Ломáр шозлагiа кiийленна бахар 4 страница

– Лакхе бусачáр массане топаш цу кIал Iооттае. Уж бейоахкаш хилча, араийккха ча яйча, ше фу леладу ца ховш, тIера топ Iочутохе а хац, тIаккха кIалхарчарна кхетар кхерам ба. Чана юхе ЦIокъи Таьтеи волаш, вайх сага топ тоха йиш яц. Нагахьа мо лохе новкъостал эше, аз аьнн-аьннар IокIал а водаш, кIалхарчарна гIо дергда!

Ше хьабоасталургбоацаш, эшшача хьабаккха атта хургболаш, юкъах дIатеха муш новкъосташа хьа а лаьца, Iочуволавелар Таьта, ча IокIалйийнна хила тарлуча, такилг мо ирача моттиге гIолла. ТIеххьа ЦIокъ вахар.

Баламг хьацIенбаь, тешшаме дIаотта моттиг кийчъяь баьлча; аьлар Таьтас:

– Аз, духьалара лоа дIа а даьккха, хьагIар хьамукъайоаккхаргья. Iа топ нийсагIа ма тохий, хIа аьнна ча гушше, дов дергда Iа, сайна могар аз а дергда!

Тоха а тохар ЦIокъа нийсса. Цхьа Лом дIаваьлча, цу чукхестáча вацар цул нийссагIа топ тохаш.

Къорг хьамукъаяьнна, хьагIара чу сердал чукхийтар. Улла ча; цу балха раьза йоацаш; цIаьхха хьагIар сийрдаяларах унзаръяьнна, бIаргаш а детташ; хьаурахайра. ЦIокъа; меттахьа хийла хьо, аьнна; топ техар. Ча ше уллачара хьатоссаелар. ЦIаькха а техар цо. ТIаккха Таьтас а техар. Цу ханна, мичáра кхет ца ховш, лакхера лоа чукхийтар; укх шиннена а хьаараийккхáча чана а IотIадо-жаш. ЙоагIа ча яйча, тIехьашкахьа а лийлхá, цхьатарра топаш техар акхáр. ЦIокъа топ харц хилар: IотIадежáча лайво новкъарло яь хила тарлора. ХIаьта Таьтийяр яьлар, бакъда меттахьа кхетанзар. Ца йоалаш йисá поатрон хьаяккха лаьрхIá, ЦIокъа чаккхам хьалъэзача, поатрон хьалъяланзар. Цу ханна чаво юхьа тIа тIоамар Iохьакхá дIа а лаьцá, шийна дIакIалкхессар ЦIокъ. ТIаккха Таьтас, тIатоIIаяь, топ техар чана. ХIа аьнна шийна кхеташше; во Iимадаш яь хьатIакхайда; оззаяь бера топ дIаяьккхá; лосттаяь, ахка яхийтар чаво. Таьта, хаьнара хьаяьккха моакхаза тепча теха, тIехьаш-катеIар шалта яккха лаьрхIа. Из хьалъяккха кхелехь, укхун аьтта пхьарс дIабага а белла, из каг а беш, ЦIокъá юххе шийна дIакIалкхессар чаво Таьта.

Из сурт гуш, фу дергда ца ховш, корзагIбаьнна хьувзар лакхербараш. ЦIайлоама амарга а ца хьежаш; Лом; хенах ягIача ткъоврон тIагIолла дIа а вахá; нах кIалбехкá, дIа-хьа хьежаш, бирсъенна латтача чан юкъ кагье лаьрхIа IотIатоссавелар. Ча вIашкаяхар, кIалбоах-качарна кит IотIа а таIаш. Ше латтачара хьалхотоссавенна, говрá мо IотIахайна, хаьнагIара шалта хьа а яьккха, дIахьалхашкатеIар. Къамаргах хьакха лаьрхIа укхо хьалтIаоттаешше, из хайрá хоадае кхеле, юхакхайда гонна лохегIолла аьтта ност хьа а лаьца хьалоставир чаво Лом. IокIалволла лаьрхIа хургдар цо из. Аькхо ше хьалхашкавоаккхашше, мукъа ког лаьттах IотоIабаь; аьрда кулгаца цун аьтта лерг лаьца; ший болча низаца; керта юккъе хийла хьо, аьнна; шалта техар Лома. Чаво корта лостабаь бале а, е шалта гоалъяьнна яле а, укхо лаьрхIача а ца кхеташ, чан аьрда лерг дIадахийтар шалто. Цу хана чана бага ност а йоаллаш, ший аьрда бе чана аьтта лерг а доаллаш, наггахьа аьрда ког лаьттах Iо мара ца хьокхалуш, цун кертах Iоуллар Лом. Чана лерг хьатIаэза; аьрда ког IотоIабаь, Iоттарах бехк ма биллалахь, аьнна; фоартаца хьал къамарге шалта дIачуIеттар Лома; мукъар тIа кхаччалца чуйохийташ. Къовсам баьнна, шалташ яьхá, нах латаш хилча; тоха мара, Iотта бокъо яцар; Iеттача эсала а лоархIар. Из лерхIам чанца лелабе Лом мукъа мича вар. Цудухьа дар Лома, бехк ма биллалахь яхáр. Тхьовра хиннар хIама доацаш, мухь баьлар чанга. Цу ханна Лом вежар. Чан юхера дIаховáла дага; ши кулги аьрда коги Iо а тоIабаь, тIехьашкатоссалушше; шув гаьна цахиларах; ахка вахар.

