Ломáр Наьсарá кiийленна бахар

Наьсаре бахар Аьлабоарзи Ломи, шошца цхьа новкъост а волаш. Довхочоа юхегIолла додача хин малхбоален берда йисте саг вахацар. Листа хьу йолаш моттиг яр из. Саррахьа Iокхаьча, цу хьун юкъе бийса яккха сайцар уж. Цигара дика гора маьречун боахам.

ШоллагIча ден сарралца, хенаш тIа бувлаш, турмалца хьежаш, къахьийгар цар. Кхал-маIа нах а бераш а гора Наьсара коа, бакъда шийх бIаргкхетанзар.

Цу бус а хьун юкъе сайцар уж. Нах бийша хургболча хана Аьлабоарза аьлар:

– Со вахá бIарглекха воагIа, шо таккхалча дагIалаш, нахá хоалургдолаш дIай-хьай а ца ухаш.

Ах бийса яьннача гIолла, ше воагIилга а хайташ, юхавера Аьлабоарз.

– Хоавалар кхераш, гаргаваханзар со Наьсара доазонна. Гаьнаро бIарглекхá, массе хIаманга ладийгIа, хих дехьавала гечо лехá, арахьара моттигаш Iомаяь, воагIа со. Юхавахача, тарлой, картал чухьа фуд хьожаргва, – аьлар цо.

– ХIанз салоI вай, – аьнна, нувраш гIовга овттаяь, тIакхухкача ферташта юкъе а баьнна, дIагáрахьбаьлар уж.

Сецца гIейтта, сарралца Наьсара ковна тIера бIарг баккханзар цар. Тахан а вовнзар акхарна Наьсар. Сийсара мо, бийса чу ма еллинге а, ваха кийчвелар Аьлабоарз.

– Тхох цаI веча бакъахьа варий-хьогI? – хаьттар Лома.

– Тахан вá везац, тIехьагIа цаI дергда вай! – аьнна, вахар вож.

Юхавеча ше фу леладаьд хá сагота болча новкъосташка дийцар:

– Картá гаьна воаццаш сабардаь ла а дийгIа, тата дужадаь, доазон чу ваьлар со. Баьде хиларах ма хетта хIама хоалацар, хIаьта а картал чухьа цига долчунга хьежар. Нах лийнналга ховргдолаш, гаьнашта юкъе наькъа такилгаш да, атагIа Iочуоттача хьасташ доахкар, дахчан киргаш латташ. Чкъаьрий хила тарлу цар чу, хIамаш лелилга ховргдолаш таташ дора хи чу. Ковна хьалгаргаваханзар со, жIалешта хоа а венна гучавáлар кхераш.

КхоалагIча бус Аьлабоарза Лом вигар. Сатасса доллалца хи-áтагIа а ковна хьалгаргакхаччалца гаьнашта юкъе а шеййола моттиг Iомаеш техкар цар.

Нагахьа вIаштехьа даьнна дов дойя, карарбовла моттигаш а белгалйир.

ТIехваьнна тахка гIерташ е ковна гаргагIерташ, Лом сабIарза хьайзача, Аьлабоарза оалар:

– Сихденна цхьа ког харцахьа ловзе, гучадовла тарлу, тIаккха мел хьийга къа дов, сабаре хила деза вай. Сабаро лоам баьккхаб, сихало са хоададаьд, яьхад вай даьша.

ЙиълагIча бус ше хьун юкъе Iийна; Ломи шоай новкъости вахийтар Аьлабоарза; сих ма лелаш, аьнна, хьехар а даь.

Болхаш, Лома аьлар новкъостага:

– ГIалатдовле Аьлабоарзá новкъа хургда. Вай фу дергда аьлча, хьасташта гаьна доаццаш, таккхалча Iимад йоацаш дагIаргда вай, хоалучунга ла а дувгIаш.

Iокхаьча картал арахьа ла а дийгIа, хоалуш хIама доацилга хайча, беша дIачу а баьнна, шоаш аьннача тайпара Iохайшар уж. КIеззига ха яьннача гIолла, IокIалвоагIача сага гIаьнаш тIа лувзача когий шарх хезар.

Тхьовре барт баьбар акхар шоаш хоа ца балийта а, бокъонца Наьсар волга ца хайча, дов ца де а. Цу сахьате Iокхаьчар, цхьан бе бага а шоллагIча бе тIáкъилг а доаллаш, берашха саг.

Акхарна гаьно IотIехваьнна, цхьан хьастá тIавахар из. КIеззига хьаста чу хьежаш лаьтта, дIавахá из миссел ха кхыча хьаста юхе яьккха, Iоволавелар, атагIарча картá йисте кхаччалца. Тоъал цу юхе а ваьлла; юххера цхьа зIарилг хьадийлла, кIеззига ла а дийгIа; шорттига дIаараваьлар.

