Ловзараш – яхьаш

ХIáра шера лоам а шаьрача а къаман цхьацца ловзараш-яхьаш хулар, говраш хохкаш, Iотохаргах латаш, хьежоргах топ етташ. Цхьан-шин кIирá хулар уж, цхьа яхь-ловзар даьлча, кIеззига са а лоIаш, тIаккха юха вIашагI а кхеташ.

Цкъа Буро тIа бахá цIабаьхкáча, юртарча нáха Ломарна дийцар:

– Къаман ловзараш-яхьаш дIадолалуш да, укх шера из гIулакх вIашагIделлар Байсхар Мочкъа а ва. Хьалхарча яхьá хIанз доагIача кIиранденна Буро тIа, хьежоргá топ кхувсаш, моттиг я.

Цу юртара кагий нах яхьашка дáкъа лáца баха кийчбелар.

Из хабар хезача, Ломáи Таьтийнеи наIарга вахá, ЦIокъа аьлар:

– Иштта моттиг я, вай кхоъ вахача фу дар-те?

Тоъаргйолаш топ кхосса ховш, ЦIокъ а вар; цхьа бахьан Таьтийна а ховра. Шоашка доккха хIама дулургда, аьнна, хеташ; вацар уж шиъ; бакъда Ломах бIубенна бар.

– Ховргда вайна, – аьлар Лома, – вотега хаьтта, цо фу оал хьежá, из духьала ца хуле, гIоргда вай.

Даь-наьнага ца оалаш, Аьлабоарза фу оал хьажа лаьрхIа, даь-воша волча вахар из. Укхо ший лоткъам дIабича, вокхо аьлар:

– Оаха дийцадар цу хьакъе, тхоашкара áла лаьрхIа а дацар, хIана аьлча вай белгалдувлар лáцар тхона. Хьо ваха безам болаш хуле, духьале é лаьрхIа а дацар. ХIанз нáнáйца дага а ваьле, цо бокъо лойя, хьайна ловр де. Нагахьа хье водаш хуле, сога хоам бе, со а воагIаргва.

ВиIий-воIа къамаьл дIадича; ма гIо, аьлча, цатоам хилар кхераш; духьале йинзар ГIайгIата. Цунна товр де:

– ГIо! – аьлар.

Вахá, даь-вешийга:

– Нáнá духьала яц! – аьлар кIаьнка.

– Диканд, гIоргда вай, – раьза хилар Аьлабоарз.

Шоатта денна Iурра арабаьлар Буро тIа болхараш. Царца Ломар а бар. Цу дийнахье Iокхаьча, Аьлабоарзá бовзача наьхацига бийса яьккхар цу виъне. Хьежоргá гаьна йоаццаш, яр из фусам, ваха а вá а атта хургдолаш.

Кавказе мел долча къаман нах хIана бац, аллал; дукха адам дар хьежоргá топ кхувсача.

Геттара гаьнеи, гаьнеи, гаьна доацашши, юхеи – диъ тайпа дар хьежорг. ГаьнагIа долча шин хьежоргах, хьалхара моттиг яьккхар Лома, кхоалагIа долча хьежоргах – шоллагIа яьккхар, диълагIча хьежоргах моттиг йоаккхаяланзар. Хьалхарча моттигах, совгIат пхезза ювла австрий топ яр. ШоллагIча хьалхарча моттигах, ворхIазза ювла тепча яр. КхоалагIча хьежорга шоллагIча моттигах, гебагIа-урс делар Ломá. Цецбаьнна хьежар нах, тамаш йора селлара ханна зIами-гача цо иштта нийсса топ тохаш. «Дá, меткий стрелок», – йоахар цхьабараша. Лакха чин долча эпсараша Аьлабоарзага йоахар, сои-сои волча хьавайта, оаха тIема говзал Iомаеча деша а оттаваь, дика бIухо вергва цох. ЦIагIа йоккха даь-нанеи нанеи мара саг вац укхун, яхаш, бехказавувлар Лома даь-воша.

ГIулакх даьннилга хайташ, зурма лекхар цхьанне. Дерригача халкъо терко тIаяхийтар цунна. Зурма Iо а йиллá, цо аьлар:

– Нийсса кIира даьлча; ер болх дIахохьош, ГIалма йисте говраш хохкаш; моттиг я; хIара гонна хьалхарча кхаь меттига овттадаь дикка совгIаташ а да. Ший говр хахка безам бар а, хьажа догдоагIар а, вола цига.

Эрсий меттала а аьлар цо из.

– ХIа-а, кIантий! – аьлар Аьлабоарза. – Дала аьннадале, вай гIоргда-кх цига говраш хахка.