Цу дерригнена дукха ха йовнзар. КорзагIбаьнна, кIалбовла гIертача нахага цIогIа техар ЦIайлоама; юхадовла, аьнна. Цигга ше Iогора а хайна; къамаргах дIаухаш цIий кIедж а йолаш (шалто цIе миа лаьца хила мегаш дар цун, юкъ а гIаьхьа хургйолаш яцар); тIодаш тIа ягIача чана, хьожа а яь, кертах топ техар ЦIайлоама.

Ча ежар. Цу юкъá чана кIалхара мушаца хьаара а текхá, бIаргашта гуш хIама а доацаш, яьккхá бе шалта йоаллаш, довна дáкъа лаца велча, чанца латаш воаллачоа ше зе дар кхераш, латташ ЦIокъ а вар. ДIакIалкхоссача хана пхьарс кагбаь а, кIалвоаллаш тIоамараш тIайийтта хиларах кхетам чу воацаш, чан биъ кόга юкъе уллаш Таьта а вар.

Ше вагIачара хьа а гIеттá, аьлар ЦIайлоама:

– Жи, IокIаллийлхе вай новкъостий хьалтIабáха; яланза яле, чана урс а хьакха!

Мушашца а ткъоврон тIара Iочутувсалуш а, кагий нах IокIаллийлхар. Ча саувзаш уллар. Цхьанне; ГIай-гIатá дарбанна хийла хьо, аьнна; цунна шалта хьекхар. Цхьаболчáр ЦIокъи Таьтеи хьалтIабаьхар; вожаш, мушаш а хийттá, Лом волча кIалбаьлар. Чувахá шув ира боацаш лоажато хиларах а, кIоарга цахиларах а, дукха хIама даьдацар Ломá, кIеззига аьрда кулга пIелгаш лозадар мара. Бакъда чан багабаьлла ког дикка лозабаьчоа тара бар. ЦIайлоама аьлар:

– Лозабаь нах а ийца, цхьабараш чехка цIагIоргба! Вайгахьа хьалластача кхаччалца, доарахой ийца болхачарца Iо а вахá, Къонхилг Хьарпа гIоргва ЛорхI воалаве. Цунца цхьаькха новкъост а хургва, уллув тесса говр а йолаш, нагахьа лор воагIаш хуле, тIаховргволаш. Оаха, дисачар, ча хьалтIа а яьккха, IоцIаяхьаргья. Дукха зурма-фата ца деш; таIIе Аьлабоарз волча чубиге; вай доагIаш цIагIа вацар из, селхан Буро тIа вахá, цIакхаьча хила мег; Лоара Iо а йийхе; гIулакх а дарба а де доарахошта! Укх сурте ГIайгIатá бIарга-байта йиш яц ераш!

Хьокхел сомагIа пхаьн гаьнаш а легаяь, Iотокхаеш аттагIа хургйолаш лаьттагахьара ткъовронаш дIаяьхá шаьр а яь, хIаранена цхьацца лозаваь саг дIатIавиллá, унахо цхьаццане хьа а лоацаш, шинне хьалхашкара га Iо а увзаеш, говраш йолча кхаччалца Iо а бахá, цигара доарахой говрашта тIа а ховшабаь, болабелар цIабол-хараш. Царна тIеххьа Хьарпа болхараш а бахар.

