Саг йоагiача

Ломáр наIарга гIолла бодар саг йоагIача юрта бода никъ. Iурре гIетта, фетта ара ца вала хIама а кхаьлла, новкъостий хьабоагIашше, кийчвелар Лом.

Юрта дIакхаьча, саг йоагIача коа ераш дIачубаьлча; цу юртара хьаихá тоъал нах багIар коа. Цу нахá юкъе, геттара воккха цхьа-ши саг дIаваьлча, магIахьа вагIаш Iалим а вар. Лостам болаш кийчъяьяр Iоховша моттиг. ЮкъегIолла улгаш техадар, юа хIама отторгйолаш. УллувгIолла гIандашта меттел а техадар улгаш, нах Iоховшаргболаш.

Хийцца тIабахá, магIа багIача боккхийча нахага а Iáлимага а моаршал денна, хаттар даь, тIаккха шоай ханарча нахаца дIанийсбелар Ломи ЦIокъи. Таьта, ше йиший воI хиларах, гIулакх де эттар.

Цу сахьате дулх-хьоалчагIа хьадаьлар.

Цхьатарра коа багIачарна улгаш тIагIолла Iоувттаде доладир дулхах дизза оаркхош, кIайча жувра хьалтIамаш, дахчан чамешка дилла.

Саг йоагIа фусам, таронна къе цахиларах, пхьегIий а юача хIаман а кхоачам бар. Кхычахьа мо шунхой лаьрхIа пхипха саг Iо а ца хувшавеш; тоттабенна, цхьатарра Iохувшабора нах. Цкъа Iохайна хIама дуаш, итт-пхийтта саг хулар. Цудухьа чехка баьлар нах хIама диа.

Делкъа ха хулаш, замеш а бахар. Саг цу юртара йоалайора. Баха а бахка а гаьна цахиларах, дукха ца хьелуш, нускал доаладеш, ханнахьа чубаьхкар замеш. Коа уж хьачубаьлча, цхьатарра хьал а гIейтта, ловцаш даьхар нáха:

– Хьайга кхаьчачох, кхоачам беш яхийла хьо!

– Дукхача къонгий нана хийла хьох!

МагIа вагIача воккхача сага; ловца а баьккха, чIоаггIа аьлар; массанена а хозаргдолаш:

– Нускал цIагIа чудаккхале, коа халхара бIал отто беза, нускал халха а доаккхаш, тIаккха астагIа дий-дац а ховргда, цун боларга а хьожаргда. Сенах хов акхар тIехьагIа, лоза а яь, тхога яйта саг гIаьххьа хиннаяц оалий а.

Замеш сайцар, цу сахьате нáха гобир. Йолаелар халхара йиш, тIаккха нускал хьалхеи цхьа берашха зIамига саг тIехьеи халхабаьлар.

Боккъал тайжа ши-кхо го а баьккха, нускал дIа-юстардаьлар, кагийча нахá юкъе зIамига саг а дIаэттар.

– Гой, – аьлар, ловзар оттаде яьхáча воккхача сага, – хIанз майрра тешал де йиш хургья тIехьагIа, укх коа доагIача хана, нускал гIаьххьа хиларá.

Нах белабелар. ДIахо воккхача сага аьлар:

– Нускал шийгара доагIар даь даьннад, из цIагIа дIачудига, кагийча нáха ловзар дIахохьо, фусамца барта а болаш.

Халхар а сецар, мехкарий а нускал долча чубигар, нах а цIааха баьлар. Боккъал хоза ловцаш а доахаш, дIаухар нах. Фусам-дас хьоалчагIа дала каракхай-дáчунгара цхьа наггахьа таронна хала ца воаллача сагагара мара хьаэцацар. Воккхачоáи могаш воацачоáи, шо укхаза хьадаьхкача кхоачам ба, аьле; юхалора; Даьла духьа лу аз, аьле.

Саг енача даьна раьза болаш болхача нáха дувцар:

– ВIалла мегаргдац наьха хIама ма хилда яха, дуккхача наьха дог хьаьстар цу фусам-дас тахан.

ДукхагIвар хург а вар саг йоагIача воагIаш, тIе-ххьара гуришкаш гулдаь вена. Иштта болчарна доккха гIулакх дар саг йоагIача ковна дас даьр.

Хьалхаболхачарца хьехархо а гIеттар. Йистхила тIабахача ЦIокъагеи, Таьтийгеи, Ломагеи цкъара фуд-малад аьнна, юстарваьккха Ломага аьлар: «Кхоана дел-къийга, хьужаре а хургволаш, Iовеллахь».

Из накъаваьккха коа юхачубоагIаш, ЦIокъа а Лома а аьлар новкъостага:

– Тхо цIадахача бакъахьа да. Хьо хьай паргIатта, гIулакх дIадерзалца сабар даь, воагIаргва; йиший воI ма вий хьо. Кхы Iийна а фу дергда оаха, дика хьийга а гIулакх даьнна а хилча. Нагахьа гIулакхá эше, совцаргда тхо.

– ХIанзе даха йиш яц! Укх сахьате аз, юстарча цIагIа чудаьха, хоза мехкарашка чай а доттийташ, сакъердийтаргда шуга, – аьлар Таьтас.

– Мехкарашца сакъерда тхо доккхий а хиннадац, цIагIоргда тхо, – аьнна, новкъостий хьайзача, ше яхар ца дой раьза хургвоацилга хайтар Таьтас.

