Эмалко Лом чутохар

Каст-каста нохчашкахьара а, гуржашкахьара а, черсашкахьара а, хIирашкахьара а; дукхача маьхах ийеш; говраш кхувлар наха. Царех вар Къонхилг. Ше ийца говр а йоалаеш, цхьан дийнахьа говраш Iомаеча вера из. Ший Iанарах къехкаш, геттара аьрдагIа яр говр. Цхьаккха цунна тIаха а хахка а лоархIа ца веш, каразах дIайийхка латтар из.

ЦIокъ велар, тIахайна, из хахка. Латтача кхувсалуш, тIаьнаш тIа увтташ, дIаяха тиганзар говро. Юххера, тIера Iовожачара а ваьнна, Iотоссавелар. Цаховш, карара а йоалар говр. Хьашт мелд говрашца хьакхашта вола ши кIаьнк кхы а велар из хахка – хIама хиланзар. Гуш дар, говр караерзаяь йоацилга. Бакъилг йолча хана денз; эмалкал лийна, дукха ха йоаццаш мара саг юхеваханза; яр из.

Шортта тIа а вахá, фоартах а хьажаюкъе а кулг хьекхá хьаьстá, говраца бартаваха хьежар Лом. Тхьовра мо сел корзагIъяьнна йоацаш, йижано яр из хIанз. ТIаккха, укхох бат хьа а хьекхаш, дIаэттар. Хьаяьста, юхь лаьца, хьал-Iо йигар цо эмалк. Чехка волавелар Лом, тIаккха ведар, говр чоаболагIа тIехьаедар. Дикка къахьийгá, каразах дIатесса, тIера нувр Iо а яьккха, тIахá лаьрхIар Лома. Говр йолча дас а шин-кхаь сага кхы а аьлар:

– Лом, ма хал цу говрá тIа; аьрдагIа я из; ма дайрий хьона тхьовра цо леладаьр.

Из лозавар кхераш, дар цар из. Лáцар нахá, ГIайгIатá цатоам хилар.

– Яргйий ер, Iома а ца еш, иштта лоаттаяь? ХIама дергдац укхо-м, дикка карайийрзай, – аьнна, тоссавенна, эмалкá ялан тIахайра Лом. Ше IотIанийслушше, шозза-кхозза ший бе йоалла баьречун шод техар говрá, тепча яьлча мо тата а эккхийташ. Говр дIаметтагIъ-ийккхар. ЦIаькха а техар Лома эмалкá шод. Бухьера шода кIаьд дIабахар, дуккхача нахá бIарга а гуш. Ше ма йоддара йодача говрá тIехьа а кхайкаш, цар йоахар:

– ХIанз хьай Даьлага ба-кх хьа болх, говр. Хьона хетар дац, визза волча баьречоа караяхай хьо!

– Лом, тоъаргда, сабарде, юхаоза, Iовала! – йоахар цхьаболчáр.

Наггахьа шод тохаш (цо тхьовра мо тата а дицар, бухьера кIаьд дIабаха), эмалк хохкаш вар Лом. Говраш хехкаш а, Iомаеш а хиннар; йоккха йоацаш, айеннача метте улла IоакъартIе яр. Ший болча низах йода говр, цIаьхха гон тIара яьнна, духхьал босагIа чухьийдар; Лома юхаозарах, фуннагIа дирах хIама а ца хулаш. Цу суртага хьежаш лаьттá нах; цхьатарра дIабайдар говр яхача оагIорахьа; цIогIарч а хьекхаш; юхаоза, Iокхоссале, лозавайтар Iа, яхаш.

Цхьаццанахьа кIоагаш а доахкаш, бегáш а ягIаш, лоамаш тIара Iочуихá кхертIой а чхарилгаш а ядаш, моттиг яр из. Тар ма лу IотIачIоагIвенна, ма хулла шаьрагIча говр нийсъеш, вар Лом. Дукха гаьнаялалехь; хьалхашка зIамига чхар а нийсъенна, цох тIехъяхар эмалк; тIаккха, кIоага чу а кхийтта, гоалъяьлар. ХIанз меттаера, аьнна, хийттача хана; хьалхашка уллача кхерах баргаш дIакхийтта; духхьала керта тIа кIалтIа-яьлар. ГIеттача мо, тIера дIавахá Лом; кхерах корта а кхеташ, Iовежар.

