Ломáр шозлагiа кiийленна бахар 3 страница

Лоарийна баркал а аьнна, шоаш болхаш аьлар Лома:

– Тарлой нáнáйна дIа ма хайталаш ер, чIоагIа саготдергда цо!

ТIаккха нокхарий долча хьалбахар.

Шийга Лоарас аьннача тайпара, лерттIа дIахо дарба дир Лома когá. Цхьаккха хIама доацаш из бийрзар.

* * *

Цу шера къаьстта дикагIча оагIорахьа белгалваьлар ераш кхо новкъост. БIаьсти йолаелча гIоне, гуйре чуерззалца дукхача нахá новкъостал дир цар, балхашка ухаш. Гуйре чуерзаяь яьлар. Наггахьа лоа дуллаш, каст-каста шийла йоачан хулаш, Iангахьа дIайийрза ха яр. Доахана а же а Iулаш цIагIа сайцадар. Йоачан йолча дийнахьа цIагIа а дуташ; нагахьа, малх хьежаш айденна ди нийсделча, арадоахар хьайбаш; хIаравар ше-шийчарга хьожаш. Цу деношка Лом цIагIа вацар, цхьацца эшача хIаманна Буро тIа вахá.

Ишттача дийнахьа; доакъарийна новкъостал а хург ма дарий, аьнна; жа арадаьхар ГIайгIата. Iуйре хоза а ма йий, дукха ца говш чу а ма йоагIаргйий со, аьнна; яй кийчъенна яхар из жа доажаде. ЮхегIолла хайра хIама яцар жена царг хьакха, йоачах гаьна ца доахаш, нáха хьайбаш доажадеш кхоачаяь. Цу хана дика баьца тов хулаш моттигаш яр укхунна йовзаш, царех цаI йолча дигар цо жа.

Ди сайрангахьа лестача; цIаьхха мух баьнна; мичахьара йоагIа ца ховш, морхаш хьатIаяьхка; догIа а лоа а вIашагIъувш; елха йолаелар. Иштта хулар лоам хаоттама оамал. Чуя лаьрхIа цо Iолелхадича, дáжа моттиг дика хиларах, жево Iодахка а ца тугаш, цун ханара саг хьувза бокъо йоацача тайпара сихо хьийза йIохьаенна, жа Iодоладенначул тIехьагIа паргIатта йоагIаш, делхача лайво а хьéкхача михо а дикка шелйир ГIайгIат. Чукхáчале кхы а шелъелар. ТIаккха, берашца духьалъенача Нувсайга жа дIачулахка а аьнна; сихха дIачуяха, ювргIáш тIа а теха; дIайхача цIагIа Iойижар.

Нувсайна ховра ший маьр-нана цхьа моллагIча гIулакхá иштта цIагIа чуйодаргйоацилга. «Фухха дале а, лаьрххIа хIама да нáнáйна хиннар», – аьнна, цхьа бахьан бежкарт дIа а къайлá, дIачуяхар Нувса.

– Фу даьд хьона, нáнá, фу юаргья Iа? – яхаш, гонахьъяьлар нус.

– Дукха хIама даьдац, кIеззига шелъеннай. КIедж яккхийте шуреи сискала олги я Iа сона! – аьлар йоккхача сага.

Йоккха цIи йийза йоагача пишка тIа сиха шура а оттаяь, сискала олг а тессá, Нувсас аьлар:

– Нáнá, Iа кIеззига салоIашше; дIаяхь хьона кхалла хIама!

Шуро цу сахьате кIедж яьккхар. Газа даьтта а тессá, из Нувсас кийчъешше, олг хьадаьлар. ДIадихьá, хьалхашка шу Iо а оттадаь, цу тIа кхалла хIама оттайир несас.

– Дала йоахае са йиIиг, ма чехка а хьайзар-кх! – аьнна, хьалгIетта эзза шура а менна, гIалмакхий чаьца сискала олг а диа, – Дала хьай воIах ма хьегайойла хьо, хьайна мел лов цунца а яхийла! – аьнна, дIайижар ГIайгIат.

– Нáнá, со сайре лостаяь йоагIа вайна! Цхьа бер аз дIадуг, вож укх чу дут хьона, хьайна хIама эшаш хуле, хойтаргда Iа! – аьнна, араяьлар Нувса.

Сиха арара гIулакх а даьккха, чуйоагIашше фуалъяьха кIай хьажкIаш а яхьаш, ера Нувса. ЙIовхарашта дика хул аьнна хезадар цунна, уж кхийхкáча цIагIа цар Iанарца садаьхача а, кIомма кийчъяь йиача а, цар чорпа мелча а. Ше хьачуйоалашше, дIатIаяха:

– Мишта хет хьона, нáнá? – хаьттар Нувсас.

– Дукха хIама мича даьдар сона-м, шелъялар мара. ХIанз дикагIа хет.

– Со хьажкIаш кхаохка йоалл вайна! Пхьерá фу ергья аз?

