха, цхьаькха даь-веший воI хьа а техá, ча е а лаца а лаьрхIа, шоллагIча дийнахьа сецца, юха арабаьннаб унахочун дезал. ТIаккха Жабал дIа а кхийтта, хьалбахаб шоаш селхан хиннача. Моттиг ми-чáй ховш хиларах, чехка хьалкхаьчаб уж чан наIарга.

Ши воIи ши веший-воIи хилча, Жабал хьагIар чу вахийта во хеташ, хьо ваха веза, дIаравар ваха веза, яхаш, къувса айттаб Жабала новкъостий, шоаш цунна хоабалар а кхераш. Бакъда ча сомаяккха лаьрхIа цхьаккха хиннавац. Цхьанне, сона топ нийсса тохалуц, яьхад; вокхо, цу тайпарча метте со бIагораух, яьхад; кхоалагIчоа а виълагIчоа а корадоагIаш хиннад бахьан. Тоъал цар къамаьлаца са а къийрда, йийхка а йийхка, батахйоаллорг а елла, ча шоашта дIа ца елча, цар могаш воацачоа чан чо бахьаргбоацилга а хайна, Жабала аьннад: «Сона-м, даьра, хов топ нийсса тоха». Ва а вар, цун бIарго лаьцачунна маркъилг чакхйоаккхаш, нийсса тохаш. «Со е бIагора а ахац, е гора а ахац, муш хьаба оаш», – аьнна, оззабаь бе боаллачунгара хьабаьккха ший юкъах хьоарчабаь, шувна юхерча гаьнах дIа а бийхка, аьннад: «Ча цу къорга чу хилар бакъда шоана, аз дов доладича, корзагIа а ца довлаш, са амарга ла а дувгIаш, фийла хургда шо».

Вахха, баламга тIа IотIакхаьча, селхан мо ше лоатталургволаш моттиг хьацIенъяь, къорг мукъаяьккхача яйнай укхунна ший тIоамарах мотт хьекхаш улла, гамаж миссел тенна ча. Дагахьа, бехк хиннабац са новкъостий укхаза Iочубахка безам цахилар, аьнна; бисмал даьккха, меттахьа хийла хьо, аьнна; топ техай укхо. ДIá чура, во Iимадаш а яь, ча хьааратоссаеннай. Ер шорттига тIехьашкатеIав. Цу баламга тIа соца а ца луш, йортагIа йоагIаш хиларах, ча ахка яхай. Из дIатIехъэккхашше, аьрда оагIорахьарча тIаьн тIехьаш-ка; дог доаллача хийла, аьнна; цхьаькха техай укхо. Ши пхьагIат хиллал лохе йоккха моттиг хиннай, цхьа харш а доаллаш, ча цу харша чу Iочукхийттача аллийсай. УрагIйолаеннай тIаьн тIехьашкара цIий кIеж, Жабалá цицхаш хьа а детталуш, юххегIолла хьал а ухаш, догIа мо цIий юха IотIаделхаш. Сих ца луш, цIий саццалца сабардаьд Жабала. Из, дукха ца говш, лаьгIденнад. ТIаккха, ча, хьал а гIетта тIаьнаш тIа эттай. Цхьаькха а техай Жабала топ. Ча ежай. Лакаш хоада ца деш, ялийта йиш яц, аьнна; шийна болча тешамá, кертах – хьоа боаллача – цхьаькха топ а теха, юкъагIара хьаяьха оасáш дIатеха муш бIаьх а баь, IокIалваьннав из. Жабала ховш хиннад, хIанз мелла тохаяларах, цо шийна зе дергдоацилга. Майрра дIатIа а ваха, хьанаьхкá дарба хилда хьох, аьнна; шалта хьекхай, къамарг хоадаеш; хIанз Iовдалургья хьо лерттIа цIийх, аьнна. ТIаккха хьалкхайкав; муш хьалъозабе, хьалтIаваккха ше, аьнна.