Даггара тIехьаудаша боагIачарга махьарч даьлар. Нах IотIакхаьчача, кертах Iоухаш цIий долаш, таккхалча уллар Лом. Эггара хьалха кертах хIама хьоарчаяь, цIий соцаргдола оагIув йир нáха. Дехá хьайзар цига мел дола адам. Шоаш ГIайгIатá духьала мишта гIоргба ца ховш, йиш еха бар уж. Ломá тIабетталуш, из хьалъэца гIерташ боахкачарга, говра дас Къонхилга чIоагIо аьлар:

– Аллийта из таккхалча! Вайна хетача тайпара кулгаш детта бокъо йолаш болх бац ер, укхун наьха санна корта а лозабаьб, хьоа човхабаь хила а тарлу. Чехка дахе, ер нийсса IотIавулларгволаш, хIама я.

Байдда бахáча кагийча наха, эггара гаргагIча фусамера Лом IотIавилла дахчан маьнги бера. ТIаккха, из цу тIа виллá, урагIболабелар. Нахá дIахьалхаваьнна, Къонхилга аьлар:

– Со ГIайгIатага хоам бе вода, тIеххьа хьалдувла!

Лом тIаулла маьнги хьалхашкара а лаьца, ЦIокъи Таьтеи болхар.

Делкъийга юа хIама кийчъеш боахкар ГIайгIатáр.

ГIайгIата аьлар:

– Даьллахь, дIайха доллаш хIама дуаргдолаш чувоагIавалар Лом.

Юа хIама хьайоалашше, арара саг чукхайкар:

– Вá йоккха саг, цIагIа дий шо? – аьнна.

ГIайгIат дIаараяьлар, тIеххьа кIаьнк а волаш. Моаршал а хаьтта, чувала аьлар цо хьаьшага.

– Чу тIехьагIа даргда вай, – аьлар Къонхилга. – Говраш Iомаеча меттера воагIа со… – цхьан юкъá соцавелар из.

ГIайгIата кер тохабелар. Шеко яцар Ломá цаI хиннад ала из венилга, хIана аьлча, бос бахá а къамаьл хьа ца дулуш вехá а, вар из. Къонхилг, йист ца хулаш, латтар.

ЧIоагIо аьлар ГIайгIата:

– Вáла Iайха дена бIил дийце, вáла! Iемай со-м уж хаза а сатоха а!

Халла аьлар Къонхилга:

– Кхы сел доккха хIама дац цига; говра тIара чукхийтта, цхьа кIеззига Лом лозаваьв. Из шоана дIахайта венавар со. Iоа тIехьа хьалчубоагIа уж.

Вахьаш боагIа нах хьалкхачале, Лом хьакхетар догдоахар Къонхилга, цудухьа аьлар цо из иштта.

– ВIалла хIама дергдац, чувала, уж хьалчукхоачаргба, йIайхха хьаяьнна яа хIама я укхаза, – аьлар ГIайгIата.

Цу ханна хьагучабаьлар, тоттабенна, Лом вахьаш боагIараш.

– Нувса, хьаараялал; ераш-м дукха вIаштIехьа а бий-хьогI, – аьнна, несийга дIачу а кхайкá, – Iодухьал-йолаелар ГIайгIат.

Къонхилг тIехьаволавелар. Маьнге тIа вIаьхвенна улла виIий-воI вайча, гIийло аьлар ГIайгIата:

– Ва Даьла, вала ма валийталахь са кIаьнк!

Из дIа мел хазачо:

– Амин, – аьлар.

– Воккха Даьла, хьога кхайк со, Iа хьайга кхайка ма аьннадий, – аьнна, Ломá дIатIа а яхá, пхьарс хьабе а белла, пха бетталой хьежар. ТIаккха дега тIа кулг дилла: – Дукха ха йий ер хинна, кхетам чу воаца? – аьнна, хаттар делар.

Саг йистхилацар, Къонхилга жоп далар догдоахаш. Цар уйла хайча мо, юхе латтача цо аьлар:

– Ах сахьат хургда. МеттавоагIаш латт ер, – тIа-ккха, дега тIа лерг а дилла, ладийгIар, – дего болх дика бу, дукха хIама даь хургдац, цхьа кIеззига корта човхабар мара.

Лом дикка лозаваьлга шийна шаьра ховшше, ГIайгIат тéе гIертар Къонхилг.

Маьр-нана кхайкá хьаараяьнна Нувса; хиннар ца ховш еххано хьайзар; наIар тIа латта нах а, маьнге тIа уллаш чувахьа ший воI а бIаргавайча. ДIатIаухаш, тейора из нáха; дукха хIама даьдац, говра тIара чукхийтта кIеззига лозавар мара, укх сахьате дикагIа хургва, яхаш.