– Сона моллагIа а башха яц. ДIá бераш а ма дий вайцига, лерттIа пхьор кийчде Iа!

– Даьтта хьекхá чIаьпилг де аз, дуаргдий Iа? – аьнна, дахчан таькх а ийцá, араяьлар Нувса.

Цу бус саг а ванзар царцига. Ханнахьа хоза пхьор а диа, ца хьелуш, Iобийшар уж.

Ах бийса яьлча гIоне, наг-нагахьа кхайкаеш, сахиларга яьлар ГIайгIат. Iуйре а лостаяь, хIама кхаьлла баьлча, аьлар Нувсас:

– Нáнá, Лоара Iоехийта аз? Цо, кхы деце а, хабар дийца а ерзаергьяр хьо!

Сагота хьувзар Нувса воI цIагIа воацаш, кIезиг-дукха унзаръяьннаяр кхы дIахо лазар кIоаргдалар кхераш.

– Дукха оарц а ца доаккхаш; дIара ши бер хьал а дахийте; кхы со могаш яц ала а дезац; нáнá кхайк хьога, аьле, Iоехийта!

– Долхаш шоаех саг кхете, нáнá могаш яц ма алалаш, – аьнна, Лоара Iоеха дахийтар Нувсас бераш.

Цу сахьате кхаьчар Лоара, духьалъяхáча Нувсайга хаттараш а телаш: «Мичáй ер? ХIанз фу даьд укхаза?» – яхаш. ХIама доккхадеш из йоландаь, мотт а хьалбаккхийтá, Iохайна ягIар ГIайгIат, Лоара цIагIа чуяьлча.

– Маьрша йоагIийла хьо, са Лоара! – аьнна, хьалгIе-тта, духьалйолаелар ГIайгIат, кхайкае елча, халла са а теха.

Ше кхайкаелга ца хайта гIертар из. Моаршал юхадерзадаь, хаттараш телаш Iохайра Лоара. Къамаьла юкъе шозза а кхозза а кхайкайир ГIайгIат. ТIаккха дIатIа а йийрза аьлар Лоарас:

– Со хьачуяьннача хана а яр хьо кхайкае гIерташ, гIаьххьа саг кхайкаве бокъо йоацача тайпара хIанз а кхайкаю! Фу даьд цига, шелал кхетийтай-хьогI Iа? – тIаккха эккхийта хаьттар: – Селхан жа арадаьхадарий оаш?

Цунна хIаьта а ховргдоландаь, ГIайгIата аьлар:

– Даьхадар. Дукха гаьна-м яхаяцар со. Iуйре боккъал хоза ма ярий!

– Хайра хIама тIа ца ювхаш хьалъяхá; шел-м, даьра, ялийтай! – аьлар Лоарас. – Мишта дар из? Цудухьа яьхад вай даьша: «Йийкха яр аьле кхоллар доацаш ма гIо, визá вар аьле кхаллар доацаш ма гIо». Цар яхар вай доре, атта а ма хургдар. Диц вай, лоацача хана оатто е а дéле, дукхача хана халонга долх! Къамаьл тIе-хьагIа дергдолаш, хIанз хьога хьожаргда вай, – аьнна, букъ тIа лерг а диллá, ладийгIар Лоарас. ТIаккха, наькх тIа ла а дийгIа, аьлар:

– Шелал-м, даьра, кхетийтай! ЧIинжаргIá шедолг Iоена цунца ладийгIа, лерттIа хьожаргья со. Жи, дIохьа а дий, хьадá цигара дулха даьтта!

Нувсас тхьовре пишка тIа оттадаь хинна даьтта хьа-дера. Дикка букъах чудуийташ даьтта хьекхá, Нувсас дIохьадаь хьадена диалха дола исхали букъ тIа дIа-чIоагIдир батхарашца. Хьалхашкахьа а из дир. ТIаккха аьлар Лоарас:

– Дийнахьа кхозза из дарба а деш, хIама даале хьалха мел молалу газá шура а молаш, шелалах лора а луш, цхьа кIира даьккхача дикагIа хургья.

Iохайна хIама а кхаьлла, чуяха гIеттар Лоара. Ше йодаш аьлар:

– Сона дика йовз хьо! Цхьацца кулгаш ца дийттача Iергьяц! Араяьнна бIарга ма яйталахь, аз хьайга аьннача тайпара лора а лелахь!

Сарахьа Лоара юхаеча, тоъал нах бар ГIайгIатарга: цхьабараш саготала баьхка а, вожаш цунна дика магац аьнна хезá баьхка а. ГIайгIат йолчара нах хьалчу-Iочу а бахийтá, аьлар Лоарас:

– ХIанз лерттIа хьожаргда вай!

ТIаккха дIатIаяхá, букъ тIара коч хьалъай а яь, шедолг ший лерга тIа йиллá, ладувгIа эттар, ГIайгIатá букъ тIа дIатIаувттаеш. Хьалхашка а хьежá, юххера а аьлар:

– Дукха кхераме хIама дац, цига денз дикка дарба-м де деза!