Эса-атагIа Iоъара ма баьллинге, малхбоаленгахьа урагIбахар цIаболхараш. Хьарпа болхараш, Аьга-Кхале гIолла тIа а баьнна, Лейме гIолла урагIбахар.

Шера чухьа ди лоаца дола ха яр из, чехка чубузар малх. Делкъа ха хулаш латтар, Хьарпа болхачар бахьа безар тоъал бIаьха никъ бар. СалоIамá долча гIулакха-м паргIатта ваха мара везацар, садайнача бийса а йоа-ккхаш. Миччахьа вессача а веза хьаьша ваь тIаэцарг-вар, цу сага ханага хьежжа доагIа гIулакх а дергдар. Акхар хьор сагота гIулакх ма дарий, цудухьа ма хулла сиха водар Къонхилг ший новкъостаца.

Малх чубизале хьалхха, Хьарпа ЛорхIá наIарга кхаь-чар Къонхилгар. Уйча ер дIачуваьлча, ЛорхI волча вена виъ-пхи саг вагIар, дIачувахá унахо ва йоахар цар. Укхо дIадийцар ше леладер. КIалбагIачáр аьлар:

– Из хьаараваьлча, дIачувахе хьай лоткъам дIабе лорага, тхабар низткъала болх бац, из цIавеча юхадаьхкача мегаргдолаш а да тха гIулакх. Хьоца из воа-гIаш хуле; оаха аргда; тхо чугIоргда, хьаьший гIулакх де.

Унахоша хоза къамаьл даь; чувахáр а хьаараваьнна; ер дIачу ца вахача Iанне уйча багIараш ца Iийна; чува мегаргвий, аьнна; дIачуваьлар Къонхилг. Цкъарчоа из дарбанна вена унахо ва мотташ; мегаргва, аьнна; гIаьх-хьа моаршал хаьттар ЛорхIа. ЦIаьхха, хьахьежа хьаь-ша вайза ура а ийккха; хьатIавена мархIакхийтта; фуд-малад хаьттар. Ше бена никъ Кхонхилга дIабий-цача:

– Цкъа унахошка дIайистхургва со; царна новкъа ца хуле, кхы хьé а ца луш, гIоргва-кх вай шиъ. Iа хьабувцар-м чIоагIа болх ма бий, сов чехка ваха везаш! – аьлар фусам-дас.

НиI йийлла ЛорхI арахьожашше, уйча багIачáр, из дIайист а хилале:

– Тхона цхьаккха хIама новкъа дац, хьаьший гIулакх де, хьо цIавечахьа цхьа дегIар дергда вай! – аьлар.

– Дала аьннадале! – аьнна, уйча гIолла Iоваха, цхьан цIагIа дIайист а хинна, юха хьалвена эша хIама а молха а хьаэца эттача, ЛорхIа хаьттар Къонхилгага:

– Ай, чанах фу хилар тIаккха?

– É-м, даьра, йийра!

Ераш дIаарабаьлча, нувр тиллá, хьаэза латтар ЛорхIа говр. Къонхилга аьлар:

– Хьайяр цIагIа йита, хьо Iовига оаха уллувтесса говр йоалаяьй, цIавá а хургья иштта.

– СовнагIа шо Iо-хьал хIана кхестаду? – аьнна, ший говра тIахайра ЛорхI.

Шоаш новкъа баьлча, Къонхилгага аьлар ЛорхIа, ше тIавагIача говрах:

– ДагайоагIий хьона ер?

– Тара хет, дика дага-м ягIац.

– Со иштта Лом яха кIаьнк говро чутехá корта лозабаь Iа цига вигáча хана, цун даь-вошас Аьлабоарза кIаьнкá тIера сона енна бакъилг я-кх ер!

– Даьллахь, ма говр я, укхох-м ды ма хиннабий!

– Хиннаб, бакъилг йолаш а яцар ер-м эсала! – аьнна, гош тоIабир ЛорхIа. Говро болар сихдир.

– Эсала хиннаяларе-м, совгIата а отторг мича яр из! – ЛорхIа къамаьл чIоагIдир Къонхилга.

Доарахой ийца болхараш IоцIакхаьчача, ЦIайлоама аьннача тайпара, Аьлабоарзарцига бахар. Из; хIаьтта чу а кхаьча, цIагIа вар. Акхар фу леладу хайча; цIагIарчарга, садоаллача сагá хIама ма хайталаш, аьнна; ше ма водда Лоара йолча вахар.

НаIар тIа саг кхайк аьнна хьаараяьннача Лоарийга, аьлар цо:

– ЦIагIа дIа а аьле, хьай кхоачамца хьаараяла, тхацига даха деза вай!