– Iа яххар да хьона, – аьнна, юхасайцар Ломар.

Дукха ха ялале, ши-кхо новкъост дIатеха чу а баьха, дулхацара хIама оттайир царна.

Кагий нах чехка баьлар хIама диа. Чай чудеча, Таьтас аьлар:

– Аз лаьрхIад шуга чай лерттIа малийта, шо духьала деце мехкарашка хьа а доттийташ.

– Из фу яхилга да, духьала деце; дувцаш хеза а дий иззаморг? Саг йоагIа моттиг еций ер? Дац, вай дахалда, вIалла духьала а-м; дукха раьза да-кх! – аьлар магIа вагIачо, – оаш фу ях цох? – эгIа багIачаргахьа Iовийр-зар из.

Iовдала воацаш, айхьаза саг хулчоа тара вар из; къамаьл доагI-доагIача дужаш дора цо, уж чубаьлча гIоне а.

ШоллагIа вагIачо аьлар:

– ВоккхагIчун дагара боаца зIамагIий ма хилба вай, ма яьхадий вай даьша. Тхо Iа яхачоа тIехьа да!

Тхьамадагара пурам дийхá; ше чехка воагIа, аьнна; новкъостий гIулакхага хьажа вахар Таьта. Дукха ха ялале юхачувера, водача хана мо пурам а дийха, тIехьа йиъ йоI а йолаш. Мехкарех хьалхайоагIачо кагийча нахага моаршал хаьттар. Нийсса ураайтта, моаршал юхадерзадир хьаьшаша. Мехкараша, ураовттарах баркал а аьнна: Iоховша, аьлар.

– Шо Iоховший? – аьнна, шоаш баьгI-баьгIача дIа-нийсбелар кагий нах.

Хаттар, дахáр-денар чакхдаьлча; массайолча йоIага чай доттийтар. Эггара хьалха мехкарий тхьамадага доттийтар, кагийча наьха тхьамаданна. ТIаккха шоллагIа вагIачоá – шоллагIа латтача йоIага. АргIагIа чакхдаьлар гIулакх. Из яр, зIамигача сагá чай деттáча йоIаца, зоахалол дувца дезаш хилара белгало. Кхаьннена чай детта даьлча, хьачуеча гIоне моаршал хоатташ а хаттар деш а йолча, фусам-нана лоархIача йоIа аьлар:

– Нах дIакъийста ха хиларах, ара оарц кIезига долаш, кхоачам боацаш нийсденнад тхо, бехк ца буллаш хургда шо!

ДукхагIча хана, фусам-нанас кагийча нахá а мехкарашта а эшача хIаманга бIаргкхабар мара, чай дотташ хилацар е цунца зоахалол а дувцацар. Бакъда, из фусам-нана йоацаш, мехкарий кагий нах миссел беце, цунца зоахалол дувцаш а нийслора. ХIанз а иштта хургдолга хайта, кагийча наьха тхьамадас аьлар:

– Вахá Таьта тха эгIахьа вагIача новкъостá йоI йоалаеш воагIашше, цунна магIавагIачоа чай дотта Iа.

– Аз-м шоана товр дергда, кхы со Iехалуш а дац из. ХIаьта а бакъахьа хетар сона, водачунга шиъ йоалае, аьнна; цун фу хул халцца вай сабардоре.

– Хьо тхона а арахьа бале мехкарашта а хьаьший гIу-лакх де гIерт, хье эздий хиларах, цох баркал оал оаха. Тха а безам бар хьона тара хила. Таьта юхавоагIашше, хийцце чай дотта Iа тха новкъостá, хье Iехалуш санна ца хете.

Шийна из иштта ца хеталга дIахайташ, ЦIокъá чай дотта эттар йоI. Вокхарел зIамагIа хиларах, эгIахьа нийсбеннабар ЦIокъи Ломи.

Кхоачам боацар хьалдиза дIаараваьннача Таьтийна бIаргьяйра коа латта ши йиIиг. Уж яр, дийтта-пхийтта шу даьнна хургйола, цун ноанахошха йиIигаш.

– Дошув, – аьнна, цIи яьккхá хьа а йийхá, йоккхагIа йолча йиIигага хаьттар укхо, – аз яхар дергдий Iа?

– Дергда, – аьнна, боккъал хоза елаелар йиIиг.

– ХIаьта хьо кагий нах болча я еза. Мел дика ва хой хьона аз хьайна лехá кIаьнк!

Дошув цкъарчоа цIийелар; тIаккха, цIаькха а заггIе елаенна, аьлар:

– Бераш ухаш хул кагий нах болча?

– Кхы аз хьона лехáр а вац хьол дукха воккхагIа. Хабар дите, яла йисте!

– Малав из, тхона вовзий из? – хаьттар шоллагIчо.

– Лом ва! – жоп делар Таьтас.

Бегаш болаш йолчоа тара яр из, цо аьлар:

– Ломацара бегаш кхераме ба, сих ца луш, уйла йий делахь, Дошув, Iайха дер! – КIеззига сабар а даь, тIа-техар: – Ноанахошта водар дувцаш, йиший воI сона вайнавац; чехка кийчле хьо, хьа баьнна аьттув сага баьннабац хьона!

Ше фу де деза ца ховш, латтача Дошога аьлар Таьтас:

– Йолле хьо, аз яхар дергдолаш хье яле!