ГIайгIатага Лоара хьежá яьлча, цига хинна нах хьачубаьхка, къамаьлаш дувцаш ераш багIаш, арара саг чукхайкар. ДIаараяьнна, чуенача Нувсас аьлар:

– Лоара, хьога геттара чехка Сихачáрга хьалйола йоах!

Ше хьалгIоташше, Лоарас аьлар:

– ХIа! Нускал воI ве везаш дар цар, цу гIулакхá кхайка хурб!

Лоара яхá дукха ха ялале, тхьовра мо наIарга саг кхайкар. Малав хьажа дIаараяьнна Нувса чуера.

– Сихачоа кIаьнк ваьв! – аьлар цо.

Хьачу а вехийтá, кхаъ баккха венача кIаьнкá ахча делар ГIайгIата, шийна тIера лу аьнна.

– СагIа хилда, – аьлар кIаьнка.

Цу цIагIа мел вагIачо а аьлар ГIайгIатага: «Iайха лаьрхIачоа тIера сагIа хилда хьа».

ТIаккха ГIайгIата кIаьнкага аьлар:

– Кхы тIехьагIа хье из мо дола гIулакх кхайкаде веча, ара ца а соцаш, майрра хьачу а вай хьааргда Iа! Из дац, эхь хета дезаш. Нахá кхаъ бола хIама хийцца дIахайта мара дезац! Цхьа саг тIакхетар доккха хIама да.

Шин-кхаь сага а делар кIаьнкá, шоай йолча таронах, кхаъ баккхарах хIама. Бакъда ГIайгIат мо майрра каракховда низ бáцар цар.

Йоккхача сагá моаршал а аьнна, ваьча кIаьнкá ловца а баьккха, чубахар хьаьший.

ШоллагIча дийнахьа делкъел тIехьа цIакхаьчар Ломáр. Лом цIавоагIилга хайча, дог а чIехкаш, бIаргашка хий а увтташ, чIоагIа бочаяьнна хьайзар ГIайгIат. Нувсайга аьлар цо:

– Со могаш йоацилга Ломилгá дIа ма хайталахь!

Дикка ха яр виIий-воIах даь-нанас иштта цIи ца йоаккха. ЗIамига волча хана, бочала оалар цо из.

– ХIанзехьа хьачу ма вайталахь из! Со-м мичай духьалъотталургйолаш а, йистхулалургйолаш а. Ер хиннадоад из, воккха хилча саг бера хьаькъал тIа вода яхилга, – яхаш, елхар ГIайгIат.

Тхьовре духьалдахáча бераша дIахайтадар Ломá нáнá могаш йоацилга. Духьала араяьнна Нувса бIаргаяйча, хетаделар Ломá: «ВаллахIий, нáнá могаш-м яц!» – аьнна. Миччахьара из воагIаш хиларах, цунна дага а доагIаш, тахан мара ГIайгIат хьалха йоацаш араяьннаяцар Нувса, дукхагIа йолча хана ара ца йоалаш а Iáра, маьр-нанна хьалхашка воIá духьалъяха во хеташ.

– Нáнáйна фу даьд? – хаьттар хьатIаэттáча Лома.

– Дукха хIама даьдац, кIеззига йIовхараш хиннаяр цунна! Со юха араяллалца сабарделахь, хIамаш тIаюв-хаш йоаллар из, – аьнна, цIагIа дIачуяьлар Нувса.

Нус бIаргагушше, аьлар маьр-нанас:

– ХIанз кхы хIама новкъа дац, хьачувайта са кIаьнк!

– Лом, хьачувáла! – аьнна, дIааракхайкар Нувса.

Чехка хьачуийккхар Лом.

– Моаршал хилда хьона, нáнá, – аьнна, тоIIаяь даь-нана мархIаеллар цо.

Букъ тIа кулг хьатIадиллача, хайра дарбан исхалеш хьоарчадаьлга. ХьалхагIа а нийсденнадар иззаморг цкъа-шозза. Цу хана, дукха ца говш, йийрзаяр ГIайгIат; цудухьа хIанз а из лазар, гаьна ца доалаш, дIакъастарг лаьр-хIар цо.

Даь-нана дIа а хийцá, шорттига ше бена тIорми хьа а баьста, аьлар:

– Хьайла, аз хьайна фу енай!

ТIаккха хьалъяьккхар баьццарча даьре кхалнаьха áба. Лом дIайист а ца хулийташ, аьлар йоккхача сага:

– Нувсайна фу енай Iа?

– Цкъа, аба тIа а йийхе, мишта тов хьажийта Iа вай! – аьлар Лома.

Исхалеш хьерчарах низткъала долашше, Лома болча тоама аба тIайийхар ГIайгIата. Из хоза а товра. Нувсас а Лома а ловцаш даьхар.

– Нувсайна Iайха енар хьахьокха! – аьлар ГIайгIата.