– Вá Даьла! ХIанз фу даь дола цига! – аьнна, цIагIа дIачуяха, сихха хаьн уллаш боккха тIорми а болаш, хьаараяьлар Лоара.

Ма болхха, хьалха Аьлабоарзи тIехьа Лоараи йолаш, даггара из къамаьл дé елча, вокхо сиха водаш тIехьа ца кхуйташ, кхы къамаьл де Лоарий вIаштIехьа ца доалаш, Аьлабоарзарга кхаьчар уж. Унахой бIарга-байча, мухь теха йийлхар Лоара. Уж бар цу юрта эггара укхунна дукхагIа беза кIаьнкаш. ТIаккха; Дала ма яккха со, велхаш латтача ва укхаза, аьнна; тIорми хьа а баьста, молхаш молайир унахошта.

– Ча, жIали, цогал, иштта цар фу-тайпах дола хьайбаш царгех дохьаж доаллаш да. Цар хоадаваь саг хьаькъалá талха тарлу, цунна духьала я уж, – йоахар цо. – Човнаш цIенъе еза акхар, кхозза а пхезза а юлаш, дуккха морз а дá вайна, шортта етá шура а я!

Кагийча нáха новкъостал а деш, дегIо ма лов кийчдаьча цIенача морзаца доарахой човнаш йилар Лоарас. ТIаккха, дуача боараме чам кийчбеш тух тесса, кисе герми а хьокхаш, чов кIоарга йолча говра мерзех яь герми а хьокхаш, кхозза-диазза кхы а йилар. ТIаккха, ЦIокъ аркъало Iо а хоаваь, юхьа тIара Iотекхаргйоацаш корта тIехьашкахьа а биллийта, юхьмараш тIа етá шура йиллар. ТIера из Iояхáча метте, кердаяр IотIа а юллаш, цаI вагIар. Цул тIехьагIа етáча шурийла оттайир Таьтийи Ломеи човнаш яь маьженаш.

Баге вIашка ца юллаш, унахошта шоашта а царга хьожачарна а хьехар деш, дег чура шийна хов дарба деш, яр Лоара.

ЦIайлоама кулгал а деш, чехка лакхе ча хьалтIаяьк-кхар юхебисáраша. Iояхьача хана цIока а дулх а толхоргдоацаш гаьнашта тIа а йиллá, ча а ийца, цIенгахьа бахар чарахьий. Болхашше, ЦIайлоамарга ча Iо а йилла, доарахоех фу хиннад хьажа бахар уж. Цига фуд-малад а хайна, кагегIбараш ча тулае юхабахар.

Лом IотIакхоссавенна цун ши ког тIакхийттача метте, юкъа тIа доккхий Iаьржа кIаьдаш доахкар чана. ДIахо пхорагIеи урагIеи букъ хотталучара «вордингаш» мета-гIаръяьннаяр. Гуш дар чана юкъ кагьяь хинналга. Ча цхьалхаяьккхá, пхьор а диа, Аьлабоарзарга бахá, унахошка фу хьал да а хьажа, кагий нах чубахар.

Доарахой, човнаш тхьайса лаьттáчара сома а яьнна, кIезига саготдеш бар. Геттара сагота хьайзачунга, молха молийтар Лоарас. Дикка ха яллалца, лазар ца деш соцар чов. Кхы а молха езаш унахо хьайзача, Лоарас оалар:

– Дукха мийлача дика яц, зе де тарлу акхар. Ераш сона еннар, Буро тIа воккха лор а волаш, саг вар. Цо аьлар: «Унахо геттара лазарá са ца тохалуш хьайзача мара ма молаелаш, дукха мийлача дегá дика яц уж».

Молхаш а менна лазар дижача гIолла, Лома аьлар даь-вешийга:

– Тховсара ца хой а, е кхоана е ломма цIагIарчарна дIаханза Iергдац ер. Тхо гIойленагIа а хиннадар, цудухьа долчча тайпара хайтача фу дар-хьогI? Цкъара, тхо мичáд ца ховш саготдеши, хайча цIаькхеи – шозза цатоам бе лацар тхона. Укхул а доккхагIдараш царна дуккха тIаийттад. Тхьовра оаха кхаьнне дийцáдар тхоайла; цIагIа хайтача бакъахьа дар, яхаш.