ТIаккха, чехка цIагIа дIачу а вахá, тIатулладу йовлакх а дахьаш хьааравера. Хоза нийсдаь, из цунна IотIа а тилла:

– Хьайл, мишта хоза а тов! Йолле! – аьнна, Таьта волавелар.

Цох ца йоалаш, Дошув, лаьтта Iо а хьежаш, шорттига тIехьа дIаяхар.

ТIаккха Таьтайна тIехьакхайкар вож йиIиг:

– Тахан гIалатваьлар хьо, тIехьагIа воагIаш шиъ югаргйолаш веллахь!

Из дIа мел хезачáр, бела а белаш, йоахар:

– Сакъердаме саг я Хантоти, Iергйолаш яц бегаш ца бича!

– Чудахка мегаргдий тхо? – аьнна, чуваьлар Таьта, тIехьа Дошув йолаш.

– Даьра, мегаргда, – жоп делар тхьамада.

Дошос халла ди дика дийцар. «Моаршалца яхийла хьо», – аьнна, хаттар дир кагийча нáха. Цу тайпарча метте, хьалхара нийсъенна хиларах, Дошув духьала йистхиланзар, хаттар Таьтас юхадерзадир. Эхь хеташ, увзалуш яр из; цудухьа, из кхетадаьча кагийча нáха Дошога бехк боаккхаш хIама аланзар.

Тиркал дехьенаш-сехьенаш а негIий аренаш а ювцаш, говрий ремаш, доахана Iулаш дувцаш, Iаьржа лаьттенаш а сийна сигаленаш а ювцаш, эггара тIех долча тайпара дийца чакхдаьлар зоахалолаш.

ТIаккха фусам-нана а ийцá, тхьамадагара пурам дийхá, шоаш сиха боагIа, аьнна, араваьнна Таьта, цу сахьате, пандар бе боалла фусам-нана тIехьа йолаш, юхачувера. ЙоIа юстаро латтача гIанда тIа Iооттабир пандар. Готто лакха а долаш, духхьала цу гIулакха даьд аргдолаш дар гIанд.

– Шоашта лойя ловзар а оттаде, ашараш а яхийта! – аьлар Таьтас.

Кагийча нахах шоллагIа вагIачо, тхьамадагара пурам а дийха, аьлар:

– Дика даьгIад, хоза са а къийрдад, несарий а баь-хаб. Тахан укхаза дийцача зоахалолех хийла кхел хила а тарлу. Тоъал ха я вай укхаза дагIа, арахьа хьаьший болаш ер моттиг езаш хила тарлу, ловзар оттадаь корзагIа ца довлаш, лоацца цхьа-ши йиш а яккхийтá, арадаьлча бакъахьа да вай.

Массавар цу тIехьа раьза хилар. ДIахо тхьамада фусам-наьнага аьлар:

– Жи, хьаэца пандар, дIалакха моллагIа хьайна бакъахьа хета йиш!

Хьаийца озабир йоIа пандар, из деррига цIа меттел, арара наIартIе а екаеш. Гуш дар из болх йоIá дика ховлга. ГIаьххьа саца а сацийтар цо из.

Фусам-нанас лакхáр яр «Дала тоаде вай вáхар» яха йиш.

ЙоIá баркал а оалаш, аьлар тхьамада:

– Дала тоа а долда вай массане вáхар.

ТIаккха Дошонна бIарг тIаэттар кагийча наьха. БIижа гIанда тIа вагIачо:

– Харцахьа деце, хIанз Iоа эгIа латтача, вай зIамагI-ча несас лекхача бакъахьа хетар сона йиш, – аьлар.

– Сов бакъахьа да, – аьлар тхьамадас. – ВIалла дош оалаш а йистхулаш а яц из, кIеззига къахьегийта деза цунга.

Дошув, озаенна, таккхалча латтар. ТIаккха фусам-нанас аьлар:

– Йолле, хьаэца пандар, хьаьшаша яхар де!

Меттахьа ца йоалаш латтар Дошув. Цигга юха а тхьамадас аьлар:

– Iа цхьа йиш ца яьккхача вай укх чура арадаргдолаш ца хилча, чехкка дича бакъахьдар де деза Iа.

Геттара сабаре, ког харцахьа ловзар кхераш мо, дIаяха шорттига пандар хьа а ийца, аьлар Дошос:

– «Хьаэца-Iобилла» яхар локхаргья аз!

Духьала саг йистхиланзар. Ше лаьттáча дIа а этта, гIийло лакха йолайир цо «Вéзача кIантага» яха безаман йиш. Дукха айхьаза ца хиларах, хало бора цо из болх, хIаьта а, ладувгIа догдоагIаргдолаш бекар пандар. ГIа-латъялар кхераш, озаенна хиларах хьацар техадар цун бера юхь тIа. ЙIаьх ца еш, лоацца хоадайир цо йиш.

Баркал а оалаш, кхоалагIа вагIачо аьлар:

– Ломá хетаяь хургьяр-кх хьа из. Хьо лекхá яллалца, хьона тIера бIарг дIа-м цо а баккханзар. Я а яр из везача кIантá лекха йиш. Шоаш раьза дале, Дала вIашагIтехá, цу ашаро ма яхха шоайла дезаш дахалда шо, мел лов.

Баркал аьнна, мехкарий ара а бовлийтá, хье ца луш баха гIейттар кагий нах. Коа латтача фусам-даьга ловца баьккха, Iадика а йийца, цIабахар уж.