Шийна яхьачул хозагIа хетар цунна, Лома нанна хIама еча. Горахайна, тIорме чура áба яьр мо долча даьрех яь коч хьаяьккхá, даь-наьнага дIаелар цо:

– Ер Нувсайна енай аз! – аьнна.

ДIаийца хьажа а хьежá, аьлар ГIайгIата, несийга коч дIа а кховдаеш:

– ДIатIаювха, ловца баккхийта!

Коч дIаийца, эгIа чу Iочу а яьнна, цаговш хьалчуера Нувса, геттара хоза товш ювхаш баьццара коч а йолаш. Из дIаюкъееллá йича мо, гIаьххьа а яр из.

ГIайгIата Нувсайна ловца баьккхар:

– Ираз долаш яхийла хьо, хьайна мел лов, Лома кIоригаш а хьесташ!

Лом эхь хийтта дIаараваьлар.

– Шоай нáнá шоашца а йолаш! – тIехьара тIатехар Нувсас.

* * *

Дийнахьа цкъа хьаяй Лоара а хьожаш, дарба деш яр ГIайгIат. КIира совгIа ха яр из могаш йоаца. Ма хетта лазаро дIахецацар, кIеззига кхайкайора, мотт хьал ца боаккхийташ южаш-гIотташ яр. Дагадоаллар коара де дезар, къаьстта, дIакъайла, чудáха деза нокхарий. Каст-каста Лома оалар цунга:

– Нáнá, Iа саготде йиш яц! Хьайна бакъахьа хетар хьа а оалаш, тхона цаховр хьа а хьехаш, хIанзчул тIехьагIа таккхалча ягIа мара езац хьа. Со а Нувса а хьожаргда эшачунга!

– Даьра, хов сона-м, кIаьнк, оаш хIама юкъагI-дутаргдоацилга! Дилла лийнна, Iомаенна хиларах, ягIа сатец-кх. Торкаде, хьаста бер-хIама даларе а; сакъер-дамегIа хургьяр!

Дахá ахка геттара дика денадар нокхарашта. Шортта даа а дохка а модз даьккхáдар, дéбаш хьадувлаш нокхарий а совдаьннадар. Тахан дIаотто безараш ткъаь итт никх бар. Уж миссел дехка а дехкáдар. Эца наIарга веначунга кхоккха никх а бохкаш, иштта дIадаьхадар цар совнагIдараш. Шеллуш латтар ара. Сихача боларах доагIача Iанга кийчлуш бар нах: дахча доаккхаш а, ара латтийсá йол чуяхьаш а.

Лоа а делхаш, ди дар. Араваьнна; цу Iай дIахьажа везаргвоацаш; шелал, тIоадал тIагIоргйоацаш; дIакъайлар Лома нокхарий. Сарахьа из чувеча, ГIайгIата аьлар:

– Ма дика болх баьб Iа нокхарий дIакъайлá, дагадоахкар сона уж! Ара ваьлла шелвенна а кIаьдвенна а хургва хьо, салаIа, паргIатвала! Хьаьша вá а тарлу. Ма дика болх ба уж каст-каста нийслуш, нах хьачу ца ухаре, дог даьттIа лерг ма варий укхаза-м!

ГIайгIат цамогаш хилча гIоне, шортта нах латтар царцига. Баьхке хоза хабараш дийце, ГIайгIатага къаьнара хIамаш дувцийте, цхьабараш тух-сискалах а кхийте, чуболхар.

Цу сарахьа, гIадж лайзза, Ковнаркъ вера ГIайгIат йолча.

– Моаршал хилда хьона, йоккха саг! ЭгIазъяхайий хьо, хьайга хьажа ца воагIаш, со гáрах? ЦIагIарчарга-м оалар аз: жи шоай, хьажалаш, каст-каста гIолаш! Дика могаш а хиннавац со тIехьарча хана; тахан, гIойлегIа а хийтта, араваьннав.

– Даьллахь, воккха хьо вá везаш хIама ма дацар укхаза-м! Хьа къонгаш а несарий а ма ихабий! – аьнна, IонаIара тIехьашкаяьлар ГIайгIат.

Ковнаркъ Iохайра: «Пурам дац Iо ца хайча», – йоккхача сагага а аьнна. ГIайгIат а Iохайра, пишка юхера гударг наIаргахьа Iо а эзá.

Ераш Iохайша боалашше áрара чукхайкар:

– Чудáхка мегаргдий? – аьнна.

– Мегаргда! – духьала йистхилар Ковнаркъ.

НаIара юхера дIахойоалаш, ГIайгIат хьалгIеттар. НиI дIайийллá, чубаьлар Къонхилги ЦIайлоами. Уж шаккхе зIамагIа вар Ковнаркъал. «Со сай цIагIа ва, магIадовла», аьлча, цар магIабовла а ца тига, цхьан сага Iохáлла моттиг магIа а йитá, Iохайра Ковнаркъ. Вожаш а Iохайшар, воккх-воккхагIвар магIа а волаш. Фусам-даьл хьаьший зIамагIа хинна магIабовла ца тигача, хьаьший сийна цаI Iохáлла магIа моттиг мукъа ютар.