Баьхкка, даь-вежарий а Iокхаьчар, Аьлабоарз хьалха волаш. ГIайгIатарга хиннача кIаьнка хоам баьбар царга. Къонхилга аьлар нахага:

– Соввар юхавала, дIатIа ца гIерташ. – ТIаккха маьнги бе боаллачарга: – Оаш, Лом тIауллача тайпара, маьнги дIачубихье Iооттабе, ГIайгIата яххача.

Шиш болаш хьувзар Къонхилг. Аьлабоарзага аьлар цо:

– КIаьнк таккхалча аллийта; наггахьа, бордаш докъаделча, царех хий а хьокхаш; цхьа-ши саг мара юхе а ма вита; совнагIвар новкъа ва унахочоа. Со, сайца зIамагIа вола цхьа-ши саг а ийца, Хьарпа гIоргва. Геттара дика лорал деш саг ва цига, къаьсттá кертá дола дарба дика хов цунна. Тарлойя, из воалоргва вай.

Нáха дувцар:

– ЧIоагIа говза лор ва йоах из. ЦIи а я цун ше беча балхах тара, Лор яхаш.

Цхьанне аьлар:

– Лор яц цун цIи, ЛорхI я. Цо-м, кхыметтел вIалла ца тувш, чIоагIа корта лазаш хилча; хьажа тIа кхаччалца тIехьашкахьара керта тути хьахоадайий хьалхашкахьа хьа а йилле; чу гам хьакхе, талха моттиг хьацIен а йий; саг верзаву, йоах.

– Хийла сага корта дIакхийтта, тути ийккхá хилча; аьчá тIехкаш дIа а яьхе; цунна а дарба ду цо, - аьлар цхьаькхане.

ТIаккха цецбаьнна латтача наха хаьттар:

– Ай, тутех кулгаш детташ, лозаваций саг; са мишта тохалу цунга?

Лор могавеш къамаьл даьрех цхьанне аьлар:

– Букъ тIа доахкаш цхьа кIаьдаш да, йоах; царна хIама техача, саг кхетам чура воалаш. Цу гIулакха лаьрххIа яь дахчан гон я, маркъилг мо шин оагIора ира йолаш. Из техе, кхетам чура ваьккхе, ду цо дарба. Нагахьа, бе беза болх дукха хинна, гIулакх дáлале саг хьакхетаргволаш хуле; цIаькха а тох кIаьда тIа гон, тIаккха саг, хьа ца кхеташ, кхы а гов.

Бакъдале а деце а, шоашта хезар дар нáха дувцар, тахан хIаьта а ловра царна из лор иштта кхеташ хилар, Лома лозабаьр корта хиларах.

– Кхы хьедала йиш яц, – аьлар Къонхилга, – воагIар кийчле!

Чехка ши новкъост уллув а ваьнна, Хьарпа вахар Къонхилг.

Кхы хIама духьала ца нийслуш болхача баьрешта, шин сахьата баххьал никъ бар Хьарпа бодар. Малхбуза ламаза ха хуллаш, Iокхаьчар уж цига.

Лора наIар тIа нах бар.

– Чухьа вий ЛорхI? – хаьттар Къонхилга.

– Ва, унахочунга хьожаш воалл, – жоп делар латтачарех цхьанне.

ЛорхI дика вовзаш, каст-кастта из волча водаш вар Къонхилг.

Унахо хьаара ма ваьллинге, наIар тIа багIачáр аьлар:

– Хьо хьаьша ва, чугIо.

– Дика да. Со дарбанна водаш а вац, цхьа лозаваьча халача унахочун гIулакха вена ва. Цкъа-шозза йистхинна аравоал шоана, – аьнна, ЛорхI волча чувахар Къонхилг.

Салам денна, зерат даь ваьлча; ше леладу гIулакх дIадийцар Къонхилга.

– Вай Лоаме йоккха мичай, бувцаш хезаб сона уж, дика нах ба яхаш. Цу ара багIача нахага со хьежá ваьлча, гIоргда вай, – аьлар ЛорхIа.

Кхы дIаьх ца деш, араваьлар Къонхилг. Ара хьежаш багIачарна баркал а аьнна, цо аьлар:

– Жи, аргIагIвар чугIо, шуга хьежá ваьлча, халача унахочун гIулакхá из вига везаш да тхо.