Йистхулаш а е муш хьалъозабеш а саг хиннавац. Кхы а; мичад шо, хазаций шоана, аьнна; кхайкав ер. Iимад хиннаяц. «Воай! Чан ца етталуш, новкъосташта еттаеннай-те са топ?» – аьнна, кIеззига сабардаь, мушах гIертта ше чана дов даьча баламга тIа ваьнна, цигара а кхайкав ер. Йистхулаш дийна дегI хиннадац. Мушаца лакхеваьнна, дIахьежача, хьахьежача, кхайкá-хозача бIарго хьалоацаш саг хиннавац. Iокхайссáча ядаш укхун а цар а цхьаццайола хIамилгаш хиннай. Мелла уйла йирах, цу балхах кхета вIаштIехьа даьннадац укхун. Саг тIавоагIий хьожаш тоъал сабар а даь; юххера, новкъостий кхы гуча а ца баьнна; иштта хьийжа варгвац со, аьнна; дича бакъахьа долчоа уйла яьй укхо. ТIаккха лаьрхIад; IоцIавахá юртахошка дар дIа а дийцá; кхоачам хиллал уж хьал а боалабаь; хьалтIа а яьккха, ча IоцIаяхьа. Ча цига аллийта кхераме хиннай, хIана аьлча цхьаццадолча оакхароша а оалхазараша а, тIакхаьчача, йохае а яа а тарлуш хиннай. Жабал Iоволавелча, хьалбоагIаш акхар яьчáрел совгIа, Iойолхаш лараш хиннай. Iойолхараш когаш гаьнно лийза а, кIалхара лоа дIаахийта а хиннай. Лар дика йоаккхаш вар Жабал, ше чарахь хиларах. Хайнад укхунна, хьалбаьхкараш мо паргIата боацаш, юхабахá-раш масса байдда бахáлга. Ераш-м шоай лоIамá боацаш бахаб, аьнна; сихдаьд укхо болар. Шеко хиннаяц укхунга, чаво ше дIалаьцарг а лаьрхIа, новкъостий оарцдаккха цIабахá хилар. «Кхете, духьалкхеталба сох уж, ца кхете а юрта кхаччалца гIоргва-кх со», – аьнна, цIенгахьа вахав Жабал.

Ах никъ хиллал вахача кIаьдвалар а ходенна; салаIа хайнав. Чана дов деш IокIаллелхаш, юхатIавувлаш хьийзá а, чехко вена а; шийна ца ховш, дикка хало яь хиннай Жабала. «КIеззига са а леIа, волалургва-кх со», – аьнна, хийттача хана, тата хеза ер Iохьежача, ма воа-ггIа кхо говрбаьри хиннав воагIаш.

Укхун новкъосташа фу даьд аьлча, яьнна топ а чан Iимадаш а ма хеззинге, чаво шоай новкъост вохаваьрг а лаьрхIа, хьалтIаяьлча вай а доадергда цо, аьнна (даьръенна ча бирса хул, яхаш, хеза хиннад царна); шоай топаш йицъенна; IометтагIлийлха дур ийца цIенгахьа бахаб. Юрта вайн-вайначунга аьннад: «Чаво, тхона а гуш, Жабал вийра, тхо довдарах кIалхардаь-лар».

Из хьахозача хана, доаханна йол тоссаш, хола тIа воаллар со. Чукхайкá, цIагIара топ хьаараяь, аьнна; айса хола тIара Iочукхессáча аьла тIа IотIа а тоссавенна, хи тIа йига араяьккхáча говра ялан тIахайна, топ-гIап хьа а ийца, урагIвахар со. Юртах воалашше, тIехьа-кхийра со сайл хьалхагIа оарцагIа водача баьречоа. Иштта из хеза воагIа цхьаькха тIехьакхийра тхона. Хьалха Жабалца чарахье иха а цо йийца а, уж ча е бахá моттиг йовзар сона. Цигахьа ерзайир оаха тхоай говраш.

Иштта долха тхо дар уж, Жабал салоIаш вагIаш тIакхаьча говрбаьреш. Тхо хьалтIакхачале, из хьалгIеттар. Латта Жабал вайча, гIадвахар а цецвалар а вIашагIъийна, сайна хиннар фуд ца ховш висар со. Цкъарчоа сайна гур гIа да мотташ а хилар. Водашше, говра тIера тоссавенна, Жабалá тIакхийттар со. Къамаьл дулуцар сога – сов гIад-вахá лер дIадаьннадар. «Доккха хIама ма дарий тхона хезар! Далла хоастам ба, ГIайгIата къина а бакъ ца хинна», аьнна; Жабалá мархIалийлхар вожаш а. Делхар-дéлар а увш, кхеташ, ца кхеташ къамаьлаш дийца; юххера, гIаь-метта даьхкача аьлар оаха:

– Хьадувцал, фу хиннад цига, лозаваьвий хьо?