– Тхо-м ГIайгIатага фу хьал да хьажа даьхкадар, дукха а дагIаргдац! – аьнна, кIеззига къамаьлаш деш а баьгIа, – дика да гIойлегIа хинна, ГIайгIат, хьона Дала моаршал лулда! – аьнна, баха гIайттар хьаьший.

– Со а воагIа шуца! – аьнна, Ковнаркъ а гIеттар.

– Сабарде, хIама а кхаьлла гIоргда шо, Нувса юачунга хьожаш йоал! – духьалъяьлар ГIайгIат.

Цу ханна; чулатташ кIодари, сискали,гIалмакхий чайи дола оаркхув бе доаллаш; сайрдика йийца, чуваь-лар Лом.

– ХIанз-м хIаьта а йиш яц вайга хIама ца кхоаллаш даха, хьадувла! – аьнна, Iохайра Ковнаркъ.

ТIеххьа вожаш а хайшар.

Лома юа хIама Iооттайир.

– Дукха хьелургдац вай! – аьнна, бисмал дийшар Ковнаркъа.

– Оаш шоай паргIатта хIама даа, со эгIарча цIагIа Iочуйода! – аьнна, араяьлар ГIайгIат.

Хьаьшашца ягIача юкъá, шозза-кхозза кхайкаяьяр из. Цунна терко яьча Къонхилга аьлар:

– Чан даьтта дика хургдар ГIайгIата!

– Дала гешт долда цунна, ший воI Жабал дийна валаре, цо дахьарг ма дарий из, вай мичáра лохаргда из? – аьлар Ковнаркъа, вела а къежá.

Цун дош чакхдоалашше, аьлар ЦIайлоама:

– Сона хов чарч йоахка моттиг. Цкъа Ломаца вахá хьажа а хьежá, шортта нах ийца хьал а дахá, оаха яхьаргья уст мисселъяр!

Шунхой белабелар. Къонхилга аьлар:

– МоцагIа Жабалá оарцагIа вахáрех ма вий хьо. Хье ча é воде, цу хана мо юрт оарцагIа я езаргйоацаш харжалахь новкъостий!

– Новкъостий а ба эсала боацараш. Дала мукъа лой, кхоана денз цу балхá оарцагIваргва со! – аьлар ЦIай-лоама.

Къамаьл дешше, хIама диа баьлар хьаьший. Цу ханна, сайрдика йийца, чуваьлар ГIайгIат миштай хьажа воагIа Аьлабоарз. Моаршал-хаттар даьлча, Къонхилга аьлар, ЦIайлоамá дIатIа а вийрза:

– Фуд-малад хьажа ух, яхаш, хьа а ухаш; диззалца хIама а дуаш; чуихача доалаш дац бусулба наьха гIулакх. Юртархо мишта хила веза аьлча, сагá цхьа хIама тIакхаьчача; ший тарлучох, вошал а новкъостал а деш хила веза. Тахан вайгара вошал эшаш болх ба акхáрбар. Аз дувца ца дезаш, вайна массанена дика ховш да со фу ала гIерт. ХIанз вай фу дича бакъахьа да аьлча, ГIайгIат хьачу а йийхá, массабараш болча дикадар áла деза, акхáрна воаш кIордадар а ца кхераш. Дувца-м хьалхагIа а дийцад из, хIаьта а кердадоахаш хила деза.

ТIаккха пхьегIаш дIаэцаш воаллача Ломага аьлар:

– Хье ваьлча, ГIайгIат а хьаеха, хье а хьавола, де къамаьл да вай!

Хьаьший гIулакх даьлча, вахá, даь-нана хьайийхар Лома. ГIайгIат хьачуяьлар, ЦIайлоами Къонхилги ураайттар. Царга Iоховша а аьнна, ГIайгIат тхьовра ше яьгIáча Iохайра. ТIаккха Къонхилга аьлар:

– Жабала кхоачарагIа нах укх чу ба: тайпан воккха-гIа вола Ковнаркъ, нана, воша, воI. Бакъ ма дий ер гIулакх шун бе доаллилга. Из нахá дика хов.