Хьаьший накъабáха араваьннача Таьтас аьлар Ломарга:

– Со ер гIулакх дIадийрзáча гIолла чувоагIаргва, шо дIацIагIо!

– Бакъахьа да, виззача йиший виIий гIулакх де гIерта хургва-кх хьо! – аьлар Ломар.

Бокъо яцар йиший-виIий а, шучан а, иштта кхы кхоачарча наьха а; цIагIа унахо волаш, е цхьа сагото ца хилча; лерттIа гIулакх дIадийрзача мара чубаха.

* * *

Лома аьлар ЦIокъага:

– Тоъал ха я со нокхарий долча ца хула; дIавахá, нáнá чуйохийтаргья аз, сарралца се хьожаргволаш. Хьо чуваха мара везац! – Новкъосто ше а воагIаргва аьлча, Лома тIатехар: – Ер, лоIамá йоае йиш йоацаш, сагота ха я, массане а де дезар дукха да. Чувахе, шоай эшачунга хьажа. Тха-м дукха хIама хилац, мукъа бол-болча хана нáнáс, Нувсас хьадеш.

– Йоккхача сагаца цхьана чугIоргва со, – аьнна; хIаьта а Ломаца вахар ЦIокъ.

Ераш бIаргабайча, КIазилг Iаьха IотIадедда, нокхарашта дукха гаьна ца доалаш, сецар. Лом кхайкар жIалега. Ший даь гIар яйза хургьяр цунна, хьалдагIа лергаш IотIадувшадаь, хьоасталуча кепе цIог лостадир цо ше латтача.

Из хьалгарга ме кхоач, Iáхара а хьоастадалара а Iимадаш йора цо ший меттала, мичá хиннав хьо тхо а дитá, ала гIертачох тарра. ХьалвоагIаш лаьттара хьалъийца хинна, шийгара гIадж тIагIолла Iохьекха: «Мичá хиннад хьо, са КIазилг?» – аьнна, хьаьстар из Лома. ЧIоагIа хоза хетар КIазилгá дас ше хьаьстача. Геттара раьза хинна, духьала Iимадаш йир; тхо-м уккхаза, тхоай балха, хиннад; хье мичá хиннав ала Iа, яхаш мо.

КIазилг хьаьста а ваьнна хьалхьежача, шийца ши бер долаш, даь-нана бIаргаейра Ломá, геттара хоза а хийтар, тIаккха дега асар а хилар. ЦIаккха а висацар из, нáнá бIаргаейча, товр ца хулаш. Комарий зизашка хьежаш, йоаллар ГIайгIат. Аьхки дукха хулар цига пхьагала комараш. Лом гIадваха кхайкар:

– Вá нáнá, мичад шо? – аьнна.

ГIар; гаьна йодаш, лакхо яле а; аларгахьа кIаьда а лоархIам болаш а яр.

– Уккхаза да! – аьнна, духьала йистхилар ГIайгIат.

Бераш Iодухьалдайдар: ворхI-бархI шу хургдола Лома даь-веший кIаьнки йиIиги. Уж IотIакхаьчача, Iогора а хайна, хьамархIа а дехка, хьаьстар укхо:

– Дика бераш да шо, Дала ха йIаьхйойла шун. Нáнáс яхар дой оаш?

– Нáнá а я дика, хьо а ва дика! - аьлар, раьза хиннача бераша.

Юстаро, цу къамаьлаца са а къердалуш, латтача ЦIокъагахьа кулг дIа а хьекхá, аьлар Лома:

– ТIаккха воти?

– Воти а ва дика! – аьлар бераша.

– Долле, хIаьта, дIамархIалелха! – аьлар Лома.

Бераш дIатIадайдар. ЦIокъа хьаьстар уж. ГIайгIат шортта Iойолаелар. Болар сихдаь хьалвола а венна, Лома аьлар берашка:

– Долле, нáнá йолча хьалгIо!

Бераш урагIдайдар, даггара цIогIарч а хьекхаш:

– Нáнá а дика я, массавар а дика ва! – яхаш.

Лувкхера хинна, декар лоамаш. ЛаьрххIа ладий-гIача; хеталора берашта тIехьа лоамаша муам бу, аьнна. Цу сахьате йоккха саг йолча, хьалкхаьчар бераш; бахха, Ломар а айттар хьалтIа. Сайренга леста ха яр из. ЦIокъа сайр- дика йийцар ГIайгIатага. Моаршал, хаттар-денар даьлча; Лома аьлар:

– Нáнá, хьо IочугIо берашца, ЦIокъ а ва шоана чуводаш; йисача хана со дIаIергва нокхарашта юхе.

– Саг йоагIача дика хьийгарий, сакъийрдарий, нускалаш лехарий? – хаьттар ГIайгIата.

Царца ше цига хилча мо, дора йоккхача сага къамаьл. КIаьнкаш, эхь хийтта, цIийбелар. Йоккхача сага дIаходихьар ший къамаьл:

– Шо хIанз зIамига дац, кхийнад. Тхьовра шун ханара нах саг йоалайий, бераш долаш хулар, – тIаккха ЦIокъá дIатIайийрзá: – Цхьана лелаш ма дий шо, дIа-хьа дага а доалаш, шоашта нускалаш лаха деза. Даьра, аз-м, кхы дукха ца говш, сай кIаьнкá саг йоалаергья!

Шокъ ена дувцар ГIайгIата къамаьл. Цо лархIа а лаьрхIадар, дукха ца говш, виIий-воIá саг йоалае.