Аьлабоарз а ЦIайлоам а раьза хинна; доарахой цIагIа дар долчча тайпара дIадувца а; цхьацца-шишша цIагIара саг хьавоалаваь, хьажийта а лаьрхIар акхар.

ЧIоагIа сагота хьувзар ГIайгIатар, Лом чу ца воагIаш. Из мичáв хацар царна. Йоккхача сага аьлар Нувсайга:

– Фу дар-хьогI со, сайца цхьа бер а ийца, Аьлабоарз волча яхача?

– Нáнá, хьо могаш а яц; шелал кхетийте дика хургьяц хьона! ЧувоагIаргва из; цаI ваханза ца воале, со гIоргья; сайца бер а даьккха! – аьлар Нувсас.

Цу ханна:

– Нáнá, цIагIа дий шо? – аьнна, ниI йийлла, сайрдика а йийца, чуваьлар Аьлабоарз.

Нийсса ура а этта: «Iоха, кIаьнк», – аьнна, ГIайгIат Iохайра. Нувса IонаIара тIехьашкаяьлар. Из волча меттел, цхьаккха маьр-воша волча а Iохайнаяцар из.

– Лом чу ца воагIаш сагота дагIар тхо. Iа ниI техáча хана из ва мотташ а дар, – аьнна, Аьлабоарз хьачувенача хана этта сатем бохабир ГIайгIата.

ТIаккха Аьлабоарза аьлар:

– Лом хьалла вайцига ва. Цхьа кIеззига ког лозабаьб цун.

– Фу деш воаллаш? – боккъал кIаьда хаьттар ГIайгIата.

ГIулакх дайдеш вела а венна, аьлар Аьлабоарза:

– Ча ювш воаллаш.

Кхы йоккха саг йистхилале, дIахо аьлар:

– Сийсара укхазара арабаьлча, ЦIайлоам а Къонхилг а волаш вIашагIделла, тахан Iурра аькхе бахá хиннаб уж, со цIагIа мича вар Буро тIа вахá. Царца ЦIокъ а, Таьта а, Сихавар а, кхы нах а хиннаб.

Ма хулла уж кхералургбоацаш, кIаьдагIа дувца гIертар Аьлабоарз ше дувцар.

– Лома ког а Таьтий пхьарс а лозабаьб, кIеззига ЦIокъ а лозаваьв чаво. Акхар ча а йийнай, из ЦIай-лоамарга а я.

Доккха са а даьккха, аьлар ГIайгIата:

– Дийна бий уж? ХIама дергдац, къонахашта дилла а ийттад хIамаш тIа!

– Дийна а ба, гIаьххьа а ба; долле, хьалгIоргда вай уж болча! Шеддар шоашта ховргда шоана.

– Нáнá, кхы со я езаш дац из! Со берашца цIагIа Iергья, хьо хьалъяхача кхоачам ба, – аьлар Нувсас.

– Йолле хьо, бераш а хьалдугаргда вай воашца! Акхар а безам хургба уж бIаргаго, – аьнна, ший маша тIа а кхелла, арайолаелар ГIайгIат.

Бахá хьал а кхаьча ГIайгIатар дIачубаьлча, багIаш бар доарахой, шоаш Лоарас Iоховшабаьчча тайпара. ГIайгIатах бIаргкхеташше, цхьатарра кхаьнне а сайрдика йийцар. Моаршал юха а дерзадеш, аьлар йоккхача сага:

– Дáла моаршал дала шоана, са бераш! Шоай нáнáйна ча я дахадар шо?

ХьалхагIа ЦIокъа дIатIа а яхá, из хьоасташ къамаьл даь, Таьтийна тIаяха цунна юхе а лаьтта, Лом волча дIатIаяхар ГIайгIат. Цунна юхекхоачашше, къамаьл ца дулуш йисар, бIаргех хий а даьлар. ТIаккха, кIеззига меттаенача гIолла, аьлар:

– Боккъал бехк ма биллалаш со иштта эсала хьувзарах! Йоккха хиннай, тхьовра мо ладувгIа тигац дего а бIаргаша а!

Нáха, йоккхача сагá тоам хургболаш, хоза из тéеш, къамаьл дир.

– Шоай нáнá ерзае, дарба де доахкар шо? Къонахий

гIулакх да оаш а цига мел вахачо а даьр! Тенна хIама я ма йоахий из, дуккхача нахá дарба хургда цох! – аьлар ГIайгIата.

