Ломáр шозлагiа кiийленна бахар 1 страница

Сарахьа Аьлабоарз волча вахар Лом, Наьсарерча гIулакхá дагавáла.

– МаьркIажийга цига Iо а кхоачаргдолаш, кхоана арадовргда вай, хьогга хиннари кхы цхьаькха новкъости хьа а теха! – аьлар даь-вошас.

Шоаш лаьрхIача хана кхоачаргболаш ха нийсъяь, арабайлар Ломар. МаьркIаженга Iокхаьчар уж. Нувраш тIера Iояьхá, говраш паргIатаялийтá, шоаш а салеIá, нах бийшачул тIехьагIа, гόбаккха вахар Аьлабоарз, хьалхагIа шоашца хинна новкъост ийца. Ше воагIаргва Лома аьлча: «Шоашка яхар дича даьннад шо», – аьлар даь-вошас. Саг духьала йистхиланзар.

Шорттига хи áтагIа IокIал а баьнна, тата дужадаь чугIолла Iо а бахá, Наьсара доазонна гаьна боаццаш, IотIехбаьлар уж. КIеззига Iоахо лохо берд бар. Цу юхе дIатеIа, дикка ладийгIар цар, беша гIолла кIалвоагIаш а, хьасташта юхегIолла а, доазонна гонахьа а саг, хIама хоалой хьожаш. Шоаш нахá хоалой, цар лаьрхIадар, арадисá доахан лехаш лел тхо áла.

Юха Наьсара беша хьалтIа а баьхка, дIачубаьнна, тоъал баьгIар уж.

– Кхоана дийнахьа турмалашца фу хоалу хьожаргда, лоралуш паргIатта бергба вай ер болх, – аьнна, сатассале хьалха, новкъостий болча хьун юкъе хьалбахар Аьлабоарзар. Iобаьхкáча наькъагIа а ца болхаш, кIеззи-га эгIахьа додача, говрашца ваха низткъало а хургдолаш, гIаш болха нах хийцца боха а лургболаш, долча такилгагIа урагIлестар уж.

Ераш дIахьун юкъе бовлашше; шо малашд, аьнна; «гIарчI-гIарчI» эккхийташ чаккхамаш хьал-Iо а теха, топаш хьатIаовттайир акхарна.

Уж вар, кхаь говра юхь лаьца, хIаранена цIогах тIехьатессá цхьацца говр йолаш, кхо саг. ТIавагIаш воагIилга дацар, никъ готта а хьу вIашкаэтта а хиларах. Къуй болчох тара бар уж.

– Тхо малашд хá шун гIулакх дац, - аьнна, топаш дIатIа акхáр а лаьцар.

ХIанз-хIанз топ йоал-кх, аьнна хеташ; кIеззига юкъ яьккхар шинна оагIоно.

Гаьна воаццачара хьайистхилар кхоалагIа цхьаькха, акхарна шиннешта хьа а хозаш, топа чаккхам хьал-Iо теха:

– Шоай гIулакхá арабаьнна нах ба! Хьалбахкийта, гIар а ца еш; шоаш а дIагIо шоай новкъа, лозадар ца дезе!

КхоалагIчун къамаьл шиш болаш дар. Къамаьл оаз хийца дой а, Аьлабоарзá хайра из Лом волга.

– Дика да хIаьта! ДIаходаьле, тхо IотIехдовлийта, шо тхона а тхо шоана а дайнадац! – аьнна, йистхилар хьалхагIа хаттар деннар.

Шорттига, ераш шаккхе а цхьан оагIорахьа теIá, во-жаш IотIехбаьлар.

Ишттача метте цIаккха шин оагIорахьа бовлацар новкъостий, дов деш хуле а, детта герз шоайла дIа-хьа ца кхетийта.

Хьаболалушше, шоаш боагIалга дIахайтá, Ломарга Аьлабоарза аьлар:

– Мичад шо?

– Гаьна дац! – аьнна, юххера хьайистхилар Лом.

ВIашагI а кхийтта, чехка шоай метте хьалбахар уж. Шо мишта нийсденнадар цига? – хаьттар Аьлабоарза. – Тоъал ха яр уж кхоъ укх юкъе хьувза. Говрий терсар хеза; вай яраш мукъаяьннай-хьогI, аьнна, тхо хьажача; уж метта яр. ТIаккха тхоаш хоа ца долийташ, шорттига дIагарга а дахá хьежача, шо хьалдаьхкача новкъа Iоболабалар уж, – дувцар Лома. – Хьун йисте ма кхаь-ччинге цаI Iоъáра а ваьнна, чехка юхачуваьлар. Цо сихвенна къамаьл дир, цхьадар оаха кхетадора. Цо йоахар: «Кийча хила деза, хьунагIа чубовлаш латт уж. Кхы новкъа нах ца хила а мег уж-м, вай моргаш хила а тарлу. ХIаьта а, кийча хургда вай». Долхаш, цу новкъа дахка тарлу оаш аьннадаь, цар дувцараш шо хийтар тхона, гIаьххьа шо доагIа ха а йоландаь. ТIаккха тхо а кийчделар, ма хулла, хоалургдоацаш, сабаре. Оаха лаьрхIар, вIашканийсденна, къовсама тIехьа моттиг хуле; уж дIа а бахийтá, шо хьалтIехдáха.