ЦIокъá хьалхашка даь-нанас из къамаьл деш, тоам хетацар Ломá. Из дита а дитá, сихагIа из чуяхача бакъахьа хетар цунна. ТIаккха даь-наьнага:

– Нáнá... – аьннача сецар.

Из ала веннавар: «Из ца дувцаш, чугIол хьай». Шийга фухха а аларах, цу тайпара къамаьл даь вацар из даь-наьнага. Соцавенна, кIеззига сабар а даь, аьлар:

– Бераш а кIаьдденнад, хьо а кIаьдъеннай, шорттига IочугIо!

– Дика да, – аьнна, шин бера кулгаш а лаьца, йолаелар йоккха саг.

ЦIокъ а, кIеззига Ломаца лаьттá, юхе Iевелча, Лома кхы ла а ца дийгIá, болхача ГIайгIатарна тIеххьа Iово-лавелар.

Даь-нанас аьнначоа уйла еш, латтача Ломá; юртагахьа Iохьежача байра; хабар дувцилга ховргдолаш, кулгаш лестадеш болха ГIайгIатáр. Цунна хетар; йоккхача сага ше Iойолаялалехь баь лоткъам, хIанз а ЦIокъага бу, аьнна.

Цу сахьате ха сайрангахьа йийрзар. Юрта жаIул дар, бухь билла цIенгахьа додаш. Дá вайза хургвар цунна, хьа а хьежаш, наггахьа Iáха а Iахаш, Iула хьалха йодаш Лома бодж а яр. Нокхарий латтача лостам баь, Лом а цIенгахьа вийрзар. Дá чуводилга хайна, жIали а доладелар.

Ер чукхаьчача, цIагIарчáр духьалбаьхка, Iулацара хьа а къоастадаь, наIар тIа доахкар акхар жа. Иттех устагIа хургбар уж, ши-кхо газеи боджи йоацаш. Жа бежкарта дIачу а лаьхка, хIетта Iулагара чукхаьча латта доахан дIадийхкар Лома. Жа, жел чу а ца дохкаш, карта дуташ хилча; диллá а дIадехкар цар доахан; устагIа-газа цар лозадар кхераш.

Бежкартара аравоагIача Ломá, хьатIаэттар доахан детта йоагIа Нувса.

– ВоIá, со дIачуеча, аз пхьор дергда вайна, нáнá дика могачоа тара яц, кIаьдъенна хургья из. Цхьацца хоза хабараш а дувцаш, из хIаманга хьажа оттаргйоацаш, цунца вагIа. Со чехка йоагIа вайна, – аьлар цо.

Доахан дийттá чу а ена, пхьор де эттар Нувса. Цхьацца-шишша воагIаш, саготалла багIа тоъал коара нах баьхкар цу бус ГIайгIатарга.

Сайре чулестá яьлча, кхы де хIама дацар, иштта цхьаццанахьа гуллора уж. Тховсара укхазеи, кхоана бус кхычахьеи вIашагIбетталора цу хана лоамара нах. Цхьацца шоай даьша а шоаш а леладаьраш дувцаш, ах бийса яллалца багIар. ГIайгIата дукха хулар дувца тамашне-сакъердаме къаьнара хIамаш; хоза а хеташ, ладувгIар кагегIчар цунга.

Наггахьа Ковнаркъ а хулар гулбенначарца. Ковнаркъ волча, ГIайгIат мара саг Iохацар. Нийсвелча, хьаьша ховра; дIахо шеввар, къамаьлага ла а дувгIаш, цун сийна уралаттар. Цо диллá хьехар дора: «Вок-кхагIчун сийде деза, зIамагIчох къахета деза. Говраца долхаш, шоайл воккхагIа саг юкъе волча нахá тIанийс-делча, тIера Iодовлалаш, долхаш дIаходаьлча мара тIа ма ховшалаш. Новкъа гIаш водачоа фу эш, мала эш хьажалаш; езе говр лелаш; из воккха саг хуле; вига веззача дIа а виге; цун гIулакх дий мара шоай гIулакхá ма гIолаш! Таьзете дахача; керда хIама дий укхаза, яхаш; хаттараш ма делаш, во тов шоана; кодам бий таккхалча дIаIергда шо. Наха юкъе, тарлуш, ши воша цхьана Iо ма халаш, кхоъ хIаьта а. ХьоашалгIа нийсделча шун тIа, гийг юзо ца гIерташ, эздий хилалаш. Мегаргбола нах, цIагIа хIама кхалла ца езаш наьхацигара бизе чуухаш, хиннабац. Хезадий шоана гIулакх деш латтача сага хийла оалаш, хIама ца дуаш сайцáча хьаьшашка: «ХIана дагIа шо, хIама ца дуаш? Шу де гIерт шо укхох?» – аьле. Из фу яхилга да хой шоана? Цигара дIадихьача, цхьа бахьан дIанийс а даь, кхы IотIа ца дуллаш, кхычахьа оттадайта гIерт шо ер дуа хIама, яхилга да шоана! Наьха шун тIа къонах верставац, наьха хьай тIа ды а берстабац. Доахан дIалахка долхаш, боккхий истий нийслой, цар доахан дIади-галаш! Хи тIара доагIаш хуле, шоашкара хий дIачу-детте чубахийталаш! – оалар кхалнахага.