Лоара а яр, ГIайгIат хьа а лаьца, из ях-яхáча дIа а йодаш, уллув лелаш. Цунна дIатIа а йийрза аьлар ГIайгIата:

– Ай, Дала йоахае, са Лоара, хьо ецаре тхога-м йиш яцар! ЧIоагIа къа ма дий Iа хьегар, нáнáс доа-м дергдац хьона из! Дала хIаьта а доадергдац!.. – аьнна, кхы къамаьл дIахо ца дулуш, соцаелар; тIаккха бIаргех хий даьлар.

Хьачуяьннача латтар Нувса; дIатIагIой Ломага йистхила, шийга аьлча; тоъаргда, нáнáс даьд царга къамаьл, яхаш. Во хетар цунна; маьр-нанна хьалхашка, нах болча метте; воIага йистхила.

Лом Iокхайкар наьнага:

– Нувса, тхона дукха хIама даьдац хьона; хоа ма ялийталахь! – аьнна.

Цу ханна, сайрдика йийца, чубаьлар ЦIокъеи Таьтийи ноаной. Болабенна хьалтIа а бахá, моаршал хилда шоана, аьнна; Лома юхе сайцар уж. Моаршал юха а дерзадаь, сайрдика а ювцаш, аьлар Лома:

– Шо а оарцагIдаьхад оаха?

Нувсайл тоъал боккхагIа хургболаш, истий бар уж.

– Тхо оарцагIдáлар-м хIама дацар, мишта хет шоана? – хаттараш дора цар.

– ДикагIа хет, – вела а венна, Лома аьлар: – Вай КIазилг мо хургья мотташ, качдахадар тхо цунна, тхона хетар гаьна хилар. Адам ма гIолда цунна бе а бага а, ма чIоагIа я-кх из! Низага диллача, цхьаккха хIама а яц саг чана юхе. МоцагIарчоа а дайна, ше хьа а ягIацар, тхо дIа а дахийтацар!

ЦIокъ а, Таьта а, цхьаццабола нах а белабелар.

– ГIойленагIа хет тхона; долле, ЦIокъага а Таьтийга а йистхила! – аьлар Лома.

– Царга-м йистхиннавац аьнна хIама дацар! Тхона-м; Iовенача сага хьааьнна; шо гIойленагIа долга хайнадар; хIаьта а, ГIайгIат а хург ма йий цига, аьнна; цунга йистхила а сагот ма де ала а хьадаьхка мара! Оаха саготде ца дезаш, тхона массанена а хьалхара массадола гIулакх деш, Лоара а ма йий!

Цу ханна ЦIокъ хьайистхилар:

– Ломага Iехадайте, Нувсайна хоа ма далийталаш, хIамма а тхо шоана дезачул ший воI кIезигагIа везаш латтац шоана из, Лома хьатIа ца йоагIаш!

– Дала баркал áла хьона! Iуйрийна шух теха бIарг бицбаланза ма дий тхо! Чаво йийттача а, хьайдар доацаш Iергволаш вац-кх хьо. Дала моаршал лулда шоана! – аьнна, наIаргахьа Iойолаелар Таьтий нана, тIеххьа, унахошта моаршал аьнна, ЦIокъа нана а яхар. ТIаккха шаккхе Нувсайна юхе дIаайттар уж.

Цу ханна цIагIа чуийккхар кхелета ши йиIиг; мичáб тха вошилгаш, яхаш, белха а белхаш. Хьалха йоагIа ший йиIиг лаьца, юхьа тIа кулг тоIадаь, ЦIокъа нана а; шоллагIъяр ийца, Таьтий нана а дIаараяьлар.

– Фу гIар я оаш ер? Велха, хьаста нанас даь а даьна даь а хIама доацача Ломá, шо делхаш хезача, бохам барг ма бий; балáре са йижарий а белхаргбар-кх, аьнна. ЧIикъ даьккхе ма хазийталаш! Байрий шоана гIаьххьа багIаш шоай вежарий а Лом а? Дукха хIама даьдац царна, тховсара ЛорхI хьежача, кхоана чубоагIаргба, тIаккха шоай цIагIа безам мелб делхаргда шо! ХIанз долле, чугIо, тIеххьа тхо а хьалчудоагIа шоана!

– Боккъал бакъдар ала тхога, дукха хIама даьдий царна, кхераме йий човнаш? – йоахар йиIигаша, хьаингашка бахá белха а белхаш.