– Сабаре, хьаькъалца болх бир оаш. ВIалла доацача хIаманна, иззамо гIулакх нийсделча, хийла саг лозаваь моттиг я. Дика болх бир сих ца денна. Кхы тIехьагIа а хила деза иштта. ХIанз Iодийша са а леIá, малх хьалбаьнна Наьсара ков сийрдадаьлча къахьегаргда вай, –аьлар Аьлабоарза.

Малх хьалбáла дукха ха йисаяцар. Хьу кхайкаеш декаш оалхазараш дар. Боккъал хоза йиш лекхар алкхашко. Цхьаннахьа Iехаш бекарг а, бекаш кхокха а, иштта хоза йиш лекхаш новцIолг а дар. Массадолча оалхазарах Iáха ховра новцIолга. Уж футтардеш доал аргдар, из йиш лéкха доладелча. Цкъа доладелча; ца соцаш, дукхача оалхазарий меттала болх бора цо. ПаргIата хилча, из ловзар чакхдаллалца хьал а ца гIотташ, ладувгIа мегаргдолаш, хоза дар, малх кхéтача хана, хьун юкъе оалхазараша леладер.

Иштта уллача Ломá хийтар; бIаьстан дийнахьа новкъосташца Iо а вена; ханнахьа Iовижá дикка набарах а визá; ма тоам бар-кх шуга ладувгIилга, аьнна. ТIаккха, цIаьхха, дагадессар: «Ванах, иштта хоза тха лоам а ма хургйий. Укх сакъердамга ладувгIа укхаза вá-м эшац, цIавахача бийсан говраш йоажае вахá, ладувгIаргда-кх аз цу оалхазарий декарга». ХьунагIа бийса яьккхá, набарах визанза сомаваьнна, ладийгIа-дáцар цо лоам оалхазарий ашарашка, цудухьа хIанз хоза хетар.

ЧIоагIа хоза хетар Ломá Iалам, ший берригача кхолламца. Тарделча цхьанна хIаманна цатоам бергбацар цо. ХIанз ше лелочох тамаш а йора. Вижача гIоне набара сийг баьбацар цо, еча уйлаша тхьовсийтáвáцар. ХIанз, тар етталуш, дIаувзавеча набарáи кхетамáи юкъегIолла геттара хоза хетар цунна оалхазарий ашараш. Дукхача тайпара уйлаш кхестар цу юкъá, хáна зIамигача цун керта чу. Хáнага хьежжа доацаш; низах, хьаькъалах тоабеннача нахá нийсса вIаштIехьадоалар цун фуннагIа леладе.

Кхы алла йиш яц, аьнна; гIеттá Лом; вожаш ца хьоабе тата дужадаь, говраш йолчахьа вахар. Гаьна боаццача боккхача хьун кхора кIал латтар уж. Ер кхорá дIакIалваьлча, укхунна дехьара хьатIаэттар Аьлабоарз. Из воагIар, хьу нийлхагIа йолча кIаьдилгаш тIара яьккхá, говрашта тасса йоархI а буц а вIашагIъувш бола доакъара морхI бахьаш.

Кхорá гаьна боаццаш, багIар шин сагá мархIахув-шаргбоаца попа хи. Кхор баьржа а боккха а хиларах, ткъовронаш цу хена дIатIакхоачар.

Аьлабоарза аьлар:

– ДIáрча хена тIаваьлча, дикагIа гό тарлу Наьсара ков. ТIагIолла урагIвохалургва аьлча-м бакъдац. Цудухьа вай фу дергда аьлча, кхорá хьалтIа а даьнна; цу тIера дIатIадаргда хена тIа; тIаккха, лора а луш, воашта еза моттиг гургйолча кхаччалца урагIа гIоргда.

– Долче, со сайна фу хоалу хьожаргва, – аьнна, Лом урагIволавелар.

Дика вохалора ежано йолча кхора ткъовронна тIагIолла. ТIера коаст гIоргIа хиларах, ког ловжар кхера везацар. Лакхера ткъоврош хьалувцаш, тешшаме ког IотIа а увттабеш, попа хенага кхаьчар Лом. ТIа-ккха, шорттига цу тIа дIатIа а ваьнна, урагIволавелар.

ПхелагIа дáкъа хи лакхе бисача, кулга тIаьръюкъе уллаш мо, цу ара мел дар а Наьсара ков а гора. Аьлабоарз а ваьлар хена тIа. Турмалашца хьéжа баьлар уж. Цу ханна акхар бIаргкхийттар; Наьсара цIагIара арабаьнна, шоай а лоалахой а коанаIарашка, наькъ тIа, цаI зувш мо, лелача шин сагах.