Вáхара-лелара эшаргдола хабараш а дийце; чай а меле; дукха хье ца луш, чуводар Ковнаркъ: «Кхы лоатторгдац аз шо, – аьле. – Эсала ма хилалаш, нáха пIелг тIахьокхаргбола хIама ма делаш», – оалар ше аравоалаш.

ЗIамагIчар ла а дувгIар, шоашта даь хьехар дIа а эцар. ТIаккха цхьа-ши новкъост уллув а ваьле, наIарга кхаччалца дIавиге, кхайке саг хьаараваьккхе, из цIагIа дIачу а вахийте юхабоагIар. Ковнаркъ ше а вар миччахьа гIоргволаш могаши кадайи, хIаьта а бийсан меттел, дийнахьа а, саг уллув воацаш, цхьаь лелийтацар иззамо бола боккхий нах.

Дикка ха яллалца баьгIа мара, дIакъаьстанзар ГIайгIатарцигара нах.

Iуйрийна гIеттача Лома аьлар даь-наьнага:

– Шо цIагIа Iе, со гIоргва нокхарашка хьажа. Жа а айса дIалоахкаргда аз, шух саг аравала везац!

– Дика да. КIезиг-дукха кулг тоха дезаш беш а я вай, оасар а да хьалъаракъедá. Оаха беша лостам бергба, – аьлар ГIайгIата.

Сихха хIама кхаьлла, араваьлар Лом. Бежкарта зIар укхо хьадийллача, эггара хьалха бодж хьатIаера. ЦIа-гIара хьааравоалаш Нувсас хьабенна юача хIамах бизза бе боалла тIорми хьа а баьста, цу чура хьаяьккха, сискал а цунна хоза хета кхыйола хIама а елар Лома бежá. Шийна дас енна хIама дIа а йиа, ше раьза хилар хайташ ловза а ийккха, коара дIаара а яьнна, урагIйо-лаелар бодж. Жа; цу хана, цхьадараш дIаарадаьннача; дажаш доахкар, шоллагIдараш, баьцá сагота доацаш, батамаш дIаегIа, нух хьекхадеш, латтар. Селхан дика доажадаь хилара белгало яр из. ТIормиг дIа а къайла, тIеххьара устагIа хьаарабаьлча, зIар дIатIа а дийлла, жа дIалахка вахар Лом. ТIеххьа доагIаш КIазилг а дар.

Хьалдигá, жа Iулах дIа а техá; жега водача сагага ше жа хьалаьхкалга дIахайтар Лома. Хаьдда Iулага водачоа дIахайта дезаш дар, доахан дале а жа дале а, ше дIалоалла хьайба массад а хьанад а. Сайрийна чудоа-гIаш, саг духьала хила везаш а вар, Iуйрийна хьайбаш дIалаьхкача метте. ТIаккха мара, чу ца доагIаш, ара диса дайна хьайба хьадеха бокъо яцар. Иштта дар Iула Iадат.

Цигара нокхарий долча вахар Лом. Хьал ма кхаьччинге, массе нокхарга хьожаш чакхваьнна, лаьр-хIа бола болх малх айбенна йIохьаелча бергболаш, гулдаь пицхаш кIал а дахка, шийгара кхакха цар тIа IотIа а билла (цIаккха хилацар уж е кхакха е маша боацаш), дIагарахьваьлар Лом.

Цхьа ха яннача гIолла, еча гIаро сомаваьккхар ер. Хьаурхайча, юртагахьа IоIехаш латташ КIазилг дар. Малх завáле кхача нийсса ах ха йисáяр. Аз-м дикка салеIад, аьнна, хьалгIеттар Лом. Дá бIаргавайна майрадаьнна жIали, кIеззига IотIа а дедда, сихагIа Iеха даьлар.

«Малав-хьогI цига воагIар?» – аьнна, IотIаволавелар Лом. Нахага Iехилга ховргдолаш, яр жIале гIар. БIарга ца гой а, хийцца, доагIар аькха да, хьайба да, жIали да е саг ва даьна ховргдолаш, хIара Iахар белгала хулар КIазилга. Ца говш, гучаваьлар ши саг.

– КIазилг, Лом мичав? – аьнна, хьалкхайкар цаI.

ЖIале ший Iехар сихдир, тIаккха шоллагIчо аьлар:

– ДIадала, сацийта гIар, тхо хьона новкъа нах дац!

Ломá байзар боагIаш латта ший новкъостий: ЦIокъи Таьтеи.

– Долле, юстардаьле Iодижа! – аьнна, КIазилг а хьаьста, Iодухьалвахар Лом царна.

– Хьо укхаза волга хайна, тхоаш мукъа доландаь, хьалдаьхкад тхо, цхьаь хьона сагота ца хилийта! – аьлар ЦIокъа.

Новкъосташта, ше лаьрхIа хьалбахкарах, баркал аьлар Лома. ТIаккха хьалбахá, Лом вижа иллáча, Iохай-шар. Дахар-денар дувцаш багIаш, Ломá дагадехар селхан хьехархочо шийга аьннар. ТIаккха новкъосташка аьлар:

– Дика болх баьб оаш хьалдаьхка, со гIаьххьа хьужаре ваха везаш вар. Селхан Iáлима, делкъа ха хуллаш хьужаре а хургволаш, вола аьннадар сога. Сенна кхайкав а хац, со вахá валцца, укхаза хургда-кх шо.

– Хьай паргIатта хила мара везац хьона! – аьлар новкъосташа.