ДIахо а маслахьат де воаллача сага де декхарийла дола къамаьл дир цо. Тхьовра денз а йист ца хулаш ваьгIача ЦIайлоама аьлар:

– Вайна массанена а хезá хила тарлу цхьа хIама дувцаргдар аз шоана. Цхьан замалахьа, къовсам баьнна ши саг вIашагIлетáча, цаI вийнав. Венначун воI пхьа лéха тIехьаваьлча, цу мехкара дIа а вахá, гаьнна кхычахьа, лаха хала хургдолча вáха хайнав саг вийнар. Дукха къахьийга, юххера а вола моттиг хайна, дов де лаьрхIа, бус нах бувшача хана, кIийленна вахав венначун воI. Шоаш бувшача хана, саг вийначо аьннад: «Жи, сесаг, гIайбаш овттадий кораш а, ювргIаш эхке ниI а дIакъовла, пхо чакхбаргбоацаш». Сесага аьннад: «Мала вáр кхер хьо укхаза. Дукха ха ма яьннайий из гIулакх хинна, хьогге дицденна хургда из царна, хьай паргIатта Iовижа мара везац». Мара аьннад: «Вай довхой эздий, денал долаш нах ба, миччахьа баха-бахка а, дов де а, шоашта даьр цIадахьа а вIаштIехьа даргдолаш. Вуй-воале а, вайга эздел хила деза, аз хьайга яхар де Iа». Сесага, ца йоалаш, мара яхар даьд. Из къамаьл а хозаш, уж бийшача дов де лаьрхIá корага латтача чIирхочо, маьречо лело хоза гIулакхи эздели бахьан долаш, дог кIаьд а денна, ше лаьрхIар дита а дитá, дIачуйистхинна аьннад: «Тахан-тховсара денз тха герзах мукъа ва хьо, тхогара кхерам а бац хьона. Iа вийна сай дá, Даьла духьа къинтIера а ваьнна, аз вут хьона». Иштта пхьа а битá цIавахав воI. Цу тайпара дукха нийслуш хиннай моттигаш, шо а хила деза ишттача нахах тара! – аьнна, къамаьл даь ваьлар ЦIайлоам.

ТIаккха Ковнаркъа шорттига аьлар:

– Даьла раьза хургволаш, нахá а товр хургдолаш, дика къамаьл да оаш дер. Даьра, хац сона-м шуга фу аргда а… – аьнна, дог а ийша, къамаьл дIахо ца дулуш сецар.

– ЛадувгIа догдоагIаш а кIаьда-мерза а хулар хьа къамаьл, йистхилал вайна! – аьнна, ГIайгIатá тIабийр-зар хьаьший.

Цар фу йоах дика кхетадаьча ГIайгIата, тоъал сабар а даь, Ковнаркъах цIи а кхоабаш, аьлар:

– ВоккхагIвар волча-м са йистхила бокъо а яцар. ХIаьта а, шоана селла ловндаь, цхьа-ши дош аргда аз. Шоана ма мотталда, сай воIá дикадар хилча, сона вό хет. МалагIа нана хургья дезалхочоа къематдийнахьа дикадар хилча бакъахьа ца хеташ? Даьра, хов сона-м; къинтIера а даьнна, из витача дезагIа долга. Бакъда, бехк-гунахьа доацаш, дуне даа хьогаш Iаьхарта вахá… – «сай цаI мáра воаца воI» ала еннаяр из, Аьлабоарзá новкъа хилар кхераш, – сай кIаьнк дагавехача, сатохалац-кх! – аьлар ГIайгIата. ДIахо, дега тIа кулг а диллá, тIатехар: – Дулха ма дий ер, укхо а де тигац яхар!

КIеззига уйла а яь, тIаккха чIоагIо аьлар:

– Вай, даьра, цкъарчоа-м Лома ше къонах волга а визза даь воI волга а дIахайтаргда! – цигга йийлха а йийлхá, эгIа цIагIа Iочуяьлар.

ГIулакх даьча Ломá баркал аьнна; уйча баьнна ГIайгIатага йист а хинна; сагот ма делахь, дикагIа хургья хьо, йIовхараш мара яц уж-м, аьнна; баха арабаьлар хьаьший. Шоаш нáкъабáха араваьннача Ломаца сецар ЦIайлоам; новкъосташка, со дIатIехьакхув шоана, аьнна. Ше лаьрхIар дIа а дийцá, Ломага цо аьлар:

– Кхоана ди айлушше, со хьалнаIарга воагIа хьона, кийча хилалахь хьай алчаца! Кхы сагá хайта а дезац, цкъа ча улла моттиг халцца, оарц даьккха болх бергбац вай.

ЦIайлоам наIар тIа вайта вό хеташ, Iурре кийчвенна, шоаш бáхача гIолла баха безашше, IонаIарга вахар Лом. Ер Iокхоачашше, вож хьаараваьлар.

Болхаш аьлар ЦIайлоама:

– Тхьовра хьалха аькхе лелача хана, тоъал моттигаш йовзар сона, чарча Iа даккха ювша тоам бола хьагIараш а йолаш. ХIанз-м царех фу хинна хургда хац сона, цига гIолла а хьожаргда вай!