ТIаккха, цIагIара араваьнна, хьалхеи тIехьеи бераш а долаш, хьакоаюкъе а вена, Iажий гаьн кIалхарча гIанда тIа Iохайра йоккха кIай модж йола воккха саг.

Из хила тарлу-кх из Наьсар, аьнна, Ломá хийттача хана; йистхилар Аьлабоарз:

– Гой хьона, гаьн кIал вагIа воккха саг? Из ва-кх из Наьсар!

Таханарчул хьалхагIа Ломá бIаргавайнавацар Наьсар. Цкъарчоа дегIацара зулам бедар кIаьнка, дог а тохаделар. Ше фу лело ца ховш, даь-вешийна дIахазар кхераш юхь тIа кий йиллá велхаш, дикка ха яьккхар цо. ТIаккха; цунна-м укх хена тIара меттахьа тохалург ма йий, аьнна хетаденна; топага кхайдар Лом. Из, лохе йисá, шийца йоацилга вицвеннавар из. Ломá цатоам хиннилга сакхувш, кIеззига цунна салоIам бе лаьрхIа, цо леладер ше цазувш мо, даггара Наьсарах а шоай де дезачох а къамаьл дора Аьлабоарза, хIанз цу къамаьлага ладувгIа Лом маьл боацаш волга шийна ховшше а, дегI мелденна а кхетам чура ваьнна а из чувожар кхераш. Юххера а аьлар, лоадам боаццаш шийл лакхагIа мара из ца вагIашше:

– Лом, лакха моттиг я из хьо вагIар, лоралуш хилалахь цига!

ФуннагIа даь а, веший кIаьнк меттавайта гIертар из.

Даь-веший къамаьло метта а воалаваь, дагахьа аьлар Лома: «Аьъ, ма эхь да ер, сел вéха хьовзар. Аз-м Наьсар меттел, моза а бувргбац, хIанз мо со хуле». ТIаккха юхадухьала йистхилар:

– Лоралу со-м, воти, хIама дергдац!

Хийцца гIаш вода саг дIавахá, цунга хаттар даь, юхавоагIар миссел ха яьккхар Наьсара берашца вагIаш. Юххера а, цхьа кхалсаг; цIагIара араяьнна хьатIа а ена; кIеззига Наьсарá юхе а лаьтта; дIачуяхар. Цу коара хIама дика къоасталора турмалашца, бакъда дувцар хазацар. Жабала хинна а кхы тайпара а турмалаш йолашше, ийцаяр уж, мах ца къовсаш, лаьрххIа Буро тIа а бахá.

Iовахá беша Iочухьежаш лаьттá, хьалха-тIехьа а уллув а бераш долаш, цIагIа чувахар Наьсар.

– Гой, – аьлар Аьлабоарза, – уж бераш шийна йолча моаршонна леладу цо; дов де воаллача сага, берашта кхетар кхераш, герз деттаргдоацаш!

Дукха моттигаш нийсъеннай, маьречоа тIакхаьчача, вIалла овттадаь деце а, цига нийсденна бераш е кхалнах цу маьречоа тIахьаьрче, гунахьа доаца цIий Iо ца дахийта чIирхо дов ца деш дIаводаш.

– ХIанз Iодовргда вай! – аьлар Аьлабоарза.

– Воти, IокIал а ваьле, Iа лохерчарца хIама кхалла, – аьлар Лома. – Шух цаI хьалтIавáллалца, со укхаза Iергва, массанахьа бIарг а кхоабаш.

– Дика да, – аьнна, даь-воша IокIалваьлар.

Вокхарца хIама даа ше Iохайча, Аьлабоарза дIадий-цар шоашта дайнар.

– Катехха хIама кхаьлла, – аьлар цо новкъостех цхьаннега, – вай шиъ хьалтIа а ваьнна, Лом IокIалвá-лийта веза, меца хургва из!

Ераш шиъ хьалтIаваьнна, Лом IокIалваьлар. Цу дийнахьа сарралца, кхы бIаргкхетанзар Наьсарах. МаьркIаже дIабийша бийса яххалца са а леIá, нах бийшачул тIехьа-гIа шоаш леладеча гIулакхá вахар Аьлабоарз, Ломи шийца хиланза вола новкъости ийцá.

Шоаш дIаболабалалехь Лома аьлар даь-вешийга:

– Нагахьа мегаргдале, хих ма ваьллинге шуца Iо а ца воагIаш, кIеззига хьалховахá; урагIбодача новкъа юрта йистегIолла Наьсара наIар тIа Iо а вена; цу оагIора тIавá аьттув болаш моттиг йий хьожаргвар со.

– КIаьнк, кхераме хIама да хьона дагадехар, тIехьа-гIа цаI дергда вай! – аьлар Аьлабоарза.

– Лоралургва со, гό баккхийта сога! Диллá а укх цхьан метте хьийза мича даргда вай! – аьнна, дехар дир Лома.

– Бакълув хьо; дарг а дац цхьаннахьа даьгIа; гIό, хьажа! Цига денз дIа сабаре хилалахь, моллагIча нийсвеннача сагаца къамаьл а ма тоссадалийталахь! – аьлар Аьлабоарза.

Лом урагIвахар, вIашагI ца кхете а, со вай метте тIавоагIаргва шоана, аьнна. Вож шиъ Iолестар.

Аьлабоарзар диллá шоаш леладаьр дир. Беша чубоале а, арахьа совце а, лар хургйоацаш хьувзар уж. Ах бийса яьнначул тIехьагIа, кхы Лом хьа а ца кхийтта, из хьун юкъе дIавахáрг а лаьрхIа, шоай метте хьалбахар Аьлабоарзар.

ДIакъаьстача, ше бийцáча новкъа теIIа урагIвахар Лом, нáха зувргйоацаш кагьяь вIашкайилла топ тIаьн-кIал Iо а элла. Цхьаннахьа а шиннахьа а яхар мо, дá-жаш доахкаш а дийша дадаш а доахан дайра укхунна, цкъа-шозза духьала нах а кхийтар. ТIаккха ший дагахьа, со а ераш мо сай гIулакхá лела моллагIа вола саг ва-кх, аьнна; никъ маьрш а бенна; IобоагIача боккхача наькъ тIа ваьлар. Цу новкъа а, урагIбоагIача новкъа хиннар мо, сурт дар.

Цу хана кагийча нахеи мехкарашеи вIашагIкхийте, пандар а лекхаш, халха а бувлаш, сакъердар. Цига хинна чуухаш а, бáгIа дIаболхаш а, хила тарлора уж лелаш бола нах. ДIа-хьа йистхила ца везаш, Наьсара цIен IотIехваллалца Iо а вахá, цхьан миIинге сецá, ладийгIар Лома. Наькъа йистера долалора Наьсара доазув. Бакъда, наьхаяраш мо юхера дIачу а йоацаш; дагадехха хIама чугIоргйоацаш оттадаь зIар латташ; дукха бIаьха боацаш, ворда яххал доазонца бодаш готтига наькъилг болаш; из кхоачалучча ягIар Наьсара коанаIараш.

Сатийнна ладувгIача Ломá гIийло хозар магIахьа дагIача цIагIа лéкха пандар а детта тIоараш а. Из гIар йоайора наг-нагахьа юрта Iехача жIалеша. Кхы хоалуш-хозаш хIама дацар. Наьсара коа сатийна яр; жIалеш Iаьхача, царна духьала Iехаш, коа дийхка латтача жIале кIеззига сатем боабу ца аьлча.

Цхьаннахьа ше гό а шийна новкъа хила а хIама цахилар бакъдаь ваьлча; юха а вена, тата дужадаь зIарах тIехваьнна; Наьсара коа бодача новкъа, коанаIараш йолча кхаччалца, Iочувахар Лом. Наггахьа мара ца Iийхáча жIале, саг хоавенна, гIар сихйир. Вена саг хьатIа ца эттача латтий ховргдоацаш; баьдеча, дехьа лоалахочун карта юхе, тоъал йоккхача гаьн тIехьашка вар Лом. Гаьн тIера каст-каста легаш хIамаш яр, цхьаяраш укхунна керта тIа легар. Кийна тIара цаI хьаийцá хьажача; хайра Ломá; шийна IотIалегараш комараш йолга а, ше кIал латта га дитткомар йолга а.

Сел тIадийрзадеце а, дIахо а Iехаш дар Наьсара жIали. Хьалхашка уйче йолаш, тоъаргдолаш доккхий цIенош дар коа. Берда йисте дIаэзано, царна хьатIа а дерзадаь, цхьа зIамиго цIалг а дар. Тахан Ломá гуча хана, Наьсар цу чура араваьлар. Хетаргахьа, шийна йолча кхерамзленна а тIагIертача моастагIчун тIавá аьттув ца хилийта а даь хургдар из. Шеддар дега бIаргашца гора Ломá. Хена тIара турмалца хьежаш; Iомадаьдар цо Наьсара ков; вешта, хIама гургдоацаш, баьде яр. Цу ханна, доккхийча цIеной ниI йийлла, саг араваьлар; жIале гIар кIеззига сихйир. ТIаккха, дIатIаваха, жIалега фуд цига, хьанга ю Iа из гIар, аьнна; наIарашка кхаччалца хьавена ладийгIа; коа массанахьа гό а баьккха, беша а хьежá, чувахар. ЗIамагIа вола воI волчох, тара вар из. Наьсар воацилга-м бакъдар. ЖIали дIахо а Iехаш дар, ше фийла долга хайта гIерташ мо.

Дукха ха ялале, зIамагIча цIен ниI еллаелар. «Саца, те», – аьнна, жIалега йистхинна, йолаенна хьакоаена, Iуйрен Наьсар ваьгIáча гIанда тIа Iохайна, цхьа кIеззига са а даьккха, Даьлага кхайкар кхалсаг. Цун гIаро хайтар, из дикка йоккхалгахьа ластá йолга. Наьсара цIен-нана яр из. Цо йоахар:

– Везан Даьла, хьона мутIахьа да тхо, хьа кхелá раьза да тхо, хьай къахетамца дIабайбе Iа тхона тIа-кхаьча бáла!

Кхы а, Даьлага хьесталуш, дуIа даь; чуяхар йоккха саг, ше хьаараенача зIамигача цIалга чу. Цу чу Iеш хургболаш бар Наьсари из йоккха саги. Йоккхача сага къамаьл хеза, Лом цкъарчоа ше леладечох дехкеваьлар: «Даьллахь, ма хьаштдоацар да аз леладер; ха яхáча хана наьха коа тIа лелхаш; бийша бáда нах ца буташ. Дита дезар-кх ер». Кхеравеннеи бIакъожабеши-м дацар цун из. Йоккхача сагах къахетар цунна. ТIаккха къаеннача дийнахьа, бехк-гунахьа доацаш, цаI мара воаца воI вийна йисá даь-нана а, маьре ена ши шу дáлале мар венна йисá нана а дагабехар. Цигга чуессар кхыйола уйлаш: «Даьра, дац Iа леладер-м хьаштдоацар а бокъо йоацар а. Хьаштдоацар да, хьо дунен чу вáлале, аьла мо вола хьа дá а вийна; хьо наьна кер чу волаш хьа моастагIа хиннача, хьох бо даьча Наьсара даьр. Дá яха дош фуд хайнадац хьона хьай итт шу даллалца, берал фуд хайнадац вIалла а. Из деррига даьр Наьсар хилча, дита-м мишта дутаргдар цунна ер. Тар ма лу чехкагIа дIаваккха веза из». Цхьа юкъ яхá мара мухь боалар цунга: «Хье сел дика къонах вале; лечкъá а ца вагIаш, герз хьа а ийце, хьааравала; Iа вийначун воI кхайк хьога!» – аьнна. Халла са а теха, гIаьметта валцца сабар а даь, хиннача халонна кIеззига са а леIа, ваха ваьлар Лом. Хьéвала йиш йолаш дацар гIулакх, сахила гарга дар. Лоралуш боккхача новкъа ваьнна; карташца гIолла, Iовеначахьа хьал ца водаш, эгIахьа Iовахар. Цо лаьрхIадар цхьа-ши цIá даьлча кхоачалуча юртах Iоъара ма ваьллинге дIаáтагIаваьнна; нийсса пхорагIа хий хоададеш, дехьа а ваьнна; новкъостий болча хьалваха.

Кхы хьовзам боацаш, хьун юкъе хьалкхаьчар Лом. Гаьно волаш, хоам а баь; тIавахар из новкъосташта.

– Тхо хьакхаьча-м тоъал ха я, хIама долаш гайнавий? – хаьттар Аьлабоарза.

– Гайнавац, – аьнна, ше леладаьр дIадийцар Лома. ШоллагIча ден сарралца къахьийгар цар. Говра тIахай-на; шоаш Iеш болча оагIорахьарча хин берда тIагIолла юрт кхоачаяллалца Iо а вахá; тIаккха, хил дехьаваьнна, юрта юкъегIолла хьал а вахá; гόбаьккхá вера Аьлабоарз. КхоалагIча бус Лома аьлар даь-вешийга:

– Сои цхьаькхеи вахача тоъаргва тховсара, оаш салаIа! Тхо, шорттига хих а даьнна, юрта эгIахьарча берда тIагIолла хьалдоагIаргда. Цу оагIорахьа ши ков мара дац Наьсара цIенал эгIахьа. Цхьанне доазув берда тIа хьатIаоттац. ЮхегIолла хьалвá мара везац, бакъда шоллагIчун беша гIолла ваха веза. Цу шинна коа жIали а дац, аз турмалца зийнад из. Цу оагIорахьа тIаваха моттиг йий а, дов де аьттув бий а хьожаргдар тхо.

– ГIо хIаьта, – аьлар Аьлабоарза.

Шоаш яххáча тайпара, эгIара хьалбаьхка, берда йистегIолла ераш хьалболхаш, таташ хилар. Цхьа боад хоаелар акхарна. Цкъарчоа сабар а даь, ладийгIача; из хилар дижá уллачара гIеттá бежан. Арадисачоа тара дар из. Лома аьлар новкъостага, лерге а ваха:

– КIеззига сабардаь; кхы хIама дий хьежá; ер бежан хьалоацаргда вай; сагá хоалой а, къуй да аргдолаш; воаш лаьрхIа болх гуча ца балийта.