Кхераме хIама дац, аьнна; йиIигаш чу а яхийта; ноаной юхачубаьлар. ГIайгIата деча къамаьлага ладувгIаш вар цIагIа мел вар. Тхьовра гIáлáш еча хана, къамо леладаь хIамаш дувцаш ягIар из. ЛадувгIашше, тар етталуш, набаро дIаувзабора унахой. Дикка низ хинна ма барий уж, лазар лаьгIделча наб тIагIертар. Массарел хьалха ГIайгIата а тIаккха цIагIа мел волчо а зийра уж. Лоацдаь ший къамаьл чакх а даьккха, йоккхача сага аьлар:

– ЛорхI маца кхоач а хац, укхаза даьгIа вай де хIама а дац. Унахошца, царна эшачунга хьожаргволаш, ши-кхо саг юхе а Iийна, вай чугIоргда!

ХьалгIетта, тIайодаш кхаьннена кертах кулг а хьакха, царна моаршал а кхайкадаь, араяьлар йоккха саг. Цунна тIеххьа цига Iеш мел воацар а вахар. Со Iергья яхашше; езаш хуле хьалъехаргья хьо, гаьна яц, аьнна; Лоара а чуяхийтар.

Доарахошка хьожаш вар Аьлабоарз, шийца кхо новкъост а волаш. ЦIагIа сатем эттача, унахой тхьайсар. Наггахьа цхьаццавар узам а бий сомаэккхар, чанах латаш ваьлла ха духьалъуха хургьяр цунна, тIаккха юха а набаро дIаозавора.

– Хьо наькъá хинна ва, Iа салаIа! – аьлар Сихачо Аьлабоарзага.

Вож шиъ а дIавижийтар цо.

Са а леIá, акхарех фу хиннад хьажа Аьлабоарз юхачувенача хана, хьашт мелд фийла волаш, ура вар Сихавар.

– Ах бийса яьннай, Хьарпа бахараш кхоача ха я! – аьлар Аьлабоарза.

Ара тата деш мо хийтта, Сихавар дIаараваьлча, Къонхилг хьайистхилар:

– Унахой миштаб?

– ГIойленагIа ба!

– Лоа делхаш, никъ хала болаш, хьéденнад тхо, – аьлар Къонхилга, ше аьннар бакъде воаллаш мо, тIера Iояьккхá кий лоа Iодожадеш оага а яь.

ДIатIаваха моаршал хаьтта, хьаьшагара тIорми хьаийцар Сихачо. Ара хьаьший болга хайна араваьннача Аьлабоарза, моаршал а хаьтта, унахой болча чувигар ЛорхI. Цу хана, цхьавар лазаро саготдаь а, цхьавар набарах визá а, шеввола доарахо сомаваьнна къамаьлаш деш вар.

Унахошта моаршал а кхайкадаь, хьожаш чакхваьлар ЛорхI. Цо аьлар:

– Дика гIулакх даьд оаш човнашка хьежá! Малав ер даьр?

– Лоара я. Лома корта лозабаьча хана, хьо венача бIарга-м дайнад шо!

– ХIа-а, дага-м, даьра, йоагIа. Из-м, Буро тIа дикача лорашца болх а баь, кхеташ саг я. Iуйран ламаза ха а хиннай, аз ламаз дешше, сов чехка дахчан е топпара хIаман чу лоабати шари дá!

Кагий нах эшар дá бахар, ЛорхI ламаза эттар.

Гаьна йоаццаш, цIена лоабат боаллаш моттиг яр юрта йисте. Сихавар цига вахар, топпара бόга ийца, вожаш шар дá бахар. ДукхагIа бола нах гIейтта ха яр из. Долчо чехка, из чудола хIама а тIехьа, хьалора шар. Доацачо оалар:

– Укх сахьате шура а лийса, дахьаш бер хьалдойтаргда.

Чубаьхкар лоабат бахьаш Сихавар а шар дá бахараш а.

– БIаргашцара болх унзара ба, эггара хьалха укхунга хьожаргда вай! – аьнна, ЦIокъа дIатIавахар ЛорхI. Геттара дика хьажа а хьежá, аьлар:

– Даьла къахетамца, тIера ногIараш хоададар мара, чурча бIаргашта хIама даьдац. ТIера човнаш а кхы кIоарга яц. Шелалах лоралуш, молхаши даьттеи хьий-кхача, атта дарба хургдолаш да укхун гIулакх.

ДIахо Таьтий пхьарсага дикка хьажа а хьежá, аьлар:

– Укхун пхьарс кагбеннаб; цига денз, вIашагIкъаьс-табац!