Наха хаьттар:

– Малав из, фу даьд цунна?

Дар долчча тайпара укхо дIадийцача, массане цхьатарра аьлар:

– Даьра, тхох саг дIачу-м гIоргвац! КIаьнка гIула-кхá гIо шо.

Цига мел вагIа саг, Ломá моаршал а дийха, чувахар. ЛорхIа кхайкá, дIачувийхар Къонхилг. Долчча тайпара хиннар дIа а дувцийтá:

– Iа яхачох, цун хьоа човхабаьб; вешта аьлча, оагабеннаб, уллачара меттагIбаьннаб. МалагIа молха еза ха а, эшар хьаэцар духьа а, хеттар аз, – аьлар цо.

ХIамаш чуйоахка тIорми хьаийца; цIагIарчарга, ше иштта вода, кхоана укх ханна цIавá тарлу, цIагIа лерттIа хьажалаш, аьнна; араваьлар ЛорхI. ХьатIа-байдда, бера тIорми дIа а ийца; сайрдика а йийца; ара латтача Къонхилга новкъосташа аьлар; говр дIа а хьекхá:

– ДIарча говра тIахá веза хьо, из кIеззига аттагIа я тIавагIача сагá.

Из я а яр аттагIа, йоргIа хиларах. Уллувтесса йиълагIа йоалаяьяр из; лор воагIаш хуле а, аьнна. Шийна кийчъяьча говрá тIахайра ЛорхI; цхьанне говра юхьи лийтеи лаьца. Вожаш а тIахайшар шо-шоай говраш тIа. ГIаьххьача боларах новкъабаьлар уж.

Бос бахано волаш; виткъо лакха, кIайвенна саг вар ЛорхI. Бос бахá хилара бахьан дар; цун болх беррига унахошца бувзабенна хилар а; михага, маьлхага воацаш, дукхагIча хана цIагIа хилар а. Ханага хьежжа воацаш, айхьаза вола баьри мо вагIар из говра тIа. Из хьаараваьлча; укхунна-м могаргдий-те говраца вá, аьнна, хийтта кагий нах; цецбаьнна а из иштта воалуш гIадбаха а бар.

ГIайгIатар наIар тIа уж кхаьчача хана, пхьера ха яр. Тхьовре а ховш дар, ЛорхI а воалавеш, Къонхилгар цIабоагIилга. Ха тIа латтачáр хоам баьбар. Тоъал нах бар наIар тIа. ТIабаьхкáча кагийча наха; моаршал а хаьтта, цхьанне говра юхь а вокхо лийта а лаьца; тIера Iовоссийтар хьаьша.

– Унахо мичахьа ва? – хаьттар ЛорхIа.

– Укхазахьа хьадувла, – аьнна, дIаволавелар Аьлабоарз.

ТIеххьа ЛорхI а Къонхилг а чубахар. Нийсса аркъала уллар Лом, юхе ягIаш ГIайгIат а йолаш.

– Моаршал хилда унахочоа, – аьнна; чуваьлар ЛорхI.

– Моаршалца вахалва, маьрша а воагIалва хьо, – аь-лар, лор хьакхаьча гIадъяха, елхар а елар а вIашагIъ-ийнача ГIайгIата.

ДIатIа а вийрзá, ЛорхIа хаьттар:

– Хьо йий из ГIайгIат?

Вож йистхиланзар. Юхе латтача Къонхилга, я аьлар.

– Сона ювцаш хезай хьо; къонах мо саг я, яхаш; йоха йиш яц! – ДIахо цо аьлар: – Шеввар дIааравала, ши кIаьнк юхеIий, унахочун гIулакх дергда вай.

ЦIокъи Лома даь-веший воIи юхесайцар.

ЛорхIа аьлар Къонхилгага:

– Хьо а юхеIе, унахочун кхоачарагIа вола цхьаькха а Iе!

ДIаараволавенна Аьлабоарз соцавир Къонхилга; сабарде, аьнна.

Ший еррига говзал тIаяхийта, хьежар лор. Дегага, пехкашка, дийхкага ла а дийгIа; иштта кертага а хьежá; Къонхилгагахьа дIа а вийрза, аьлар:

– Вай ма аллара, кIеззига хьоа човхабаьб. Даьла къахетамах, кхы хIама даьдац. Лозадаь хьаь дáкъа сага кхетам лелор да. Шин-кхаь тайпара хул из хьоа човхабар, ер эггара аттагIдар да. Дукха ца говш, хьакхетаргва; шеддола хIама дагадоагIаш а хургва; мицкхала хьаькъал гоалдаьнна а хургвац. Шин кIирá хьалгIа-ттийта йиш яц; дезар дIа а луш, таккхалча аллийта веза; дукхагIа аллийта а мегаргва. Дукха къамаьл де а йиш яц укхунца, хьаьна низ хургболаш. Са ма леIинге, хьаь дáкъа дерзаргда, тIаккха берригача хьаьво боаггIача тайпара болх бергба. Корта яхар бегаш бац, Дала ше вIашагIъелла маьже я из. Сага хьадеш мел дар, хьаьво Iо а оалаш, маьженаша ла а дувгIаш, кхоачашдеш да. ХьагIеттача, дукха лелийта йиш яц. Эггара хьалха гIеттача, нáха хьаллаца веза, дIа-хьа водаш новкъостал де деза. ДегIо ма лов бIоах а беш, устагIан думи тIабехка беза кертá. Кхетам чу веча, баийта а мегаргба; буа ца лойя, цох даьккха даьтта меладе деза.

ТIаккха, тIорме чура хьаяьха, молхаш елар Аьлабоарзага; лазаро саготдеча хана; молаергья оаш, аьнна.

Ераш иштта боахкашше, пхьор а хьадаьлар. Аьлабоарза аьлар:

– Дехьа цIагIа дIачудахача, бакъахьа да вай. Хьо венав, аьнна хеза; чувахáчара хьалвена вагIаш; тха тайпан воккхагIа Ковнаркъ а ва цу чу.

Хьаьшаша шоашка яхар дир. Бахá ераш дIачу-баьлча, вагIаш Ковнаркъ вар. Салам денна, чуваьлар ЛорхI.

Салам юха а дерзадаь, моаршалца тIаийцар Ковнаркъа хьаьша. Iохайшá дукха юкъ ялале, чубера дика кхийхка устагIа.

– ХIана хьувз шо селлара чIоагIа, устагIа а бийна? – аьлар ЛорхIа.

Ковнаркъа аьлар:

– ГIайгIата бийтáбар ер, хьа сийна кIаьнка тIера!

Дика пхьор диа, лувш-оалаш а баьгIа:

– ХIанз унахочунга хьожаргда вай, – аьлар ЛорхIа.

Цу ханна хабар дера; Лом хьакхеташ латт, аьнна. ТIаккха ЛорхIар чехка дIачубахар из волча.

ВиIий-воI даь-наьнаца хало къамаьл деш вар. Хьакхийтача, дикка корта дIай-хьай бехкаш а иллá, эггара хьалха цо аьлар:

– Нáнá, мичай хьо? ЧIоагIа корта ма лазий са, фу даьд сона? ХIана лаз са ер селлара чIоагIа?

Ца елха гIерташ даггара са а детташ, ГIайгIата аьлар:

– Хьона юххе, уккхаза я со; Ломи, кIеззига лозаваьв хьо.

– Говрá тIера чувахáча хáна, лозаваь хургва-кх со, - аьлар Лома. – ХIанз дагадоагIа шеддар. Ма аьрдагIа говр яр из, цо-м вIалла юха а мича озийтар. Цхьан хIамах когаш дIа а кхийтта, нийсса керта тIа кIалтIаяьлар из, со тIера дIа а вохийташ. Се гIеттá вахá дагадоагIа, дIахо сайх а говрах а фу хилар хац.

– Хьо вай цIагIа ва, говр а цигга ара бакъилгаца ловзаш йоалл.

– Даьллахь, ма дика болх ба; говр хIама ца деш йисá. Сона-м хIама даь хургдацар, хIаьта а корта чIоагIа лаз, – аьлар Лома.

– Геттара сиха аз енна молхаш молае цунна, лазар дужадеш я уж, наб а йойт цар, – аьлар ЛорхIа.

Чехка эрза Iага чу молхаш Iочу а етта, аьлар ГIайгIата:

– Са кIаьнк, молхаш мала хьайна; корта тувргба хьа!

– Ай, даьра, маргьяр-кх! Мичай уж? – аьнна, хьахьежар Лом.

ГIайгIата, бисмал дийша, Iаг бизза дIамолайир молхаш. Цхьан юкъá, садетташ мо бат увзаш а иллá, аьлар Лома:

– ХIанз дикагIа хет сона; Дала сагIа долда хьа, нáнá.