– ХIама а даьдац, лоза а ваьвац! Шоана гучча тайпара гIаьххьа а могаш а ва! Са новкъостех фу хиннад, мичаб уж? – хаьттар Жабала.

– Хьа новкъостий а гIаьххьа ба, – аьлар аз, – шоаш даьккхáча оарцанца хьалбоагIа. Бакъда хьол чIоагIагIа кIаьдбенна-м ба, сов масса байдда баьхкá.

– ГIаьххьа бале-м хIама дергдац! – аьлар Жабала велакъежано.

Цу сахьате дикка нах хьаIайра. Аз хаьттар Жабалга:

– Ча мичáй, ча? Хьа новкъостий-м масса хиларах карара ма баьннабий, хьо мишта вайтав цо хьа?

ГIулакх бегаш тIа даьннилга хайнача, Жабала аьлар, вела а венна:

– Цудухьа цIагIа-м, даьра, ба. Саготалла яьхадац: са дезе – гош хьоабе!

ЦIаьхха дIахьажá, цох доахка цIийш бIаргадайна, аз хаьттар:

– Ер фуд?

– Кхо пхьагIат лакха хIаьта а хургьяр, топ кхийттача хáна, цох урагIаихá цIий кIедж. Чан цIий да-кх ер, сох хьадеттаденна! – аьлар цо.

– Фу хилар цох, еннай е караръяьнна яхай? – яхаш, хаттараш дора нáха.

Нах сайцача, шеддар долчча тайпара хьадийцар Жабала. Юххера аьлар:

– Кхы хье ца луш, хьалдахá хьалтIаяьккхá, IоцIая еза из!

Цигга Жабала новкъостий а хьалкхаьчар, юртара оарцагIа боагIа нах шоашца а болаш.

– Дукха хIана хьелу шо? Тхо шуга хьежаш ма дий. Шо хьал ца кхаьчача, ча-м хьалтIаяргйолаш яц! - бегаш бир цхьанне.

– ЦIаболхаш санна, юхабоагIаш сиха хиннабаларе, тхьовре а хьалкхаьча хургбар! - шоллагIчо дIахобир бегаш.

– ЦIа-м бIаргцIацкъам тохача юкъá кхаьчабар ераш, юхабахка хьелу мара! - аьлар цхьаькхане.

Нах даггара белар. Жабалца хиннараш йистхилацар. Шоай нийсденнача хIаман бехк хеташ, таккхалча латтар. Нахá юкъера хьайист а хинна, цхьан воккхача сага аьлар:

– ДIахьажал, оаш хабар дувце а, оарц мишта даь-ккхад!

Цхьатарра баламех ядаш топаш; бедоахкаш догараш, белаш, шодáш а долаш; йолча таронца оарцагI-ваьннавар цу юртара кόга-акха мел вола саг.

ДIахо аьлар воккхача сага:

– Аз лоацца цхьа сакъердаме хIама дувцаргда шоана, тIаккха ча цIая а гIоргда вай. Цхьан замалахь аькхе ухаш; ломаш, чарч, бертий йоаеш чарахь хиннав. Нáха дувца аьле, шийна нийсденна тамашне хIамаш дувцаш хиннад цо. Шоай цун мо хIама леладе денал а доацаш, меттá ира а волаш, цу чарахьаца яхь йолаш ши саг хиннав дилла цунца къувсаш, цох вела гIерташ. Иштта шийца нийсденна тамашне хIама дувцаш чарахь воаллаш, аьннад вокх шинне, юкъе а лийлхá, из бегваккха лаьрхIа: «Iайха дувцар а дите, алал Iа тхога! Готтигача такилгах урагIводаш ва хьо. Цхьан оагIорахьа кIоарга шув ба, вокхазахьа бIарг ма кхоачча лакха лоам ба, такилго гола тохача метте латташ ча я. Цунга лоза ца вайташ, цох карара мишта вала веза?» «Из вIалла хала болх бац, – аьннад чарахьа, воха ца вохаш, – чан цу бата тIа дIайха кхо тоха мара дезац. Ча дIайийрзá дIаоттаргья, хьо хьай паргIатта дIагIоргва». «Хьайла, ше диллá дувцар дий, – аьннад, из дIахо а бегваккха лаьрхIача шинне, – дIайха кхо мичара дахьаргда?» – аьнна, хаттар а луш. Чарахьа жоп деннад: «Барч хьаяьсте, шоай хачешка Iочукховда мара дезац, цар чу из шортта хургда шоана», – аьнна. Цунна а дайна, - аьлар воккхача сага, – шун шортта хинна ма хургйий из таро. Довда а ца довдаш, мегацарий оаш, ча хьалтIаяллалца сабар а даь, виъане а цхьатарра из кIалйита?