Iоахо, гаьна боаццаш, Iам боаллар. Волавенна IотIаваха, бедоалла тIакъилг Iо а оттадаь, хаче гIонаш хьал а хьекха, хи чу дIачуваха, цхьа хIама хьалъийцар цо. Iоухаш хий долаш, из яхьаш хилара хьааравера. Чкъаьрий лувца доа бар из. КIийленна багIачарна хьа а хозаш, чура хIамаш тIакъилга чу Iочуяхийтар цо. Чкъаьрий дар уж.

Шоаш хоабалар кхераш, геттара таIар Ломар.

Вож, ше хилара араенар дIачуйихьа Iам чу Iо а йиллá, хьаараваьнна хаче гIонаш Iо а корчадаь, тIа-къилг хьа а ийца, хийцца хьавена картал хьачу а ваь-нна, зIар хьа а къайла, ше Iовенача гIолла урагIвахар. Из хьалтIехваьнна дукха ха ялале, бийдача чкъаьрий хьаж кхийтар Ломарна.

Чухьнахьа дерзадаь, юкъекхаччалца вIашкаозаш готтадеш Iодихьа цIузам долаш, цунах боккхагIа бола чкъаьра чубаргболаш, къорг йоаллаш хулар чкъаьрий лувца доа. ТIера гом, ахангахьа кхаччалца гергга, нийсса Iо а бихье; цIузамгара Iоахо, вIашкаувзаш, хόла бухь мо готтбора, буххье къорг юташ. Цу къоргах кхоачам бола маькх, дулх, кхы хIама а, хиво хьалъаратоттаргбоацаш кхера а буллар дай чу. ТIаккха, из къорг дIа а къайле, хи чу буллар доа. Юача хIаман хьаж ма кхийттинге; чкъаьрий цIузама къоргах чуухар; цигга, юхаарадовла ца ховш, цу чу дусар. Иштта яр цу ханарча гIалгIаша чкъаьрий лувцаш йола чоалх. ЗIакаш а цхаралаш а цу хана вай мехка кIезига дар.

ДIахо цу бус цхьаккха хIама хоадаланзар Ломарна. Сатассале хьалхха, Наьсара бешара лоралуш арабаьнна, Аьлабоарз волча хьалбахар уж.

Ханнахьа Iовижá кIеззига наб а яь; хьалгIетта хьун йисте хьавена; фу хилар-хьогI царех, яхаш; латтача Аьлабоарзá хоаделар доагIа тата. Кхыбола нах хулий а мича хов, аьнна; ше хоалургвоацаш Iолох а венна; ладийгIар укхо. Сигаларча сердалонах гучадаьлар сага гIаларташ, гарга ме кхоач дикагIа къоасталуш. ХьатIакхача гаьна болаш, хайра укхунна боагIараш шийбараш болга. Уж хьагаргакхаьчача, хьаргIах Iаьхар Аьлабоарз. Лом духьалIаьхар.

Хьакхаьчача, шеддар долчча тайпара хьадийцар Ломар.

– ХIама дергдац, пхийтта шера садийттад, дIахо а сабаре хургда, дезе дукхагIа а хьежаргда, – аьлар Аьлабоарза. ТIаккха, кIеззига соцавенна ха а яьккха, аьлар: – Хана воккха ва-кх Наьсар, вай тIакхачале Iоажало вахьар кхер-кх, маьршача сага цIий Iодахийта лацар-кх. – ДIахо тIатехар: – Мело е йиш яц, ха яц вайга.

Хийцца атагIа Iохозаргдолаш, чIоагIа дар тIеххьара къамаьл. Гуш дар массаза а сабаре хила деза цо яхе а, шоай ца боалача аьттонна из эгIазвахалга.

Диззача кIира турмалца а вешта а хьийжача, Наьсар вовнзар. Из цу юкъá, чIоагIа йIовхараш а хинна, иттех дийнахьа ара ца воалаш, метта вар.

– Иштта укхаза хьувзаш хилча, нахá хоалой а хац, сагá гургдола хIама де йиш яц. ТIехьагIа юхадоагIарг-долаш цIагIоргда вай, – аьлар Аьлабоарза.

Боккъалдар аьлча, нах ца лелаш; акха ядаш-м яр уж моттигаш; хIаьта а лоралора ераш, Наьсарá дIа а хайна, из кIоаргагIа лачкъар кхераш.

Нах гIовттале хьалхарча юртах баргболаш, цIабаха баьлар чIирхой. Новкъа шозза са а леIа, маьркIажийи пхьерийи юккъе цIакхаьчар уж.

Болхашше, ГIайгIат йолча бахар. Цар бихьáр мо бола никъ моллагIа волча сагá хайташ бацар; е кIал-харбараш а хилацар, дух тIа бовла гIерташ. Бакъдар аьлча, ГIайгIат-м, цу «моллагIчарца» а йоацаш, къонахашта нийсса лоархIаш яр; хIаьта а, шоаш леладаьр кхалнахага ца дувцаш, зе-зулам доацаш маьрша цIакхачар а хувцаденна хIама доацилга а хайта; Ковнаркъ волча бахар уж.