ТIаккха набаро дIаозавир из. ЛорхIа аьлар:

– Укхо корта лаз аьлча, молхай Iаг молабергба оаш хIанз санна; бакъда дени буси пхе Iагал дукхагIа яла йиш яц; чIоагIа маркхал ба из; дегá зе де а тарлу цо. Тарлой, кхаь Iагах кхоачам бе а хьажа. ХIанз тайнна улларгва из; сомаваьлча, цунна товчча тайпара гIулакх а деш, дIааллийта. Езе юа хIама ле, юар ма хулла хьаьнагIа а хилийта. Тхьовра ма аллара, думи а; моллагIа даьтта а; керá аттагIа хургдолаш, худар а мегаргда.

Иштта хьехар а даь, Ломá моаршал а кхайкадаь, араваьлар ЛорхI, шийца Къонхилг а Аьлабоарз а волаш. Къонхилга аьлар ЛорхIага:

– Вай шиъ тхацига хьалчугIоргва, бийса яккха.

– А, баркал. Тховсара цхьаннахьа гIоргвац, укхаза дIаIергва со, эшаш хуле Лом волча дIачу а гIоргволаш.

Къонхилг, Iадика йийца, чувахар. ЛорхIи Аьлабоарзи цIагIа дIачубахар. Цу чу вар Ковнаркъ. Метташ а даьхкá, цу цIагIа Iобийшар Ковнаркъи ЛорхIи.

Сецца гIейтта ламазаш а даь, юха дIагарахьбаьнна; дахараш-денараш дувцаш; бадар Ковнаркъи ЛорхIи. Цу хана, Iуйре дика а йийца, чуваьлар Аьлабоарз. Из воагIар Лом волча а хинна.

Моаршал юха а дерзадаь, кIалхарчар хаьттар:

– Лом миштав?

– ГIойленагIа ва, цкъа мара молхаш ца молаеш, сахиларга ваьннав йоах юхебагIачáр.

ЛорхIа хаьттар:

– Лом сома вий?

– Ва.

– ХIаьта бакъахьа да вай, чудаха, унахочунга хьежача; са ханнахьа цIаваха а веза, - аьнна, хьалгIеттар ЛорхI.

Аьлабоарз хьалха а волаш, дIаараводача лорага аьлар Ковнаркъа:

– Со вагIац, Ломá йисте кхалнах ба, сона дукха хьа-кхашта яц цига.

Хоза Ломага а хьежа, цунца къамаьл а даь, ЛорхIа аьлар:

– Тахан денз дикагIа хургва ер. Аз шоашка яхар делаш, – аьнна, Лома юхе багIача ГIайгIата а, Нувсайна а, Аьлабоарза а хьехар дир цо.

Цар ловца а баьккха, ше бийса яьккхача цIагIа Аьлабоарзаца юхачувахар ЛорхI. Тхьовре чуена юа хIама яр, хьежаш вагIаш Ковнаркъ а вар. Уж хIама диа боалашше, Аьлабоарза аьлар лорага:

– ЛорхI, хIанз хьа лоIаме да вай. Iурре цIагIоргва Iа яьхандаь, говраш а хьаэзай, хьо накъаваккха боагIа кагий нах а кийчбеннаб!

Цу хана, салам а денна, Къонхилг чуваьлар. Салам юха а дерзадаь, цунцара хаттар даьлча, ЛорхIа аьлар, Ковнаркъийна дIатIа а вийрза:

– Шун унахочоа Дала моаршал лулда! Сагот ма де, цу кхалнахага а ма дайталаш сагот, кIаьнк дикагIа хургва, сагал доаллаш волчоа тара а ва из. Цу лазарах хьацIенвелча, чIоагIлургда цун къонахчал. ХIа, укхаза дикадар Iалда; шун Iадика хийла; со вахар, – аьнна, хьалгIеттá, волавелар ЛорхI, тIеххьа – вожаш а.

Ара нувраца-дирстаца кийчъяь, йиъ говр латтар. Ковнаркъа аьлар ЛорхIага:

– Сийсара; Лома говраш хаьхкача яьккхай, яхаш; вай йийца бакъ я из дIа латтар. Аьлабоарза ший веший-воIа тIера, Даьла духьа, хьона лу из.