ТIаккха, Лома когага а хьежá, аьлар:

– Ностара цхьа чIий ийккхаб, кIеззига шоллагIбар а лозабаьб. Таьтий пхьарсá а Лома когá а зиппараш отто дезаргда. Бакъда хьалха дарба де деза, човнаш ерзалца. Уж вIашкаяхкале зиппарашца маьженаш хьалаьцача, хоадаяь моттигаш талхаргья. Човнашта молхаш хьакха еза. ТIаккха кисех даь гIогI а пхьарсá пхьош а, топпаро човнаш бIехъергйоацаш, хьалтIа а деллá; цул тIехьагIа хьеха коасташка шáраца кийчбаьча лоабата маркхал Iочубуллаш; лозаяь маьженаш, дегIа новкъа хургйоацаш, мело царца дIаехка еза; деннеи-буссеи кхозза-диазза маркхал хувца а беза.

– Човнаш бокъонца ерззалца из де деза, – яхаш гонахьа латтачáрга дIа а хьокхаш, царна тIехьагIа из болх бе ховргдолаш, дора ЛорхIа ше дер.

Зиппараш хьеха коастах дора. Цу гIулакха лаьрхIа хIара цIагIа шортта йолаш яр уж.

ТIаккха дIатIавийрза аьлар, корта чубахано латтача, ше венав аьнна хезá хьалъенача ГIайгIатага:

– Сагот ма делахь, дукха хIама даьдац акхарна, кастта берзаргба!

Цкъарчоа дергдола дарба даь ЛорхI воалашше, марта хьадаьлар. Ковнаркъ а ЦIайлоам а хьабаьхка, шоаш хIама дуаш багIаш, ЛорхIа аьлар:

– Делкъел тIехьа мара со хIаьта а цIагIоргвац, укх юрта а гонахьа ядача юрташка а могаш воацача сагá дIахайта со укхаза волга! Даьла духьа сайна хов дарба дергда аз царна, мах а эцаргбац!

ДIаарабаьннача кагийча наха хоам бир; иштта болх ба, аьнна. Нах хьааха болабелар. Венача могаш воацачоа дарба деш, доарахошта ха яьлча маркхал а хувцаш, болх дIахьош вар ЛорхI. Цхьацца шийна ца хов хIама а хоатташ, новкъостал деш Лоара а яр. Цу гонахьа массе метте дIахайнадар аькхе бахáча нáха ча йийналга а, цу чаво царех цхьабараш лозабаьлга а.

Хьужаре фуд-малад хьажа вахáча из хезá, унахой болча вера, шийца хьехархо а волаш, Аьла. Моаршал-денар хаьтта баьлча, Аьлас аьлар ЛорхIага:

– Йоккхача дарба деча метте Буро тIа сона бовзаш лораш ба, цига кулгал деш воккха лор волаш жалте ва. Дика кхеташ лор ва из. Iа бIакъожабеш хIама дале, цига ераш бига а акхарна дарба дайта а вIаштIехьа даргда вай!

– Iа яхача тайпара моттиг яле, бакъахьа ба унахой Буро тIа бигача! ЦIокъа гIулакх-м кхы кхераме а дацар. Тарделча, Таьтеи Ломи вига мегаргвар цига.

Аьлас аьлар, Аьлабоарзá дIатIа а вийрза:

– Со хIаьта а сай гIулакхá цига водаш ва. Ши саг хьа-кийчве, соца Буро тIа воагIаргволаш! Цигара гIулакх вIаштIехьа хуле, аз уж цIабоахкийтаргба, кхоа-на доарахой Iобоалабергболаш.

Хьé ца луш, дикагIа йолча говрашца бахар Буро тIа болхараш. Делкъа ха хиллалца дукхача нахá дарба даь; хьийгача къих шийна мах бала белча; ногIарт хиллал хIама дIа ца эцаш; аз баь болх Даьла духьа баьб, аьнна; цIаваха ваьлар ЛорхI. Даьча гIулакхах баркал аьнна; мах дIа а мича эц Iа, накъаяргья хьона, аьнна; ЛорхIá шортта чана мухь елар Аьлабоарза.

– Ер хьоргья аз, дукха моттиг нийслу мухь эшаш! – аьнна; из чуйоалла лаьжг талсашка делла; дIа-хьа бугаш хуле а, унахой шелалах лорабелаш, аьнна; цIенга-хьа вийрзар ЛорхI; из нáкъаваккха ши зIамига саг а вахар цунца.