Довна гIулакхá кхайкá хургва, аьнна хеташ дегабуам бой а; хIама аланзар цар.

– Со сиха воагIа вайна, – аьнна, Лом вахар. Новкъосташа; дикача наькъа тIа хилва, маьрша а воагIалва хьо, аьнна; ловца баьккхар.

БагIаш ЦIокъеи Таьтаси шоайла дийцар:

– Мехко яххача тайпара цаховш хинна а хилча; лоамарча нáха вувцачох; из Наьсар бакъахьара а, тахан-кхоана вий ца ховш, ха яхá а саг хилча; шеввар дIа-оарцагIваьнна; из дов дутаргдола оагIув е езар, – яхаш.

– ВIалла хIама аьннадац вай шинне цу юкъе е Ломага а е кхычунга а. Ала дезий а хайнадац. ЗIамига ма дий, яхаш, Iийнад. Дала аьннадале, тахан денз; воашка къаьдас аьннача тайпара; мога къахьегаргда вай, – аьнна, чIоагIо йир новкъосташа.

Цу дийнахьа денз вIашагIкхийтача, цу хьакъе Ломага къамаьл ца деш, дIа а къастацар уж шиъ.

* * *

Лом дIакхаьчача, Iуйрийна даьхкáча берашта хьехаш вар Iáлим. Хьужаре чу ца водаш, новкъарле ца е; ше Iокхаьчалга укхо дIахайтача; чехка араваьлар хьехархо. Моаршал-хаттар даьлча, коарча гIанда тIа Iохайра Iáлим, Лом ханзар.

– Со хьайга хIана кхайкав хой хьона? – хаьттар хьехархочо. Лом йист а ца хинна, дIахо аьлар: – Аз хьо вийхав мехко сайна тIадиллáр хьога дIаала. ДIаьха къамаьл дергдац вай. Иттех ди хьалха шун коа, мехко ма аллара, из цаховш хинна хIама да. Наьсар, нáха дувцачох а вайна гучох а, боккъал бакъахьара саг ва, тахан-кхоана вий ца ховш, воккха а хиннав. Вайна шаьра ма хой, шийна даьчоа духьала бекхам а ца беш, Даьла духьа къинтIеравáлар мел деза да. Боккъал, сел тIехьа а ца кхувш, вита из. Сона ловра, Даьла воашта дукхагIа раьза хургвола хIама вай дар. Цудухьа аз хьогара дех, Iа цу дешá уйла яр а эгIазло дIаяккхар а.

Лом йистхиланзар. Ше кхайкача хьаварах баркал аьнна, хьехархочо из цIавахийтар.

Новкъостий болча Лом юхакхаьчáча хана, делкъа ха хиннаяр.

– Дéшаш бераш а дар, хьехаш Iáлим а вар, кхы кердадаьнна хIама а дацар, – аьлар Лома новкъосташка.

ТIаккха, хьаийца тIорми хьа а баьста; гIаьххьа хIама дуа ха хиннай, аьнна; юа хIама Iооттайир: даьттáла корчаяь нахчá галинги, сискали, ши-кхо фуъи. Ингале шушá чу гIалмакхий чай а дар. Шуша йоаллар лоа мо кIайча кисе пахашкашта юкъе. Уж дукха хьоарчаяьяр, йIовхал араяьнна чай шел ца далийта а, Iокхете а дIа-хьа кхете а шуша йохаргйоацаш а.

Хала дар из мо пхьегIа вIаштIехьа яккха. Ткъо шу гаргга ха яр из йола. Цкъа Наьсаре вахáча Жабала дукха мах а бенна ена из, чIоагIа боча яр цар. Даьх диса совгIат долга хайча гIоне, къаьстта Лома боча яр из, наггахьа мара араяккхацар. Из бIаргаяйча Ломá хоза хетандаь, тахан Нувсас юача хIаманца дIахьоарчаяьяр из.

ХIама юаш бáгIаш, ЦIокъа аьлар:

– Чам болаш хул шун нахча, ГIайгIатá дика яккха ховлга хургда-кх из!

– Тахан-м геттара чам болаш я хьона ер, кIезига хиларах, – аьлар, вела а вена, Лома.

– ВIалла кIезига а яц, шортта я, – аьлар Таьтас, – мел дукха йолча хана а, хиннай шун нахча-м чам болаш.

ХIама диа баьлча, пхьегIаш-хIамаш тIорме чу а ехкá, лостам бир Лома.

ЦIокъа аьлар:

– Мичахьа хур-те вай говраш, бIаьсти дIаарахийца-чахьа гуш яц-кх уж!

Вокх шинне цхьатарра жоп делар:

– Дилла санна Ушхарта хургья-кх!

– Цар гIайгIа е езац, – аьлар Лома, – аькхои кхыча хIамои царна хIама дергда, аьнна. Къонхилга IайгIар я царна доал деш!

Цо йийцáр яр, соахка ше тIера чутехá, лозаваь говр. ТIаккха аьлар:

– Кхоана а са укхаза хила везаргва. Беша хьежá баьннабале а, нáнá яйта йиш яц хьалъара. КIаьдъенна хургья из, салаIийта деза цунга. ХьалхагIа мо доацаш, кIаьдлу нáнá. Бехк а бац; йоккха хиннай; дукха лайна, кIаьдъеннай. Ломма гIоргда вай Ушхарта, воай говраш цIайоалаергйолаш. Дукха ца говш говраш хоахкаргйолаш а ма йий, цига дáкъалаца кийчдала а ма дезий вай.