Тхо бIаь-ерда оала элгац дагIача гIолла Эса чу IокIал а баьнна, хи чуда хьалбахар ЦIайлоамар. Дикка лакхе хьалвахача, геттара готтлора Эса. ВIашагIкхета мо шоайла гарга дар дехьари сехьари лоамаш. Наг-нагахьа царна юкъегIолла, шинна оагIорахьара хьачуухаш, хи тоатолаш хулар. ЦIаьхха, лакхера цхьа хIама Iохаьрцача мо, тата хилар. Боккхача хена юххе дIа а этта, ЦIайлоама аьлар:

– Укх хена юхе хьаотта, Лом, токхам хила тарлу! Лакхе гIолла додача моллагIча аькхан ког дIакхийтта кхера чухохкабеннаб, из чакхдаллалца лора ца лойя, кIалдахьа а цу токхамо лозаде а тарлу вай!

Тата чIоагIделар. Ераш тIехьашка лаьттáча хенá тIаетталуш; кхертIой, гIум, таш а вIашагIъувш йола хIама хéна соммала тIехьашка сецар. ДукхагIъяр, дехьа-сехьа гIолла IотIех а яьнна, шийна духьалнийсденнар хьор кIал а хьош, хьалха Iотокха а деш; юхе IодоагIача хилга чу Iочукхийтар, сунт хинна дIа а отташ. Сунто IотIех ца доалийташ, хих Iамилг хилар. Цунца хьалнийс ма деллинге а, хий дехьа-сехьа Iоъаха а доладенна, духьалара хIамаш Iо а кхухьаш, Iамилг тIехбахар. ТIехьашка лаьттá хи боккха хиларах, акхарна токхамо хIама динзар. ЦIайлоама аьлар:

– Гой, дIá бода кхерий чулегадаь хьагI; тенна бодж а я; дарба-м цунах а хургдар! Iа топ нийсса ма тохарий, чубайтал из!

Кхы юкъ ца йоаккхаш, Лома топ яллийтар. Хьаллара хьагI, тоссабелча мо, чубера. Хаьда боацаш, лайжано бар из шув. Гаьнабалале, хьаягIача чхарá тIа а кхийтта, кIалтIабувлаш, акхарна гаьна боаццаш Iобе-жар хьагI.

ЦIайлоама аьлар новкъостага:

– ХIанз а токхам хила тарлу, меттахьара ма валалахь, цкъа фу хул халцца!

Тхьовра мо чIоагIа доацаш; дехьара а сехьара а кхертIой, кхыйола хIамаш Iочу а тийкха; тата дижар.

– ХIанз бежá урс хьокхаргда вай! – аьнна, бетталуш уллача хьагIá дIатIа а вахá, юкъагIара хьаяьккха, шалта хьекхар ЦIайлоама. Цхьатарра баьде цIий Iохьийдар бежах.

– ЦIий баьде хилар берста хилара белгало я, укх хана тоаденна хул хьагIаш, – аьлар ЦIайлоама. – Вай, ца хьелуш, юха а доагIаргда; ер укхаза аллийта, воаш денача гIулакхага хьожаргда вай. ЮхадоагIаш, айбаь е токхабаь Iохьоргба. Цигара, говра тIа а биллá, цIа-гIоргда.

Говраш Эса атагIа йитаяр цар.

Чарч ядаш хургья, аьнна хеташ йола цаI а шиъ а моттиг нийсъелар. Юххера, цхьа моттиг белгал а яь, хаьдда цу чу маIа ча хургхиларах тийша а тийшá; кхоана кхы а нах боалабеш, ханнахьа хьалдоагIаргда вай, аьнна; цIабаха баьлар ЦIайлоамар.

Халла хьагI а бахьаш Iоъарабаьхка, ераш из тIабилла белча, аькхан хьаж кхийтта говраш корзагIъяьнна хьайзар, къахка гIерташ. ЦIайлоама, цхьа говр Ломага хьа а лацийтá, хьагIан къамаргах даьккха цIий мерех хьекхар цхьаннена. Из йижар. Иштта шоллагIъяр а тейир. ТIаккха, цхьан говрá бодж IотIайиллá, Iойожаргйоацаш чIоагIъяь, цIенгахьа бийрзар.

ЦIакхаьча хьагI тула а баь, чураш хьахийцача; кхаь-биъ пIелгаца мухь уллар гийга тIа. Жамараш доахка моттиг бIарчча махьара гурмат яр, юкъе зIамига хеташ жамараш долаш. Из шийна бIаргадайча, тулабеш воаллачо аьлар:

– Цудухьа оала хургда-кх, махьара юкъе жим мо воаллалга да хьа!

ГIайгIат йолча баьхка тоъал нах бар. Кхаэлла кхехкадаь, хьалтIами кIома берхIеи даь, даийтар хьаьшашка хьагIан дулх. Чуводаш ЦIайлоама аьлар ГIайгIатага:

– Хьонка берхIáца хьагIан дулх дуаш, цун даьтта чутессаш газан шура а мелаш, дарба дергда Iа хьайна. Из кхоачадалале, оаха кхы а бахьаргба хьагI, тIаккха лерттIа ерзаргья хьо!

Шоаш ча é лаьрхIалга хайташ дацар цар цунна, е кхоана хайта лаьрхIа а бацар. ХIана аьлча ГIайгIат духьалъяргьяр Лом чана духьала ца вахийта, яла кийча а хургьяр. Цунна дика ховра ча мел низ болаш я а, цунцара бегаш во болга а.