Сона дагадá, цу хана миссел нах белаш хезабац сона, еррига хьу екаш, лоамаш кхайкаш, «гIоггI» мара, хIама дацар цу ара.

– Долле хIанз, ча цIая гIоргда вай, – аьнна, волавелар воккха саг.

ТIеххьа деррига оарц а дахар. Хьалкхаччалца бийлар нах.

Дикка могаш волаш, дегIаца низ а болаш, шовзткъа саг хургвар тхо ча уллача хьалкхаьчараш. Юхе ядача юрташкара нах а бар тхона юкъе. Жабал IокIал а тIа а вийннача шув йисте попа а пхаьна а хьу яр. Ткъо пхьагIат йIаьха а цIен тIа дехка гIайбаш миссел сома а хургйола, шувна дикка хьахо ягIа пхаьн хьа а хьéкхá, массайолча метте бIарг а лекхá, воккхача сага аьлар:

– Вай фу дергда аьлча, цкъа ча укх гаьна нийсса Iотокхаергья. ТIаккха, тар ма лу лакхагIа а тохаш, воашкара муш а оаса а укх гаьнах дIа а теха, чIоагIагIа бола муш тохаргба, га Iосоттайича цох ча дIатоссарг-йолаш нийс а баь. ДIахо га кхы а Iочусоттаергья, кхоачам болча кхаччалца. Цигга кагий нах IокIал а баьнна, ча дIа а тессá, шорттига га хьалхецаргья. ТIаккха, ча а яхьаш, из урагIйоагIаргья.

Кадай хьайзáча кагийча нáха; гаьн тIагIолла урагIъ-ухаш а, юхе дагIача хенаш тIа бувлаш а; воккхача сага ма аллара; мушаш, оасáш лаьрхIача; балхá кхоачам хургболаш дIатайсар. ТIаккха, га Iосоттаяь ча дIатессá, вIалла хало йоацаш, хьалтIаяьккхар.

Тхьовра воккхача сага дийцачох; хIанз а белараш бар; духьалъотта кийча хилалаш, яхаш, бегаш беш. ЙиткъагIа йола сарпал мо хургйола, бухье дукхагIа ткъоврош йоахка пхаьн Iойожа а яь; цу тIа ча дIатIа а йиллá; Iойожаргйоацаш IотIачIоагI а яь; га токкхаяь, доладелар тхо. Iошаьрача даьлча, низ болашагIа йолча шин говра цIогамех ча тIаулла га дIа а тессá, хийцца цIадахар.

Духьалбаьхкá латта нах бетталора тхох цIакха-ччалца. Унахочун коа ча Iо а йиллá, бахар нах. Цхьабараша, чубаьнна, фусам-даьна дика хетийта чай мелар.

Цу чан даьтта молалучча тайпара мола а молаш, хьалхашкахьа наькх тIа а тIехьашкахьа букъ тIа а хьекхаш, Iанна дарба дир цу воккхача сага. Цунах вийрза а вийрза, иттех шера ваьхар из цул тIехьагIа.

Жабал дIаволлача дийнахьа таьзете вар из, Дала гешт долда царна, цигга аьлар цо: «Кхел Даьлага я, цхьабакъда ер вай дIаволла саг бахьан долаш, дийна висав со, укхо къахьегарах вийрза а вийрзар».