Лома даьха совгIаташ дахьаш, цIабаьхкар Аьлабоарзар.

Топ шийна йитар Лома. Цу тIа даь йоазув дар: «За 1-ое место...». Тепча Ковнаркъáи урс Аьлабоарзáи делар.

Шийна совгIат дахьаш венача Ломá ловца а баь-ккха, из могавеш, йиш яьккхар Ковнаркъа:

«Эпсарий топ йола кIант,

Юрта маьха дын бола кIант!

Ды ворхIара баьннабий,

Хье пхийттара ваьннавий?»

Дикка кийч а бенна, говрашта гIулакх а даь, цхьа-ши ди хьалха, ГIалма йисте баха баьлар лоамара нах, шоашта кхача а говрашта беззача тайпара фуъ а ийца. Цар лаьрхIадар, ханнахьа Iо а кхаьча, лерттIа кийчбала.

Ераш Iокхаьчача, шортта нах бар цига, хадданза хьатIаухаш а латтар.

Кхаь гонна говр хаьхкар Лома. Хьалхарчеи шолла-гIчеи гонна хьалхара моттиг яьккхар цо. Цу моттигашта овттадаь совгIаташ дар: хьалхарчоа – дынбакъ, шо-ллагIчоа – шин шерара бугIа. КхоалагIча гонна шолла-гIа моттиг яккхарах, совгIата кхохка кхаьчар цунна.

ЦIокъа хьалхарча шин гонна шоллагIа моттигаш яьхар, дика совгIаташ цунна кхаьчараш а дар. КхоалагIчоа ваханзар из, говр астагIа теIаш мо хеташ.

ГIулакх ханнахьа даьлар. КIира хьалха мо, зурма лекхар цхьанне. Нах ладувгIа айттар. Цо аьлар:

– ХIанз доагIача кIиранденна, Аьхка-Юрта кIалто-харгах бугIаш латаш моттиг хургья, цига дакъа лаца безам бар вола.

КIалтохаргах лéтача нахах «бугIáш» оалар.

Аьлабоарзар цIабаха боахкаш, тIа а вена, цхьан сага аьлар:

– Укх балха хьамара че яь моттиг я, хьай новкъостий боалабеш, хьога а вола йоах цига.

– Дика да, доагIаргда тхо, – аьлар Аьлабоарза.

Лома аьлар даь-вешийга:

– Нагахьа харцахьа деце, ер ка цига буйтаргбар вай.

Аьлабоарз раьза хилар. Хьалкхаьчача, гIулакх деш лелар хьа а вийха; сиха урс хьакхе, хьаьшаша буаргболаш дIакхабахийта, аьнна; дIабигийтар ка. Вокхо; фусам-даьга дIа а аьнна; устагIа, бийна, дIакхаэллар.

Дика хьийгá, цIабахар Аьлабоарзар, совгIаташ а ийца. Бийса Барта-боса яьккхá, шоллагIча дийнахьа цIакхаьчар. КIал ховш дар шеддар, цIабахараша дIадийцá, хьанна малагIа моттиг кхаьчай а гIулакх мишта хиннад а. Ца воагIаш саг висанзар, моттигаш яьхá цIабаьхкараш болча.

Жена юкъера берста ши устагIа бийтáбар ГIайгIата, Ломар цIабоагIашше. Йоккхача сагага, Ломага, Нувсайга ловцаш доахаш; дукхагIчар чубаьле хIама а дуаш; дIаухар нах.

Нах чу а бахá, шоаш бисáча гIолла; даь-нанас аьлар виIий-воIага:

– Iа лаьрхIа хIама дий мича хов совгIатех, цхьа хIама дагадехадар сона.

– ХIама дац; лаьрхIа хилча а сагота болх бац; хьайна хетар ала Iа, нáнá. Вай хьа-м дергда Iа яххар, – аьлар Лома.

– Вайга шортта доахан а да; бугIа, Даьла духьа, юрта Iулаца дIахийцача бакъахьа хетар сона. Бакъ хьа даь-вешийна елча мегаргья... Хьа даьна тIера.

– Цу тIехьа чакхдаьлар из.

Шоаш лаьрхIача, совгIаташ дIаделар цар. Юрто чIоагIа баркал аьлар царна.

Йиллá ха хьакхáчале, ди хьалха Аьхка-юрта а хургволаш, вахар Аьлабоарз, ший новкъостий а ийца. Ишта баьхка нах а бар цига. Цу дени буси чIоагIа къахьийгар бугIáша, шоаш денача гIулакхá кийчлуш.