Сарралца шоашта ма тов са а къийрдá, сарахьа чубаьхкар новкъостий.

Цу бус Аьлабоарз волча вIашагIкхийттар коарабараш. «Сийсара дукха урадаьгIад вай, салаIа деза, оасара ха а я», – аьнна, ханнахьа дIакъаьстар уж.

Ше новкъосташка аьннача тайпара, шоллагIча дийнахьа ГIайгIата ше гIоргья аьлча, цунга лерттIа салаIа аьнна, нокхарашка хьажа вахар Лом.

Цунца вахар, Iанне-Iе ца тугаш, сийсара акхарцига бийса яккха Iийна ши кIаьнк. ХIама а ца дуаш, уж бахка хьайзача; аьлар Лома:

– Долле, цкъа диззалца хIама даа, тIаккха гIоргда вай!

Берашта баьцадаараш довзийтар Лома. Нитташ къабаларгахьа леста ха яр из, хIаьта а хьовхье йолчахьа корабоагIар къонабараш. Делкъийга баьха, хьокха а баь; ше а биар, берашка а баийтар Лома нитташ.

Хьокхабелехь дIакхийтта кулгаш доагадича, бераша йоахар:

– КIарцхалаш ма доахкий акхарех, мегаргбий ераш баа?

– Уж, Iетталуш мо хетараш, кIарцхалаш дац, - аьлар Лома. – Ниттий лордех а чIегIех а, халла мара хоа ца луш, хи ахкаргаш доахк. Цар тIара хьалдагIа хьоасий. Хьоаса хьа ма хьокхабаллинге а, кIалхара ахкарг ийккхе, цу чура хий хьакхет. Из кхийттача кхарта йоалл дегIá, лазарцеи кIомдаларцеи сагот а деш. ЧIоагIа дарбанна да из хий. Из дегIаца дIа а ий, сагá дарба хул, къаьстта шелалца хиннача лазарá. Нитташ дегIá беттари баари дарбане да, шера кхозза хIаьта а баа беза, дукхагIа биача пайданегIа а да.

ТIаккха дIахьекхар берашка кIалхьáш. Уж яр лорда кIотаргаш, юккъе, кхаьннегара иттанега кхоачаш, цIáза пIелгал диткъагIа баьца хаьлгаш дагIаш. Нийсса урагIдáгIа бутув хаьлг овлá юххегIолла кагдий хьадаьккхе («тIох» аьле каглора кIалхьá), бух болчахьара доладий чIормадаьккхе, дуар Лома, берашта а лора. Цун чам бар, дукха хIама ца эшаш хоарсамийбар мо.

– Сагá дарба доалаш, баьцадаар да ер, къаьстта ченна, – йоахар Лома берашка. – Кастта чIимаш а хьат-къáш а хьабаргба, уж жамарашта дарбане ба. Аз уж а бовзийтаргба шоана.

– Комараш маца кхач? – йоахар бераша.

– Беттá кхачаргья, тIаккха уж яа доаладергда аз шо! Дуккхача тайпара я уж Лоам. ХьалхагIа кхáчараш баьца-комараш я. Царна тIехьа кхач пхьагала комараш. Уж хул баьцакомарашта тара а йолаш, царел зIамагIа а йолаш, герга йоацаш, фуа хьисапе йIаьха. ХIаьта ахка чакхдоалаш, кхач мангала комараш. Дукхача тайпара да вайцига баьца а сомий а даараш, шоай хан тIехьа аз массадараш а довзийтаргда шоана! – аьлар Лома.

Раьза долаш, сутара ладувгIар бераша цо дувцачунга.

Лом берашца воалашше, вIалла дахарий ца ховш дIадахар ди. Малх геттара лохбеннабар. ТIадийрззá шийга ладувгIача берашка, аьлар Лома:

– Садайнад вайна, тIехьагIа даьхкача, аз дуккха а дувцаргда шоана хоза хабараш, хIанз чугIоргда вай!

ТIаккха цIенгахьа бахар.

ЦIагIа аьлар Лома:

– Кхоана говраш цIайоалае сай новкъосташца Ушхарта вода со. Iурре а аравала веза са, кхáча кийчбелаш!

Iохайна пхьера оттаяь хIама а йиá, Лома аьлар:

– Тховсара Ковнаркъ волча да вай. Хьо йоацаш ма веллахь, аьнна; сона тIадиллад нáха. Геттара хоза хет царна, хьа къамаьлага ладувгIаш. Сона а дика хетар хьо йоагIаре!

– Ай, Дала воахаве са кIаьнк, хьона долча товрá ми-ччахьа а йоагIаргья! ГIаьххьа сарралца салеIа, йоагIа-лургйолаш а я! – аьнна, хьалгIеттар ГIайгIат.

Коа мел вар гулвеннавар Ковнаркъарга. Тоъал дахараш-денараш дийца, ханнахьа чубахар уж.

Сецца гIеттá, ваха кийчлуш вар Лом. Жаи доахани дIалахка кийчлуш ГIайгIат а яр. Тхьовре гIеттá, эшачунга хьожаш, Нувса а йоаллар. Акхар цIагIа мо, Дала мел яйтáча Iуйрийна, юрта шеддолча цIагIара нах хулар, цхьацца эшаш долча хIаманга хьажа кийчлуш. ТIехьа-биса лáцар царна, дéха наIарга ца баха гIертар уж.