Ше къамаьл даь воалашше, аьлар ЦIайлоама:

– Дукхадáха шо, ер хабар нахага а дувцаш, уж бела а беш, гIулакх ма леладелаш! Лом Жабала воI а воландаь, шо Лома новкъостий а ма дий аьнна, дийцад аз шоана из, – тIаккха Ломагахьа а вийрза, аьлар: – Аз ма аллара, вай юртарча нáха ца дувцаш, дитад из. ГIайгIатá хов шоана из, шоай безам бале, са цIи а ца йоаккхаш, цунга хатта мегаргда, дувца туге хьа а дувцийта!

Цу дийнахьа кхы а сакъердаме хIамаш дийцар ЦIайлоама. Ераш иштта хьувзашшехь, ди сайрангахьа лестар.

Юххера аьлар ЦIайлоама кагийча нахага:

– ХIанзалца дийцараш дукха пайдане къамаьлаш дацар, дIахо воашта Даьла раьза хургвола, хьехам тIехьа хIамаш дувцаргда вай. Со дукха лийнав; шо дийшá, Iилмах кхеташ да; хIанз оаш жайнаш тIара хIама дувца!

– Хьо воккхагIа а ва, хьона дукхагIа а дайнад, хьехам Iа бе беза, оаха ладувгIаргда! - аьлар ЦIокъа.

Ломá дIатIа а вийрза, ЦIайлоама аьлар:

– Лом! Иштта хиннача цу хьай даьна Жабалá дика хетаргдар, цунна а шоашта а маьл хургбар шоаш де доахке, мехкага ладувгIа деза. Тахан-кхоана яхаш, хIанзарга ваьннав со, хьога ер къамаьл ца деш. Боккъал дита из; Даьла духьа маьрша вита из Наьсар! Бакъда хьона, оаш пхьа лехачул, из битача хьа даьна дикагIа хетаргдолга а, мехкá хьалха шун сий лакхагIа латтаргхилар а. Аз ала ца дезаш, Далла гарга деза хилара боарам хьона хьайна дикагIа хов хург а ма бий!

ТIаккха ЦIокъа а Таьтас а, ЦIайлоама дийцáр чIоагIдеш; саг воасталуш а къинтIера воалаш а хила веза, яхаш; хьехам беш къамаьл дир.

Къаьдас а хьехархочо а шоашка аьлча гIоне, къахьегар цар Ломáр довна хьáкъе. Ломага даь а ца Iеш, шоаш зIамига хиларах низткъала хеташше, ГIайгIатага а кхы боккхагIчарга а къамаьл дора цар, аьттув баьннача хана.

– ДIахойодача хана, вай вIашагIкхийтача, аз кхы а дувцаргда шоана хазанза дола хIамаш, дикáца гулда вай, – аьнна, Iоаходоахкача жена IотIаволавелар ЦIайлоам.

– Кхыча юрта даха дезаш хилча, ханнахьа чудахача бакъахьа да вай, – аьнна, Ломар чубахар.

* * *

Кийчбенна, Ломарга вIашагIкхийтта, сакъерда баха баьлар новкъостий. Цар фу леладу хайнача ГIайгIата аьлар:

– Сов бакъахьа долх. Шоаш даха дезаш хилча; тхьовре а чудаьхка хила дезар, ханнахьа гIоргдолаш.

Сагота яр ГIайгIат Ломá саг йоалае. Цудухьа дика хетар, уж сакъерда болхаш. «Бахáча мехкарий хургба, зоахалолаш а дувцаргда, бегаш бе а тарлу, тIаккха цигга безам а совбаргба», – уйлаш йора, цаI мара воацача виIий-воIá саг йоалае дага йолча даь-нанас. Юххера цо аьлар ЦIокъарга:

– Iеха ма лелаш!

ТIаккха; хезадий шоана, аьнна; илли аьлар:

УрагIхьовзал, ва кIозилг,

Цхьа да Iехаваь доагIа вай.

Да налца воаллалва цун,

Дехке-м варгвеце.

«Йита Iа йоккха саг», – аьнна, бахар ЦIокъáр. Юртал арабоалаш, духьалкхийтар царна сарралца шоашка сакъердийтá, юрта жаIул доаладеш, чувоагIа ЦIайлоам. Цо аьлар:

– ХIа, сакъерда йолха хургья бакъилгаш! Харцахьа ма лелалаш цига!

Ломар, духьала йист ца хулаш, бела а бенна, бахар.