Шорттига хьаьстá, ераш тIабахача, бежано хьалацийтар. Аьсала хьайба дар из, еIá хIама йолчоа тара яр. ЮкъагIара, эше а аьнна хьоарчаяь хинна, муша оахкилг хьадаьккхá; истарá дIакач а теха; новкъостага бежан дIа а денна; аьлар Лома:

– Iа укхаза сабарде! Саг тIакхоаче, эгIа юрташкара доагIа тхо аргда Iа, новкъост ер никъ дIачакхбоалаш бий хьажа вахав, со цунга хьежаш латт.

Картах тIехваьнна, топ хьалхашка лаьца, вахар Лом. Наьсара доазонца яь карт лаьрххIа яьяр. Укхазахьара дIачухьежача хIама гургдоацаш, хьаьха а яр. ХIанз-м, вIалла карт еце а, хIама гургдоацаш, бийса баьде яр. Цкъа а шозза а картах цIагарг дIачуIетта, топпар Iобожо велча; динзар цо из; хила пайда а бац, кхоана къорг яьнна моттиг яйча, дегабуам баь, чIоа-гIагIа лорабала тарлу ераш, аьнна. Еттача наIара татах хоалуш, сийсара мо цкъа а шозза а саг араваьлар. Хоалуш кхы хIама дацар. Ма хулла лар хургйоацаш, лоралуш карта юхе хьал-Iо а ихá; ладувгIаш дукха Iохайна а ваьгIá; хIанз-м аз юхевитáчун а саготденна хургда, аьнна; хьавенача гIолла, тата дужадаь, юхавахар Лом. Вож бижá уллача истара юхе Iохайна вагIар. ВоагIилга а хайтá, тIавахар ер новкъостá.

– Дикка ха яьннай вайна, кхы га йиш яц, – аьнна, бежан гIоттадир акхар.

Хала гIеттар бизá салоIаш улла уст. Лома тIехьара из човха а беш, вож юхь лаьца а волаш ераш болхаш; кхы ког оаш IотIабоаккхе; топ кхетаргья шоана, аьнна; гаьна воаццачара саг хьайистхилар:

– Оашош фу леладу а, шоаш малашд а дувца!

Сиха дIахьалха а ийккхá, халла мара хозаргдоацаш, лаьгIача оазаца йистхилар Лом:

– Ой, хьанаьхк, хьо ва из? Тхо-м цигга магIарча юртара да! ЦIераш йоахаш доахкаргдац вай, довзаций хьона? Къоалá дахá доагIар тхо эгIа ядача юрташкара. Новкъа нах а нийсбенна, хоа ца далийта хьачудийрзадар тхо укхазахьа. Къуй никъ ма бий ер, хьа беша тIехьашка хьачубоагIар. Хийла тхона нáкъабийннаб ер. Хьа дáкъа дилла мо Iочудахьаргда хьона. Духьалара дIа а ваьле, тхо дIадахийта! Ак аьнна дале, дIахора къамаьл топашца а дергда вай. Хьайна ма хой хьона тхо бIехача хIамах хьадж йоагIаш доацилга!

Лома бийцараш магIа юртара бIаргаш харцахьа лекха нах бар. Акхарна духьалваьннар а вар уж морг. Лома дика Iомабаьбар уж, царех хIаравар фу деш ва ховш.

– Долле, долле, хабар а ца дувцаш, дукха шаьрденнад шо! – аьнна, духьалара дIаваьлар вож.

Чехка уст а лаьлла, хIа аьнна цун доазон тIара шоаш Iо ма баьллинге, гIийло дIакIалдодача такилгах IоъáтагIа баьнна уст дIа а хийцá, шоай метте дIабахар Ломáр.

Иттех дийнахьа хьийзар чIирхой шоаш сайцача метте, шозза-кхозза яхар мо, Наьсар а вайра царна. Массаза а из аравáлале, цкъа хьалхагIа цаI е шиъ вале а саг ара а ваьле, массанахьа хьожар, тIаккха Наьсар аравоалар, шийца бераш а долаш. Араваьле коа наIарга латтар, Iобеша гIой гаьнашка, хьасташка хьежаш лелар, коа вагIар. «Фу хургдар-хьогI кIийле йича?» – Лома аьлча, Аьлабоарза оалар:

– Сихлургдац вай. Цкъа шеддола хIама дика Iома а даь, кхы юхаваха везаргвоацаш, ваха веза хIанз кIийленна водар. Оаха из болх сихденна, сабаре цабирах; хIанзарга а даьннад вай, аьттув ца боалаш.

ИттлагIча дийнахьа саррахьа аьлар Аьлабоарза:

– Кхоана саи-боади къастале, цIагIоргда вай, тIе-хьагIа юхадоагIаргдолаш!

Iобийша са а леIá, шоаш лаьрххIача тайпара цIаба-хар уж.