Шоаш леладаьр акхар дIадийцача, Ковнаркъа аьлар:

– Дика да маьрша цIадаьхка. Тоъал ха я шо наькъа дола, кIаьдденна а хургда, хIанз салаIа, дIахо де дезачун тIехьагIа уйла ергья вай.

Ковнаркъа зIамагIча йолча несо хIама даа аьлча; диза да тхо, аьнна; чубахар уж; новкъа лийнна кIаьдбенна; юача хIаманцарчул дукхагIа салаIарца чам болаш.

Лом юхачувенача хана; пхьор а кийчдаь, багIар цIагIарбараш.

Ераш хIама даа шун гонахьа ховшашше, арара чукхайкар:

– Вá Лом, цIагIа вий хьо? – аьнна.

– Даьра, ва-кх, – аьнна, дIаараваьлар Лом.

Ара латтар ЦIокъи Таьтеи.

– Тхо гIаьххьа пхьор дуаш дагIар, кIезиг-дукха лувш-оалаш дагIаргда вай, – аьнна, дIабаха гIерташше а, оззабаь чубаьхар уж Лома, – нáнáйна а дика хетаргда шо бIаргадайча.

– Чудахка мегаргдий? – аьнна, сайрдика а ювцаш, чубаьлар хьаьший.

– Даьра, мегаргда, – аьнна, моаршалца тIаийцар уж ГIайгIата. КIеззига хьаьшашца а яьгIá, Нувсайга царга хьажалахь аьнна, юстарча цIагIа дIачуяхар ГIайгIат.

Мичá хиннад шо, фу леладаьд оаш, аьнна; хаттанзар ЦIокъар. Лома а, цхьан гIулакхá бахабар шоаш алар мара, шоаш бихьáча наькъах дувцанзар. Новкъостий бале а, кхыча тайпах а шоайла хийра а бар уж. Цудухьа маслахьатáи машарáи доацача хIаман, довна, къовсама тIехьа долча гIулакхашта юстара хила безаш дар цар а ужжамо болча наьха а гIулакх. Дулха цIех воацача сага бокъо яцар; из мо хинна даьннача хIаманна, цхьаннена тIехьаэтта, кхычоа дов де. ХIаьта наьна-веший, йиший-виIий бокъо яр тIаотта а пхьа леха а. Иштта дар къаман Iадат. Бакъда, къовсам баьннача тIакхоаче; цу юкъе дикадар оалар; царех цаI гаргара ма вий, аьнна, озабезам а ца беш; низ болаш ма вий, аьнна, оагIув а ца озаш. Харц лувчунга: «Харц лув хьо! Юхавала!», – оалар. Цатугар низагIа соцавора. Хийла моттиг нийслора, новкъа водаш тIанийсвеннар бакълувчунгахьа ваьле, харцлувчох лата кийчлуш. ТIаккха, харцлувчоа ше леладер нийса доацилга а хай, къовсам бόхар. Мехко из нийсса лоархIаш а цу сагá баркал оалаш а дар.

– Нувса йоккха саг йолча Iочуяхийта, вай воаш хьожаргда эшачунга, бокъо яц вай из ураоттаяь дáгIа. Боккъал аьлча, тхо-м диза да, дукха ха яц дика хьийга а. Хьужаре уллача юрта, Таьтий ноанахошха наьха саг йоагIаш моттиг я, цигара доагIа тхо, – аьлар ЦIокъа. – Вай юрта дIахайта тIадиллáдар тхона; шуга из дIаала а, хьо цIавенилга хайна фуд-малад хьажа а хьачуайттадар.

Дукха ца говш, баха гIайттар хьаьший.

– Кхалнах хьоабергбац вай, – аьнна, арабайлар уж.

– Саг йоагIача цхьана гIоргда вай, - царга а аьнна, юхачувера Лом.

Даь-наьнага цо аьлар:

– Дехьарча юрта саг йоагIаш моттиг я, фу дергда вай?

– Нахаца загI-хьоалчагIá юкъа хила деза. Таханалца тхо лийннад. ХIанз хьо зIамига вац; ваха-м, даьра, веза; хьай новкъосташца дика а хьийга, са а къийрда, хьоалчагIийна хIама а денна; цIавоагIаргволаш. – Сабар а даь тIатехар: – Тхох фу хул а хац, кхоана денз цхьаккха дика-вό ма дахийталахь ца водаш. Дикáн тIа хьаоале гIолва хьо; ца оале а, кхийтача ловца ца боаккхаш, ма Iелахь. Вон тIа хайча гIоргва хьо. Вай ворххIе даьшкара денз хьа, иштта хиннад мегаргболча наьха гIулакхаш.