Бахá дIакхаьча, чубаьха дика хьегийтá, чай дотта мехкарий чубоалабир акхарна. Царна юкъе яцар саг йоагIача дийнахьа ЦIокъаца зоахалол дийца йоI; цунна меттел, Дошоца йоалаяьяр Таьтас ЦIокъá лаьрхIа Хантоти.

Моаршал-хаттар даьлча, чай дIохьадайта, бегаш бе болабелар кагий нах.

– Фу ду вай? – хаьттар магIа вагIача ЦIокъа, саг енача хана, Ломаца зоахалол дийцача йиIигага Дошога, – зоахалолаш кердадоахий вай?

Бегашта тIехьайиса лаьрхIа йиIигаш а яцар. Дошос аьлар, ела а енна:

– Шоаш дехкедаьннадеце кердадáха, тхо-м хIанз-хIанз воагIаргва вайна Таьта, новкъостий а боалабеш, тIаккха сакъердаргда, яхаш, шуга хьийжа бIаргаш кIай а денна, дагIа!

Массавар велавелар. Дошув, цхьа кIира хьалха мо йоацаш, хьакхаштагIа яр.

Хоза зоахалолаш дувцаш, мехкарашка пандар а локхийташ, сакъийрдар кагийча нáха. ТIаккха баркал а аьнна, мехкарий арабовлийтар.

Шоашта тIехьа араваьннача Таьтийга аьлар Дошос:

– Таьта, хьо ма майра лел цу оакхарашта юкъе!

– Фу дувц Iа? – аьнна, Таьта бехк баккха велча, дIахо бегаш бир йиIига:

– Ай, кхы фу аргда царех; уж Лом, ЦIокъ, Борз яхаш хилча?

ДукхагIа йолча метте, иштта бáгIа бахáча кагийча нáха нускалга мотт боастийташ нийслора, кIезиг-дукха ахча тессе. Динза даргдоацаш хIама-м дацар из, ца дича бехк хулаш а бацар. Бакъда, иззаморг хьаьшаша дича, хоза лоархIар.

Шоайла дагабаьнна, Таьтийга хоам бир акхар, шоаш нускалга мотт бастийта лаьрхIалгах. Цо, вахá, нускал чудоаладир. Чокхи Iодаьккха, цIагIа а коа а бувхоча гIирсаца дар нускал. ДегI-кеп, сибат долаш саг яр из; хьаькъале хулчоа тара оамал а яр цун.

ГIулакх деш латтача Таьтас аьлар нускалга:

– Вай хьаьший хьога ба; йолле, хий дá акхарна!

ДIаараяьнна, боккъал хозача, шорал миссел шозза лакхагIа хургйолча ингале пхьегIá чу къаьга хий дахьаш, чехка юха хьачуена, йолаенна хьалтIа а яхá, магIа вагIача ЦIокъага дIакховдадир хий. Вокхо, дIа а ийца, аьлар:

– Аз укхох де дезар алал Iа!

– Мала деза! – аьнна, халла йистхилар нускал.

– Молий оаш? – аьнна, нускалга дIакховдадир ЦIокъа хий.

– Малац, Дала хьаьнала долда хьона! - аьнна, шорттига тIехьашкадаьлар нускал.

Ши-кхо къург а баь, эгIахьа Iоделар ЦIокъа хий. Вокхар массане а иштта чам баьккхар. Ловца баьккхá нускал ара а дáлийта, мотт бастарах шай-кай тессá, баха баьлар хьаьший. ДIа коа а баьнна, шоай ханнарча саг йоалаяьчун вешийга ловца а баьккхá, баркал аьнна, цIабахар уж.

Дукха ха яхá ха яцар из; болхашше, Ломарга бахар новкъостий; воашта кIеззига ГIайгIатага хабараш а дувцийтá; чугIоргда вай, аьнна.

Кхычарца мо йоацаш, айхьаза яр ГIайгIат акхарца, геттара дукха а безар цунна уж. Ераш дIачубоалашше, хаьттар йоккхача сага:

– ХIа, хьадувцал, сакъийрдарий оаш, нускалаш лехарий?

– Са а къийрдад, нускалаш а лехад. Лома лехáр геттара дика а аьрдагIа а я! – аьлар ЦIокъа.

Лом, эхь хийтта, эгIарча цIагIа Iочуваьлар.