Ломар цIакхаьчáр сайрангахьа леста ха яр. Нувсаи коара хьачуена цхьа йиIиги бар цIагIа. ГIайгIат, нокхарашка хьажа яхá, цIагIа яцар.

Шоаш маьрша цIакхаьчалга Нувсайна дIа а хайтá, аьлар Лома:

– Iооттадел сона даа хIама, нáнá йолча гIоргвар со!

Сухал баь хIама а диа, вахар Лом.

* * *

ВоагIаш ер вайча; малав ца ховш, Iаьха IотIа а дедда; шийга хьалкхайкá Лом вайза ма вайззинге; геттара хьоастаденна, IотIадера КIазилг. Доккха хIама дар цо даьр, дá цIавена гIаддахá. Водашше, жIали а хьоасташ хьалтIавахар Лом ГIайгIатá. Цхьоалла цо шийца воалаваь, гаьна воаццаш ловзаш воаллаш, ши кIаьнк вар.

Сайрдика а йийца, Лома аьлар:

– КIаьдъяьйий аз хьо, цIа ца воагIаш?

– Вай дахалда, кIаьдъяьяц! Диканца вахалва, маьрша а воагIалва! Далла хоастам ба маьрша цIадаьхкá; со кIаьдъялар, цаялар-м дош дацар, – аьлар ГIайгIата.

ТIаккха гIадъяхарах бIаргашка этта хий дIадаьккхар; кисара хьадаьккхáча, Нувсас даьча кIайча кисе йовлакхаца.

– ГIаьххьа чудолха ха а хиннай, долле! - аьлар йо-ккхача сага.

Ше бIаргавайна гIаддаха бераш а хьаьста, даь-нанна новкъостал де эттар Лом. Шоаш маьрша вIашагIкхийтта раьза яр ГIайгIат. Лом ца гуш ха яьлча, сагота хулар из. ВиIий-воI даь-нанна ца гу хIанз-м тоъал ха ма ярий.

Бераша аьлар:

– Лом, кхоана хьо хургвий укхаза? Хье воагIе, тхо доаладергдий Iа хьайца? Хьогга ма аьннадарий Iа чIимаши комараши яа доаладергда.

– Дика да, кхоана цхьана доагIаргда вай, – аьлар Лома.

Чукхаьча сайре дIалостаяь ераш бовлашше, ЦIокъи Таьтеи баьхкар Лом цIакхаьчалга хайна, иштта коара цхьаццабараш а.

Хьаьший чубахача, Лома аьлар цIагIа:

– Кхоана со гIоргва нокхарий долча. Бераш да са, чIимаш, комараш даа сайца дига дезаш.

Лом гIаттале гIейтта бераш, хIама а диа, кийчделар цунца даха.

Нокхарий долча хьалкхаьчача, цига фуд малад а хьежа, дIахобахар Ломар. Бераша йоахар шоайла:

– ЧIимаш болча доаладу вай, тоъал ха я вай укхазахьа ца хула.

Да а дар из цар дувцача тайпара. Ломá дика ховра цу Лоам дола хIама, фу-мичá да. ГIайгIата хьийхадар цунна шеддар. Дикка бахача, маьлха боса кхаьчар ераш.

Хьовхье йолча дIадехьабаьлча; цхьа чукхийттано моттиг яр, йоархIаш а ягIаш. Бахá цига дIаайттар уж. Лома аьлар, овла а тIехьа цхьа йоархIех йола буц хьа а яьккха:

– Гой, ер ба чIим, шедолг мо юкъера хара ба ер, саьчIим оал укхох!

Уллувра ткъоврош мо йола баьцаш дIаяьхá, бисá хи чIормабаьккхар цо. Хоза бора Лома из болх. Бераш, царгех хий дувлаш, хьежар. ТIаккха баа болабир. Кхаь пIелгаца хургйола «вординг» дIакхоаллар. Из кIеззига хьокхайий, кхы а. Юххера а, шозза-кхозза дIакхаьллáр, дикка хьокхаяь, Iочуйиар. Цу сахьате чIим кхоачабелар. ДIакхайда цхьаькха а хьабаьккхар. Кхайкаш, тата дора чIимо, кагбаь хьабоаккхаш. Юкъера хара болга хургдар из. Ше чIормабоаккхаш воалашше, Лома йоахар:

– Нáнáс чIоагIа дарбане ба йоах ераш, къаьстта жамарашта!

Диззалца чIимаш а биа, шоаш нокхарий долча дIадолхаш, бераша Ломага хаьттар:

– Комараш маца юаргья вай?

– Массайола хIама цкъа йиача дика хургьяц! Делкъал тIехьагIа юаргья вай уж.

Делкъел тIехьа комараш а яийтá, хоза сакъердийтар Лома берашка.