Дена, хьакхаьчар кIиранди. Лата моттиг, кога хьакхингашка кхаччалца яьнна буц а йолаш, гобаьккха белгалонна даьккха жIака долаш, герга го бар. Цун тувр бархI пхьагIат хургьяр.

Хáнашка дийкъа дар латар. ВорхI шерагара ийс шерага кхаччалца дола бераш латаш яр хьалхара яхь. Ийснегара цхьайттнега кхаччалца – шоллагIъяр. Цхьайттнегара кхойтта шерага кхаччалца – кхоалагIъяр. Кхойтта шерагара пхийттанега кхаччалца – йиълагIъяр, иштта кхы дIахо а. Цу яхьашка, озабезам боацаш, хьожаш ши-шша кхелахо а вар.

ЙиълагIча яхьá йоагIаш яр Таьтий ха. Цига хьалхара моттиг яьккхар цо.

Юххера, кхыметтел шийл цхьа яхь йоккхагIча бугIáца а летар Таьта. ЧIоагIа хала дар цунца лата; хIана аьлча, ханага хьежжá, дегIá везагIа а низá чIоагIагIа а вар из. Бакъда говзал-м Таьтийяр мо яцар. Сих а ца луш, даим кийча волаш, хьувзар Таьта. Цхьаккха дирах, духьаллаттачоа дегIала водацар. Шаьра ховра цунна, бе вахача цо ше хьокхавергволга. Таьтас лаьрхIар; тарлой, кIаьдваь, говзалца из Iотоха. Ший низах бIубенна хиларах, вож даим качвá гIертар, из дика ховча укхо юхевитацар. Хьéжачáр оалар: «Хьайла, мишта тара а лат бугIáшта; я а я уж-м бугIаш». Цхьаболчар бегаштá: «СиргIилгаш-м хIаьта а я», – оалар.

Таьтийна духьала латар дикка кIаьдвелар. ТIаккха лаьрхIар укхо ший тIехйола говзал оттае. ГIоарал дайча мо, мело хьувза волавалар Таьта. Ер кIаьдвеннарг а кIалвисарг а лаьрхIá; вож сихвелар; хIанз-хIанз хьокхавергва-кх аз ер, аьнна хеташ. ТIаккха геттара кIаьдвелар из. Цигга; хIанз даьр да-кх са, аьнна; вокхан ца кхуйташ; тIоа сегача мо; сиха кач а ваха; гонахьа латтачарна а бугIанна шийна а хиннар фуд ца хойташ; цун пхандараш баь тIа IотоIадир Таьтас. КIалвахáр кхы хьал ца воалалуш, кхелахочо саббаре иттанега кхоачаш дагардича, тIавоаллар котваьннарг лоархIар. Цхьайттанега кхаччалца лаьрхIá, кхелахочо аьлар: «ХьалгIовтта, чакхдаьннад латар. Таьта цIена кот ва». Цу яхьах шалта-тIехкар далар Таьтийна. Ший яхьá летáча, тIакхулла ферта яьккхáяр цо.

ЦIокъеи Ломеи цига цхьаккха яхье дакъа лацанзар. Iотохаргах латаш а, цунца дукха чам болаш а, бацар уж. Цар гIулакх: говраш Iомаелга, хехкилга, хьежоргá топ еттилга.

Цигара баьлча, Таьтас даьхá совгIаташ а ийцá, цIабахар уж. ЧIоагIа дика хетар юртахошта; иштта мохк вIашагIкхийттача метте; Таьта котваьнна а, цо совгIаташ дена а. Геттара ловцаш а доахар.

Ена, кхаьчар дошо гуйра. Лоаман Iаламга хьежжа доацаш, цу шера дика хьийкъар ялаташ. ДIадув лаьтташ дукха ца хиларах, чехка доалар гуйран балхаш. Бакъда; дIайийнар дика хиларах; цу шера кIеззига дукхагIа гайра нах, гуйре чуэцаш.

Гуйран болх баьлар. Дийнахьа цкъа хIаьта а вIашагI ца кхеташ, Iацар Ломи, ЦIокъи, Таьтеи. Говраш Iомае е хьежоргá топ кхувса ухар уж. Нийса тохар Лома керда топ. Из; низ болаш а, гаьна кхеташ а, мелла сома хиларах хенах чакхйоалаш а; яр. Наха дувцар; цIер-машенаш лелача аьшка оарцах чакхйоал из, яхаш. Топ ювца эттача; из могаеш, дукха дувцар. Цхьаволчо оалар: «Хезадеций шоана; австрий топ йола кIант; юрта маьха ды бола кIант, яхаш. Топ дика хилара белгало из а я», – аьле, тоадора къамаьл.