Ше духьала фу аргда ца ховш, цкъарчоа вехано а хьайзá, ЛорхIа аьлар:

– Со маьхах венавац; Даьла духьа венав; бер долча хана денз хьа сагота хьийзача ГIайгIатах а, цу кIаьнкá яьгIáча Нувсайх а, нанас даь а даьна даь а хIама доацача Ломах а къахеташ. – Ше ду къамаьл царна Iотта-далар кхераш, тIатехар: – Оаш харцахьа ма кхетаделаш; сона-м, даьра, хов; шо шортта долга.

– Из цу тIехьа чакхдаьннад, бакъ хьа я, – аьлар Ковнаркъа. – Кхы хьé ма ле, говра тIахá, унахой хила а тарлу хьога хьежаш. Говр хьаоза, – дIайистхилар из кагийча нахага.

Цхьанне, ЛорхI хьалвена говр хьа а йоалаяь, дирсти лийтеи хьалаьцар.

ХIама хулача дац шуца дувцарах, аьнна; ше тIахáле, дIаюхевенача Ковнаркъийга а Къонхилгага а салам денна; шийна деннача совгIатах баркал аьнна; нувра-фуъ хьа а лаьца, дика баьри мо хьайзза говрá тIахайра ЛорхI; тIаккха, гош а тоIабаь, йолаялийтар. Цхьан говрá уллув бакъ а тессá, из накъаваккха болхараш а болабелар.

* * *

Ди денгара мел доал гIойленагIа хулаш, верзаш воагIар Лом. Ши кIира даьлар. Шорттига, нáха новкъостал а деш, гIаттар из. Кхо кIира даьлча, цхьа бахьан ше волавелар. Бутт баьлча, коа гIолла дIа-хьа вохалуш, гIойленагIа хилар.

Топ кхоссаш, цунца сакъердаш, вацар Лом. ЛорхIа аьннадар: «ЛерттIа верзалцца, цунна юхе таташ ма делаш, хьаьна новкъа хургда».

Бодж а жIали а, Лом шоашта ца гуш, тамаш ечоа тара дар. Iуйрийна йόдача хана; бодж, хьанаIар тIа а яй, хьаж йоахаш, цIагIа хьачухьежаш, Лом араваларга хьежаш мо дукха лаьтте; дикка жа гаьнадаьлча мара дIайодацар; жIали а хьувзар иштта.

ГIайгIатарга аргIан жаIул кхаьча ха яр. Шортта юа хIама чуеллá, дика кийчбаь шоаш лелабу тIорми; дIаяха жел хьа а бийлла, хьалха хьатIаенача бежа муIех дIахьоарчабир ГIайгIата (цун кхо шу даьлча гIоне муIех дIабехкар цар из). Гучох, чIоагIа раьза яр бодж. «ХIар-р-рой», аьнна, ГIайгIата жа лаьхкача; жена хьалха дIа а ца йодаш, Лом лозавича гIоне ше ихача тайпара; цIен наIарга хьаера из. КIеззига латта а лаьттá, пурхаш бир, Ломага хьааравала яхаш мо.

ХIанз кIеззига гIойленагIа а ма хиннавий со, аьнна; дIаараваьлар Лом. Доккха хIама дар бежо даьр, хьесталуш, мотт хьекхаш. Юххера, бежо, хьатIаена, корта Iолох а баь; тIорми хьахьекхар; Лом жега волча дийнахьа хIама юа ха хилча, ше хьокхаш хиннача тайпара. ТIорми хьа а баьсте; хьайна а яа, сона а я, яхилга дар цун из.

Кхы из дIа а ца яьнна, шорттига лоралуш, тIорми хьа а баьстá, шийна кхаьллар, бежа а елар. ГIайгIата шоашта кхачанна чуелла, жа нахчеи сискала олги дар из. ЧIоагIа чам болаш а хийтар Лома. Дагаехар ше иштта даь-наьнаца делкъийга из йиá ха. БIарчча зама хийтар цох, дукха ха еце а.

Цу ханна жена тIехьа кIаьнкаца йода ГIайгIат коара араяьннаяр. Бодж хьалха цахиларах, шоай фу де деза ца ховш, гаьна ца довлаш, сайцá латтар жа. Лома, чехка муIех тIорми дIа а беллá, хоза хьаста а хьаьста, аьлар бежага:

– Йолле, дIахьалха а яьле, вай жа дIадига! КIазилг а латт хьога хьежаш, дIа ца додаш.