– ХIанз шоашта ловзаргда шо, – аьнна, Лом дIага-рахьа воалашше, цхьа во Iимадаш а яь, уллачара КIазилг босагIа хьахьийдар. Ломá ше хьатIанийслушше, духхьала урагIдедар жIали. Ер хьалхьежача, КIазилгá IотIа-йоагIаш, урагIдагIаш лергаш а долаш, Iоуллаш цIог а долаш, теннача жIалех тара, сира бос болаш хIама яр. Борз йолга хайра Ломá.

ХIа аьнна борз кхерае гIаттий кхосса укхо топ кийчъешше, КIазилг берзá качдахар. Цунна юхе Лома жIали да а дар кIазилг. Бакъда, тенна яле а, мосах тувлаенна, цхьаццанахьара чIормаяьнна, бесах йоацаш яр борз. Гуш дар, цо вό хьийгалга. ВIаший качдахá, латаш дар борзи жIалии. КIазилгá гIо де хьалтIаведар Лом. Из новкъостал эшаш дацар. Ший дегIага хьежжá низ хургболаш бацар берза, сиха из IокIалъеллá, хьекхае доладалар жIали. Качйоаллача чIугах кожолг чутессá, КIазилг хьадаьккхар Лома. ТIаккха борз, хьагIеттá, урагIъедар. Лом дIатекха а веш, тIехьадаха гIертар КIазилг.

– Хьадáла, тоъаргда Iа цунна даьр, миска я из! – аьнна, жIали тедир дас.

Борз къайлаэккхаш латтар. ДIахеца со; аз дергда цунна доагIар яхаш мо; КIазилго, раьза доацаш, Iима-даш йора. Берза тIехьа а хьежá, аьлар Лома:

– Топ-м мухха а тохаргьяцар аз хьона!

Цунна ховра борз къаенна, низ беха; хьунагIара лийг, кхыдола аькха лоацалургдоацаш; кIалйиса йолга. Хийла иззамо низах ехáча берзо, юрта йисте яй, цхьаь доалла зIамига Iасилг е устагIа-газа лаьце, дуаш нийслора. ДукхагIча хана, хоаелча а; нáха, хIама ца деш, дIа а йохийтар; хIама дергдац, ший рузкъа даа енай, аьле.

Борз къайлаяьнна дикка ха яьлча мара, дIахецанзар Лома жIали. Ше дIахецашше, ма додда борз яхáча гIолла урагIдахар КIазилг. Цхьа ха яьннача гIолла юхадера.

Бераша хаьттар Ломага:

– Фу яр из вай жIале йийттар?

Из борз йолга хайча уж кхерабалар кхераш, аьлар Лома:

– Дехьарча юртара жIали дар из!

– Тхо вайна комараши чIимаши бáха доахк! - аьлар бераша.

– Чудаха ха хулаш латт, чехка лела шо!

Бераш дайдда дахар. Дукха ца говш шортта чIи-маш, комараш яхьаш уж хьа а баьхкá, цIабийрзар Ломар. Акхарцига хIама а диа, бераш чудолхаш (дукхагIа йолча хана чуболхар уж, бийса шоай цIагIа йоаккхаргйолаш); цар ена комараш, чIимаш, кIеззига чам баккха мара хьа ца эцаш, чудахьийтар ГIайгIата.

Цу бус ЦIокъáрга саготалла вáгIа вахар Лом; водаш дIачуэтта, Таьтийна ше водалга хайтá. Дукха ца говш, Таьта дIакхаьчар. Цига багIаш, аьлар Лома:

– Шо раьза дале, кхоана хьужаре дахá, цхьацца дарсех воаш ца кхетар хьалха а даккхийтá, доагIаргда вай. ТIаккха, сарралца воай гIулакхаш даьха; шоана бакъахьа хете; бийса а йоаккхаргйолаш, дийхка хьун юкъе гIоргда. ЧIоагIа сапаргIата хул цига, садáха атта хул. Вай даьша, кхайко лазар хилча, цу хьун юкъе дIа а ухаш, деш хиннад дарба. Малх хьалбоаллаш Iуйрийна мишта хоза хул хой шоана цига?! Боккъал хоза ашараш лекх массе а оалхазараша. ДIавижá са а леIа, сатоссаш сома а ваьнна, царга ладувгIаш; ялсмален беша ва моттаргда-кх. Дунен ялсмале-м хIаьта а я из!

Массаварг раьза хилар.

ШоллагIча денна вIашагIкхийтта, шоаш аьннача тайпара, хьужаре бахар новкъостий. Шоаш цакхетар хьехархочунга хьа а хьехийтá, хьаарабаьлар уж. Цигга ЦIокъа аьлар:

– Укхаза кхаччалца хьалдаьхкача, цхьа гIулакх а даьккха Iе йиш яц. Мехкарий хи тIа ухача хьасте а дахá, царца бегаш а баь, хоза са а къийрда мара гIорг-дац вай. Цига Таьтий наьна-веший йиIигаш хила а тарлу. Ца хуле а, хьабахкалцца хьежаргда. Хьогга мо, гайнад аьнна, бехк баккхийта йиш яц!