– Нáнá, – аьлар ЦIокъа, – хьай воIа Жабала цхьан сагá дарбанна ча йийна дагадоагIий хьона?

Цу ханна Лом хьачувера.

– ДоагIа! – аьлар ГIайгIата.

– Мала вар из саг? – аьнна, дIахо хаьттар ЦIокъа.

– Даьра, аргдац, кIаьнк! – аьлар йоккхача сага. - Цу тIа сацийталаш, кхы хьоа а ма делаш!

БIаргех хий даьлар ГIайгIатá. Ше из хьоадаь чIоагIа дехкеваьлар ЦIокъ. ТIаккха аьлар цо йоккхача сагага:

– Уж нах малашб хá хIанзчул тIехьагIа тхо гIер-таргдац хьона, цу дешá кхы сагот ма делахь! Цигга хадийтар вай из!

Иштта бар цу хана нах. Цар дувцацар наьха сий довргдола, нахá новкъа хургдола хIама.

ДIахо, ГIайгIата цхьацца ше леладаь хIамаш а дувцаш, дикка баьгIар уж. БагIаш, ГIайгIата аьлар:

– Оасар даьннадолаш, кхы ца говш, мангала арадовла дезаргда.

Мангала мишта болхар аьлча, оасарах боалашше, цхьан-шин кIира яхар мо са а леIе (ахкан замалахь цхьа бахьан мукъа йола ха из яр), цонашка арабоалар нах, гIаьххьа кхаьче тоалора йол цу хана. Мангал хьокха моттиг дукхагIъяр гувнашка, босенашка хулар; цхьа бахьан шаьрача а нийслора. Босенаш ира йолча, хала хулар буц хьакха. Когашта тIаювхача хIамашта, Iолувжаргвоацаш, муша коасташ хьерчайора. Цхьайола моттигаш геттара хала хулар, лакхагIча оагIорахьа го оттабеш, лохагIча ког оттабеш, хьакха безаш хулар мангал. Йол, кIалтIайоаккхаш, йокъа а ялийте; гул а йий; нажа ткъовронаш тIа пхи паркх, итт паркх йотташ; токкхайий IокIалайоаккхар. Цигга, ворда боарам болаш, токхораш йора.

Цу шерá иштта хоза чакхбаьлар мангала болх.

Шоаш аьннача тайпара, говраш хахка кийчбала лаьрхIар Лóмар.

– Кхоана денз ма хетта говраш кийчъе еза вай, кхыдола гIулакхаш а дитá! – аьнна, вIашагIделлар цар.

– Iуйрийна говраш Iомаеча вIашагIкхетаргда вай! - аьнна, дIа-хьа къаьстар уж.

Сийсара ма аллара, ханнахьа гулбелар новкъостий йиллáча метте. Сарралца къахьийгар цар, говраш кийчъеш. Говраш хохкача дáкъа лаца безам болаш бар уж, моттиг яккха лаьрхIá а бар. Даьла денна ханнахьа хьабоагIаш къа а хьегаш, иштта дIадихьар цар из кIира.

Хьакхаьчар диллá ди. Кхы сага вIашагIделла а моттигах совгIаташ луш а бáцар из болх; духхьал гонахьа ядача юрташкара нáха шоаш вIашагIделла дар; говраш зе а; иззамо моттиг хуле; цига дакъалоацаргдолаш, уж кийчъе а.

Говраш хохка моттиг диллá хинна ТIаргимара Хамха кхаччалца йола Эса áтагIе яр. БоккхагIчарца дагабоалаш, из болх дIахьош бар Ломи ЦIокъи.

Хохкача хана, шоай говраш тIа юртара, хьакхаш-тагIа бола, шийтта-кхойтта шу даьнна кIаьнкаш ховшийтар цар.

Шин-кхаь тайпара бар гό. Мел хаьхкáча хьалхара-шоллагIа моттигаш яьхар Ломеи ЦIокъеи говраша. ЦIагIа бийна цхьалха а баьккха, цига хьал а бена, устагIа кхаэллабар Лома, говраш хохкача гулбеннача нахá. ГIулакх даьннача гIолла, дика хIама а кхаьлла, къахьийгáчарна а сагIа даьккхáчарна а баркал аьнна, дIа-са къаьстар нах.