Ший цIи йоаккхаш хеза жIали, гIаддаха, Iимадаш а яь, хьаюхетаIар Ломá. ТIаккха, хоза из а хьаьста; со а воагIа шуца, аьнна; шорттига дIаволавелар. Волавенна Лом бIаргавайна бодж, геттара сиха жена хьалхаяьнна, йолаелар; КIазилг а доладеннача жена тIеххьа дахар. Коара дIаараваьннача саца а сецá, тIехьахьежаш латтар Лом. Дукха хIама лургдар цо, хийцца ше лела йиш йолаш хург.

ЦIокъи Таьтеи дийнахьа цкъа-шозза ца боагIаш Iацар Лом волча. Тахан а баьхкар. Шоаш зIамига болча хана мел леладаьраш дувцаш а баьгIа; хабар кIордадича, коа арабаьлар. ТIаккха, дIахьежа гаьна йоаццаш яжаш йоахка говраш бIарга а яйна, цига бахар. Дá кхайкача, сихха хьатIаена, бат хьахьекхаш, ловза эттар Лома говр. Дукха ха яр из бакъилга тIа ца хов, цох тамаш ю хургьяр говро.

Цига кIеззига са а къийрдá, новкъосташка Лома аьлар:

– Дукха ха я со говраш хехкача ца хула, цига гIоргдар вай!

Ераш хьалкхаьчача, тоъал нах бар говраш хехкача, дилла мо говрашца къахьегаш. Акхарна шеввар духьалвера. Моаршал-денар хаьтта, хоза Ломага, вийрзавий, боккъонца меттавалцца сабаре хила веза, яхаш, хьехараш а даь; юха шоай белха тIа дIаайттар. Цига шоаш латташ тоъал ха яьлча:

– ХIанз эмалко со чуводаваьча хьожаргда вай, – аьлар Лома новкъосташка.

Эмалк тIехъяхáча чхарага а, чукхийттача кIоагага а, баргаш дIакхийттача кхерийга а хьийжá; юххера, Лома корта кхийттача кхерá юххе сайцар уж.

Шоаш цигара хьалболабелча, Лома аьлар:

– Сай хур даьдар аз, соцае гIерташ, хIама хургдолаш дáцар. ТIаккха ма хулла духьала хIама йоацача, шаьрагIча гIолла нийсъе велар со; цох а гIулакх хиланзар, шоана ма харра. Къаьхкача мо, корзагIъяьнна хьайзар из, духьалара цхьаккха хIама гацар цунна. Ше човхаярах раьза йоацаш хьувзарий а хац.

Иштта го а баьха, чубахар новкъостий.

Гуйрен тIехьара денош дар уж, кхаьла дар из ди. Делкъел тIехьагIа дарзах елхар. Сайрангахь лестáча гIолла, гIийло лоалг а доладелар.

– ЧубоагIабалара нáнáр, – аьнна; шорттига, лоралуш, дIаараваьлар Лом.

Коара ер хьалхьежача, бодж хьалха а йолаш, доагIа жа дайра укхунна. ЧубоагIа нáнáр бIаргабайча, гIадвахар Лом. Iохьажа из бIаргавайна, сиха IотIа а ена, укхунца ловза эттар бодж, тIаьнаш тIа увтташ, цхьайолча хана лаьгIо кур хьатIа а бетташ. Духхьал тIаьнаш тIа а этте, бодж Iоэттача хеталора; гIадъяха, шийца из ловзаш йоалл, аьнна. ХIаьта, кур техача – ше тахан хьал ца водаш Iерах, раьза йоацаш из хьувзаш мо хетар. ГIайгIатар IотIакхаччалца бежаца са а къийрда, даь- наьнага сайрдика а йийца, аьлар Лома:

– Нáнá, тахан ди хала а дар, шо дIачугIо, тхо хьожаргда ара!

Бежкартара хьаена; хоза маьр-наьнага йист а хинна; дIачудахе шоашта салаIа, аьнна; Ломаца жа дIачудохка эттар Нувса.

Цу бус тоъаргдолаш лоа диллар. Иштта Iан чуелар лоаме.

Малх хьажá ди деча, хьайбаш арадаьхе доажа а деш, елхача дийнахьа цIагIа гIулакх деш, цхьацца Iан замалахьа эшаш долча хIаманга а хьожаш, бахаш бар нах.

ЛорхIа аьнна дарба деш вар Лом. Дукха ха ялале, цхьаккха а хIама доацаш, ше хьалхагIа хиннача тайпара, вийрзар из. Каст-каста топ кхоссар, хьалхарчул хIамма а вогI кхетацар цун из. Наггахьа болхача нахаца аькхе а водар, чарахьал де.