ГIайгIат йовзача ЦIайлоама; цкъа дер даь даллалца; хIама хойтаргдац вай, аьнна; тоIадаь дитар из.

ДIаарабаьлча, дIадийцар ЦIайлоама шоаш де лаьрхIар. Акхарца бахка безам бараш дукха хилар.

– Юрт яха езаш болх бац из, шоайла дага а даьле, цхьа кIеззига кагий нах хьалдувла. Хала моттиг я оаха лехар; нагахьа юй, хьалтIаяккха а цIая а ма езий из. ТIем тIа долхаш мо, оарц даьккха гIоргдац вай. Тхо: Къонхилг, Лом, ЦIокъ, Таьта, со – Iуйранна Эса йисте шуга хьежаргда, цига вIашагIкхийтта, хьалхогIоргда вай! – аьлар ЦIайлоама.

Ча ер мел хала а кхераме а гIулакх да ховча юрта боккхагIаша, шоайла дага а баьнна, шоллагIча дийнахьа ханнахьа ЦIайлоамáрна тIехьа хьалвахийтар цхьа ткъаьх саг. Йиллача метте вIашагI а кхийтта, мел бохалу говрашца а бахá, дIахо гIаш урагIбахар дарбанна ча é болхараш.

Селхан белгалъяьча моттиге хьалкхаьчар чарахьий. ХьагIара къорга юххе паргIатта лелалургволаш баламг бар. Бакъда, из болча кхаччалца IокIалваха веза моттиг цига Iокхáча а тIавáла а хала долаш ира яр, ча а йохаялар тамаш йолаш.

Юхе багIача боккхача хена цхьа ткъовро, урагIа а ца йодаш, духхьала хьагIарá гаьнна дIатIехйоалаш, дIаяхá яр. Баламга тIа цу ткъовронгара кхо пхьагIат гаргга хургьяр. ЦIайлоама аьлар:

– Ер ткъовро аьттув болаш нийсъеннай вайна, укхох дIатеха ши муш Iочуолла баламга тIа кхаччалца. Хенá дехьеи сехьеи чIоаггIа гаьнех дIа а бийхке, шиш-ша муш кхы а Iобилла. Хийцца ши саг лелалургволаш ба Iоара баламг, цудухьа ши саг вахийтача бакъахьа ва вай чана дов де.

ХIаравар ше-ше аьнна хьайзача, Лома аьлар:

– Из кхераме а хала а болх ба. Дá ца вийлхáча дакъах саг вийлхавац, яьхад вай даьша. Цудухьа хьалхагIа со гIоргва. Шух эшар ЦIайлоама аьнн-аьннар IотIавоа-гIаргва!

ТIаккха ЦIокъеи Таьтаси, цхьанне оалаш мо, аьлар:

– ХьалхагIа чана дов де тхо шиъ гIоргва!

– Со укхаза волаш, сага бокъо яц цига ваха! – аьнна, Лом духьалваьлар.

– Нагахьа тхо шиъ хьалхагIа ца вόде, укхазара чудахáчул тIехьагIа, кхы дийна йоаккхача хана хьоца гIулакх хург ма дац тха шинне! – аьлар вокхар.

ХьалбоагIаш шоайла дийцáдар цу шинне; цхьаккха дирах, Лом чана духьалвахийта йиш яц, цунна хIама хуле, кегалу ГIайгIатáр гIулакх, яхаш.

Цигга ЦIайлоам юкъевéлар:

– Шо кхоккхе бакълув! Бакъда, вай хIанз фу дергда аьлча, оаш яхар ца деш, нийсагIдар дергда. Кхадж тохаргба. Кхáжо воаваьр Дала воаваьв, яьхад даьша. Кхадж бенар гIоргва шух, – аьнна, дIоахала бе-бе кхо цIагарг хьабе а деллá, хьадувла, хьадаккха! – аьлар цо. Аз-аз доаккх, тхо мегаций, яхаш; раьза боацаш чугIертараш а бар.

Царга ЦIайлоама аьлар:

– Даьра, мег! ГIайгIата Ломал хIамма а хийрагIа лоархIаш вац ЦIокъи Таьтеи, цудухьа кхадж укх кхаьнне боаккхаргба. Сагá новкъа хила дезаш дац. Шо юхадовла! - аьнна, дIакховдадир кхажаш бедоахка кулг.

Бисмал даьккха, ЦIокъа хьалбаьккхар цаI; иштта Таьтас а. КхоалагIбар ЦIайлоама Ломага дIабелар. Таьтас баьккхáр бIаьхагIа хилар, шоллагIа ЦIокъа баь-ккхар бар. Эша кхоачам хьаийца, Таьтеи ЦIокъи IокIалваха кийчвалар. ЦIайлоама аьлар, шув йистера дикка хьахобагIа хи дIа а хьéкха: