Тiаргим

Ахка доалашше, гуйран балхаш доладалале, говраш хохкар Лоам бáхача наха. Хьалхабаьхкарашта совгIа-таш а дехкар. ХIанз из той-толакх кийчдаьр вар хьужаре йиллáр. Кийчбелар дика говраш яраш. Цу юкъе ЦIокъ а Лом а вар, дикагIчарца лоархIаш цар говраш а яр. Хохка моттиг ТIаргимара хьал Хамха кIал кхаччалца, малхбузера Эса атагIе яр. Нах ара а баьнна; кийчйир из; уллачара кхера, кхыйола хIама дIа а йоаккхаш.

КIира хьалха хоам бир Лоам массанахьа; хIанз доагIача оршот дийнахьа ТIаргима говраш хохкаш моттиг я; цига хьажа а дáкъа лаца а безам бар вола, аьнна.

Цига баха кийчлуш бар нах. Говрашта кхерзá кIá, еттá хьажкIаш, жувр а увттадора. Лоацца аьлча, хохкача говра эшар.

Ена хьакхаьчар оршот бийса. Говрá дика гIулакх даь, ханнахьа Iовижар Лом. Иштта ЦIокъ а кийчвелар. Сецца гIейтта, говрашка а хьежá, кийч а бенна, ТIар-гима бахар уж. Шоашца КIанто а вигар; ЦIокъар алчанна тIа а хоаваь; говр хохкача дакъа ца лоаце а, хьожаргволаш. Дукха бетталора царех цига болха нах, гIаш а говрашца а.

Бахха, Iокхаьчар ераш йиллáча метте. Тоъал нах бар кIал. Кхы хьаухаш а латтар. Каст-каста кхайкадора говраш хахкар мишта хургда. Малх завáле кхаччалца йолчох нийсса ах ха дIаяьлча; дIадолалургда из, йоахар, хоам бечо. ДIахо цо дийцар: «Кхаь тайпара хургба гό-бIал. БIаьхагIа бола гό – ТIаргимара Хамха кхаччалца. СовгIаташ хургда: хьалха веначоа – тIакхулла фертеи шалтеи, шоллагIа веначоа – дото тIехкар-шалтеи, кхоалагIа веначоа – нувр.

ШоллагIа гό – ТIаргимара Хамха кхаччалца йола моттиг диъ даькъа а йийкъá, цох кхо дáкъа хургда. Хьалхарча моттигá тIакхулла машеи шалтá кIал улладу урси хургда, шоллагIча моттига – нувр, кхоалагIчоа – дирст.

КхоалагIа гό – ТIаргимара Хамха кхаччалца йолча моттигах ах юкъ. Цига хьалхара моттиг яьккхачоа – кхохка, шоллагIа веначоа – тоа, кхоалагIа моттиг яьккхачоа – цIунто.

ХIара гонна белгалдаь тхьуж хургда, пхорагIа хьакха тáка а долаш. Дехьеи сехьеи гIажамаш хургья ягIаш, эзза царех доаллаш диткъа тай а долаш. Тай хоададаь, жIаках хьалхагIа тIехваьннар; хьалха венарг лоархIаргва. ХIара тхьужа юхе лаьрххIа овттабаь дехьеи сехьеи нах хургба, ялх сагага кхоачаш. Иштта лакхе босагIа а хургба, пхе сагага кхаччалца, турмалашца хьежаш. Озабезам боацаш, тийшаболх а хоарцо а доацаш, хургда из гIулакх».

Ха хьакхаьчар. Тхьовра къамаьл даь саг, лакхе а ваьнна, хоам бе эттар. Цкъа зурма лекхá, шеддола адам шийгахьа дIадерза а даь, цо аьлар:

– Говраш хохка ха хьакхаьчáй, кийчле сиха. Хьалхара зурма лекхача, шоай говраш укхазарча тхьужа тIа отторгья оаш. ШоллагIа лекхача, кийчлургда шо. ТIаккха топ кхоссаргья, оаш говраш дIалелхийтаргья. ХIара гонна юкъе ах сахьат ха хургья.

Сакъердаме саг волчох тара вар из, ше чакхвоалаш аьлар:

– ТIехьависачо сона бехк ма биллалаш!

Кхы хье ца луш, дIаболабелар болх. Зурма а лекхар, топ а кхессар. Говраш меттагIарлийлхар.

Хьалха ера Лома говр, шоллагIа – ЦIокъаяр, кхоалагIа – из гIулакх вIашагIделлачун кIаьнкаяр.

Са а леIа, шоллагIча гонна кийчбелар нах.

Лома аьлар ЦIокъага:

– ШоллагIча гонна аз дакъа лацац, хьога хьай лоIам ба!

– Хьо духьала веце, со гIоргва цу юкъе, - аьлар ЦIокъа.

– ГIо, – раьза хилар Лом.

Ломá чIоагIа ловра ЦIокъа хьалхара моттиг яккхар, цудухьа дáкъа ца лоацаш а Iийра.

Цу гонна хьалхара моттиг ЦIокъа ера, шоллагIъяр тхьовра кхоалагIа хинначо ера, кхоалагIа моттиг ераш деша ухача юртарча кIаьнка ера.

Баьреш лаьрххIа кийчлуш бар кхоалагIча гонна: тIерабесса, боссанза говраш ца совцийташ, хьал-Iо кхувлаш, лоацадалар кхераш когаш хьувш, говраш хьесташ. ЙIохьаенна хиларах, баьреш тIабáгIа говраш Iамаркх йийрзá, йовда кийча яр. Цхьаболчáр, говрашта батамаш дIатIаехкаш, лергашка къамаьл дора. Ший дола хьаькъал, низ ураоттадаь; хьалхавала гIертар хIáравар.

Топ а яьнна, кхоалагIча гонна хаьхкар говраш. Шишша а кхоккха а – дIанийсъеннача тайпара йолхар уж. Лом юкъерча мугIар тIа вар. Ах юкъ яллалца, говр сих ца еш, вахар из, тIаккха дирста ганаш кIеззига мелдалийтар, говр хьалха йолхачарца дIанийсъелар. Моттигах диълагIа дáкъа дисача; дирст еррига мел а ялийта; гош тоIабир Лома; вай тIехьадиса йиш яц хьона, Ды, аьнна. Зувчарна хоалуш, говр сихъялар, цу юкъá гаьнна хьалха а яьлар вокхарел.

Кхаь говра йIоаххала шийна тIехьавоагIача ЦIокъал хьалхаваьнна, тай хоададаь дIа а дохийташ, тхьужах тIехъийккхар Лом. ТIеххьа ЦIокъ а ваьлар. КхоалагIа из болх вIашагIбеллачун кIаьнк вера.

Баьрешта совгIаташ дIалуш, ше вар Аьла. ХьатIа-венача Ломага цо хаьттар:

– Хьо хьанав, кIаьнк?

– Жабала ва!

– Дала гешт долда цунна, хьаьнала саг вар йоах из нáха. Iа лелабер а ба дика болх, хьужаре а ва, йоах, хьо дикка къахьегаш. Иштта дIаводе, къаманна накъаваргва хьо. Живари, дог ца эккхаш, дешара тIатаIалахь, нов-къостал аз а дергда хьона!

Аьлас лаьрхIар, хьалха болхачáрца кхыча мехка Лом деша вахийта.

Тахан кхайкарал деш хинначо чIоаггIа цкъа а шозза а зурма лекхар; адам; шеддар «тIапп», аьнна, сеца; ладувгIа кийчделар. Цо аьлар:

– Ва нах, шоана сакъердам хиннабале а, беце а; ше кхайкача иштта гул а денна тIадахкарах; баркал йоах шоана ер вIашагIделлáчо. Дала аьннадале, тIадоагIача шерá а; хIанз мо вIашагIкхийтта; сакъердаргда вай; совгIаташ дукхагIа а дикагIа а хургда. Диканца гулда вай, тхо цIадахар.

Цаховш Iоежа а хIама ца уллийташ, моттиг цIенъяь, нах дIакъаьстар.

* * *

Гуйран балхаш доладелар, хьужаре а йолаелар болх бе. ЛаьрххIа деша ухаш бар Лом, ЦIокъ, КIанто. Хьужарен наIар тIа яздаь, Iарбий йоазонаш дар. Царна юкъе; соахка бераш деша дIаэца ала ГIайгIатар цига бахача хана; хьехархочо дийша хинна «таIалламил-Iилма», аьнна, долалуш дола йоазув а дар. Из ца дешаш, хьужаре чувалацар Лом. Боккъал хоза а хетар цунна из; вIалла дукха ха ялале, дагахьа Iома а дир.

Дика кхеташ, жайнаш тIа ваьлар Лом. Цхьайолча хана, ловзаш доахка бераш долча водар из. Бакъда ловзацар, берашца са а къийрде, шийна ховр дIа а хьийхе, чувоагIар. Дешаш а цIагIа эшачунга хьежаш а ер лелашше, дешара шу чакхдаьлар. Хьалхара кхо жай дагахьа Iомадир Лома.

Бераш ахкан чухецаш, хьужаре вера из йиллáр.

– Гурахьа, Дала аьннадале, дикагIа кхеташ вола пхи кIаьнк арахьа деша вохийтаргва вай, – аьнна, шеддолча берá совгIаташ а денна, чубахийтар.

Шеко йоацаш, деша дохийтача берех хаьдда цаI Лом лаьрхIар массане а. Цунна шийна а хетар иштта, бакъда кастлуш ваха лаьрхIа вацар. Цига ца ваха бахьан дар цун.

ДIадоладелар ахкан балхаш. Цхьатарра шеббола нах къахьега болабелар. Иштта Ломар а бар къахьегаш: беша оасар деш а нокхарашка хьожаш а. Ахка дIоах ме лу, нокхарашцара болх совбоалар, лаьрххIа къахьега дезаш.

Наьсаре ваха безам хилар Лома. Балхаш кIеззига аттача даьлча, ваха лаьрхIар цо. Цу хьакъе къамаьл а хилар цун даь-наьнаца.

– ГIоргда вай, – аьлар ГIайгIата. – ДаьцIенгахьара са болчарех кхоачарбараш цига бах. Дахá, бийса яьккхá, базар тIа а хинна, доагIаргда вай.

Геттара раьза хилар Лом.

Шоай уйла акхар дIахайтача, аьлар Аьлабоарза:

– Со ва цигахьа кастта ваха лаьрхIа, шоана товчча хана, арадовргда вай.

Шоаш цIабахккалца цига хила, аьнна, Нувса даьцIа а яхийтá; оршот дийнахьа арабаьлар ГIайгIатар. Хьалхара бийса Барта-боса яьккхар цар. ШоллагIа бийса Мочкъий-Юрта яьккхá, кхоалагIча дийнахьа Iокхаьчар Наьсаре. Цига ГIайгIата тайпан даь-веший воI волча чубахар уж. Наггахьа из а воагIар лоам, ГIайгIат йолча. Цунна дика хетийта, цхьа-ши бийса а яьккхе цIаводар.

Из бийса цига яьккхá; юха чу ца бахка тарлу шоаш, аьнна, Iадика а йийца; хьайбай базар тIа бахар ГIайгIатар. Тамаш йора Лома, базар тIарча лостамах. Селлара дукха бе-бе хьайбаш хилча; мишта вIаштIехьа боал-хьогI ер лостам, аьнна хеталора.

Говрашка а, доаханга а, жега а, кхыча хьайбашка а хьежаш; цар маьхаш а хетташ; тоъал лийлар уж. Иштта лелаш, ГIайгIата аьлар:

– Хьа дá жаи гаьзарийи дохка иха моттиг я ер.

Цигга Аьлабоарз хьакхийтар акхарех (дIакхаьчáча хана, къаьстабар уж).

– Шун гIулакх даьннадале, цIагIоргда вай, – аьлар цо. – ГIаьххьа, яьссача тачанкáца Буро тIа водаш, сона вовзаш саг ва; цунца дахача бакъахьа да вай.

– Кхычахьа хIаманга хьажаций вай? – аьлар Лома.

Цо йийца «кхычахье» яр Наьсар вáха моттиг. ЧIоагIа безам бар цун из мичахьа вах хá а вовза а. Из фу ала гIерт дика кхетадаьча Аьлабоарза аьлар:

– ТIехьагIа, хьо воккха хилча, дергда вай из Iа яхар; нагахьа эшаш хуле.

КIаьнк раьза воацашше, цIабаха баьлар ГIайгIатáр. Базара юкъера арабаьлча, акхарга хьежаш латташ тхьовра Аьлабоарза вийца новкъост вар. Тачанка тIа а хайшá, цIенгахьа бийрзар уж. Из бийса Буро тIа шоаш хьалбоалабаь саг волча а яьккха, сецца фусам-дас ежача хIаманца йиш мелий накъа а баьха, дIахо гIаш цIабахар Аьлабоарзар.

* * *

ДаьцIа хьалкхаьчар Нувса. Дукха ха йоаццаш ше хиннаяле а, хоза хетар цунна дá-нана долча йодаш. Барайтта шу даллалца ше лийнача коа чуяьлча, дегá товр хулар Нувсайна. Даьцеи наьнацеи Iеш бар зIамагIа вола воIи нуси. Къонгашта несарий кхийлá а, мехкарий маьре бахийтá а, дезал дIалостабаь баьннабар уж. Дика бар несарий. Маьр-йижарий шоайцига боагIаш хилча, кхаъ хулар царна. ХIанз а, духьалъена, безаме моаршал а хаьтта; дIачуйигар несас йоккхагIа йола маьр-йиша.

ЦIаькха еча, е аьттув бола ха нийсъелча, е воай йоIа дог хайтача; аргда, яхаш; ГIайгIатá а цунна а цатоам хилар кхераш; шоаш лоархIа а ца беш; кхы укхо а хоа ца йолийташ; гаьнадаьннадар даьцIено Нувсайга ала лаьрхIар.

Йодашше а да-нана долча яхар Нувса. Цу кIал бар бийса йоаккхаргйолаш, саготалла гучабовла баьхка цун наьна-вежарий. Нувсай да-нана мо боккхалгахьа лестá нах бар уж. Ди дика дийца, чуяьлар из цIагIа. Хаттар даь баьлча, тоъал дахáр-денар дувцаш лаьттар Нувса боккхийча нахаца. Хьехараш а хаттараш а деш, къамаьлаш дир наьна-вежараша йиший йоIаца. ГIай-гIат а кIаьнк а хаьттар. Лом хьоавича, эхь хийтта цIий-ъелар Нувса. Юххера наьна-вежараша аьлар:

– Оаха хIама ала ца дезаш; хьо хье я Iовдала йоацаш саг; ГIайгIатá товр делахь; цунца дика хуле, ялсмале йолаш я хьо!

ТIаккха; наьна-вежараша баркал а аьнна; эгIа чу Iочуяьле, паргIатаяла хьайна, аьнна; араялийтар Нувса. Шийна тIехьа араяьннача наьнага аьлар цо:

– Тхабараш Наьсаре бахá цIагIа бац, цIабахккалца укхаза Iе аьннад сога нáнáс, кхо-йиъ бийса яккха а тарлу аз вайцига!

Нувсайга кагегIбараш болча гIό а аьнна, ший вежарий а цIен-да а болча чуяхар фусам-нана. Хьаьший баьхкаб, аьнна, хеза; Iокхаьчар Нувсай вежарий. Нанна тIеххьа уж а чубаьлар, боккхий нах болча.

Йиший-къонгашцара хаттар чакхдаьлча; хьаьшех воккхагIчо, найцийна дIатIа а вийрзá, аьлар:

– Миштад Нувсай гIулакх, йоаллалой из?

– ГIулакх во дац Нувсай-м; дика а ма боахк; хIаьта а, зIамига йоландаь, из цIайоалае безам хиннабар тха; кIаьнк воккха ма хиллинге. ГIайгIатá а, тхоай йоIá а, берá а цатоам ца бе; укх ханага даьннад хIама ца оалаш. Дика болх бир оаш из хьоахадаь, цу дешá хIанз оаха дича бакъахьдар ала тхога.

Нувсай воккхагIа волча наьна-вошас аьлар:

– Аз цхьа хIама дувцаргда шоана, шо раьза дале!

Вожаш раьза а хинна; хьаьшас дийцар; Даьла салам хилда цунна, Сулайма Пайхамара замалахьа хиннад, аьнна:

– Лоалахой болча шин сага нускалаш доаладаь хиннад. Шу доалашше, исташа бераш даьд. Цхьан дийнахьа, шоай бераш ийца, хи тIа бахаб уж хIамаш йитта. Бераш гаьн кIал Iийне Iо а дехка, додача хи йисте дIаайттаб ноаной шоай болх бе. Ераш иштта боахкаш, акхарна а гуш, цхьа бер дихьад берзо гана кIалхара. Кхалнах даггара цIогIарч а детташ тIехьаудашше, бер ийца яхай борз. Мелла адарах, берзагара бер хьа ца доаккхалуш, юхабаьхкаб уж. Гаьн кIал дисáча берá хьатIа ма кхаьччинге; берзо бер дихьáчо, IотIакхайда ший неша бер хьал а ийца, аьннад:

– ХIама дергдац; хьакораде мег хьа бер; кора ца доагIе а, Дала цхьаькха хьалургда; йолле хIанз, чугIоргда вай.

Цкъарчоа, цо бегаш бу мотташ хиннай дисáча бера нана; из лаьрххIа хьувзилга хайча, аьннад:

– Ай, фу дувц Iа; берзо дихьáр хьадар ма дий; са бер хьадá.

Бер дайначό ладувгIа тигáдац. НизагIа хьадаккха елча, хIама хиннадац. Иштта къовсам болаш, чубахаб уж. ХIетта даь, ноаношта мара малагIа хьанад ховргдоацаш, цхьатарра хиннад бераш, е цхьаккха белгало а хиннаяц. Цудухьа цIагIарчáр а цхьанне а вIаштIехьа даьннадац харцои бокъои къоастае. ТIаккха гIулакх, Даьла салам хилда цунна, Сулейма Пайхамарга кхаьчад. Из хиннав паччахь а волаш, нахá юкъе нийсса кхел а еш. Цо аьннад; чехка, бер а тIехьа, кхалнах шийна тIабоалабе.

Хьабаьхкача кхалнахага хаттараш а даь, «кхоана юхадувла» аьннад. ШоллагIча дийнахьа бахá дIаайт-таб кхалнах. Даьла салам хилда цунна, Сулейма Пайхамара аьннад:

– Оаш хьадувцачунга хьежжá кхел йича, бер шоана шиннена а доагIа. Цхьа бер шин наьна хила йиш мичай. Вай фу дергда аьлча, нийсса ах а даьккха дIай-хьай лургда, шоана шиннена а хургдолаш.

ТIаккха хаьнагIара тур хьа а даьккха, дIатIавола-веннав гIанда тIа уллача берá, ахдаккха воаллача хьисапе. Цигга, мухь а баьнна, берá IотIайижай кхалнахах цаI:

– Боккъал, хьай Даьла духьа, ах ма даккхалахь из малайк, са дац хьона из! Сона цхьаккха хIама дезац, деррига а вокханна дIале, цун да из! Аз йийцар хоарцо я! – яхаш, елха а елхаш.

Даьла салам хилда цунна, Сулейма Пайхамара хайнад корзагIъяьнна хьувзар бера нана йолга а, из ший бер кIалхардаккха гIертилга а. ТIаккха, шорттига тур Iочу а делла, аьннад:

– Тхо хIана кхестаду Iа, цу кхалсагага а гIелал хIана яхь Iа?

ДIахо, шийна хайнар къайла а дитá, юстара латтача шоллагIчунга аьннад, цо фу ду хьажа:

– Йолле, хьаэца хьай бер!

Вож хийццá берá хьатIайолаеннай. Цигга, юха а тур хьалъэккхийта, аьннад:

– Кхы ког ма баккхалахь, хьа дац из! Нана, ший бер дувш хилча, хьо мо юстара а ца латташ, ер латта мискинг мо оарцагIйоал, цунна хьалхара яла кийча а йолаш.

Ишта нийсса кхел яь; бер ший наьнага дIаденна; чубахийтаб Сулейма Пайхамара, Даьла салам хилда цунна, кхалнах. Наха хаьттад, йоах, бера наьнага:

– Яларах а ца кхераш, ма майра дир Iа из, хIана хьайзар хьо иштта?

– Цкъа-дале, сайгара дIадоаккхе а; сай бер дийна дисача кхоачам бора аз; шоллагIа, вIаший юххе дахаш хиларах; дийнахьа цкъа, е кIирá, е беттá, е шера керте го тарлора сай сих даьннар; цох а кхоачам бора. Яларá-м аз вIалла уйла а йинзар. Боккъалдар аьлча, сенна дезар сона яхар; иззал йоккха хоарцо лайначул тIехьагIа, – аьнна, жоп деннад бера нанас.

Иштта чIоагIа ба наьна безами къахетами ший бераца, – аьлар къамаьл даьчо.

ТIаккха хьаьшех зIамагIчо аьлар:

– Аз а дувцаргдар шоана, цох хеттá, цхьан замалахьа хиннар. Маьре яхá, дезал болаш, яхаш ши йиша хиннай.

Шоайла дукха безаш а хиннаб уж. Цхьанне еррига йиIигаш хиннай, шоллагIчун беррига кIаьнкаш хиннаб. ЙиIигашъяр сагота хиннай, кIаьнк воацаш. ДIахо а ноаной хила кийчбеннаб уж, тIаккха аьннад йиIигаш йолча йишас:

– ХIанз а са йиIиги хьа кIаьнки хуле, сагá ца хайташ, хувца вай бераш?

Вож раьза хиннай. Диллá мо, йиIигаш йолчо йиIиг яьй, вокхо кIаьнк ваьв. Сагá ца хайташ, хийцáд йижараша бераш, шоаш аьннача тайпара. Боккъал дика доал а деш, кхедеш хиннад цар уж. Каст-каста шоайла хьоашалгIа болхаш а хиннаб. Цхьан дийнахьа йиIигаш йола нана яхай йиша йолча; сай йиIигах бIаргтохаргба-кх аз, фуд-малад а хьожаргья-кх, аьнна. Акхар хийца бераш дикка ондадаьнна ха хиннай из, хийццá когаш-дахá а кIеззига мотт Iомабаь а хиннад уж. Наьци йоа-гIа, аьнна; деррига бераш духьалдаьхкад. Хоза уж хьаста а хьаьста; юххера, зIамагIа а ма йий, кхы сага дегабуам а мича бергба, аьнна; хьалмархIаеллай нанас ший йиIиг. ТIаккха йиIига аьннад:

– Ва наьци, тха нанечарна юхе ма кIаьда да хьа кулгаш.

Цигга; мухь баьнна йийлха а йийлхá; аьннад нанас; ший мархIайоаллача йиIигага:

– Вай дахалда, укх кIаьдача кулгашта кIалхара кхы дIа-м яргьяц хьо!

ТIаккха из деррига гуш латтача йишийга аьннад, дIахо а елха а елхаш:

– Геттара сиха Iа хьай кIаьнк чувоалаве, аз сай йиIиг а чуюгаргья. Дáла къоабала сагIа долда хьа, сона даьча гIулакхах, ноаной кIаьдалах хьегадергдац вай бераш. Бакъда хьона, хьа кIаьнкá а са кулгаш морса хетаргдолга.

Иштта чIоагIа ба берий хоам наьнаца, - аьнна, чакхбаьккхар ший лоткъам Нувсай зIамагIа волча наьна-вошас.

Цу къамаьлех хьаькъал а ийцá, цигга дIакъайлар из дош Нувсай даьцIено, цIа а ена ше Iо ца хой, вIалла шоай йоIага цIайола аргдоацаш.

Хьалхара бийса да-нана долча яьккхá; вож кхо бийса, воккх-воккхагIвар волча хьалхагIа а йоаккхаш, вежарий болча дIайихьар Нувсас.

Лом тIехьавеча, пхелагIча бийсан сайре яр. Нувса даи нанеи долча яр; вокхазахьа массанахьа Iадика а йийца, Iочуена.

Шоаш цIакхоачашше, Лом венавар нанна шоаш цIакхаьчалга хайта.

Хьалчуяьнна:

– Со Iочуйода, кIаьнк хьалкхаьчав укхаза, цIабаьх-каб тхабараш, – аьлар Нувсас.

Цо аьннар бакъде воаллаш мо; хьачуваьнна, сайрдика йийцар йиIий воIа. Дукха вахалва, аьнна, наьна-дас:

– Фу дар Наьсаре? Дикка хье ма деларий шо! – хаь-ттар.

– ГIаш водачоа гаьна никъ ма бий из, кхы хIама а дацар; хоза гIулакх а хинна, цIадаьхкар тхо, – жоп делар Лома.

Боккхийча нахага Iадика а йийца, Нувсайца чуваха ваьлар Лом. Цун гIулакх хьевала йиш йолаш дацар, дукха дезараш Iайнадар, ераш цIагIа боацаш.

* * *

Ше ма аллара, гурахьа говраш хохкилга вIаштIехьа даьккхар Аьлас. Моттиг хьалхагIа хиннача яр. Говраш хохка гό соахкарчул цаI дукхагIа бар. СовгIаташ а дикагIа дар. ЦаI юкъебитá; боккхагIа болча шинненеи зIамагIчоаи хаьхкар Лома, ЦIокъа говраш. Цу кхаь гонна Лома хьалхареи, ЦIокъа шоллагIеи моттигаш а яьхар. Дикка белгалваьлар уж шиъ.

Кхы ца говш, гуйран хьалхарча бетта хьужаре йолаелар болх бе. Бераш юха деша чудахá дукха ха ялале, хьужаре вера Аьла. Цо аьлар:

– Аз хьогга ма аллара, нах деша бахийта вIаштIехьа даьннад. Дукха ца говш, вай мехкара тоаба я йодаш, вайна кхо моттиг еннай. Мала вохийт вай?

Саг йистхиланзар. ТIаккха ше аьлар:

– Сага хIама мича оал оаш! Аз аргда сайна хетар. Ломи, ЦIокъи, Малики бохийтаргба вай. Баха ловш-м дукха хургба, Дала аьннадале, уж тIехьагIа бохийтаргба. Кхоана деша доагIаш, оаш кхаьнне моллагIа шо-шоай цIагIара воккхагIа вола саг воалавелаш, – аьнна, чакхдаьккхар Аьлас ший къамаьл.

Лом веннавар, ший ваха вIаштIехьа даргдац, áла. Сабар а даь, Iийра из: «Сенна сихлургва со, кхоана хьалъеча нáнáс ше аргда-кх», – аьнна.

Чуболхаш Лома аьлар новкъосташка:

– Безам чIоагIа бар, бакъда кастлуш вIаштIехьа даргдац са цига ваха.

– Хьо ца воде, со а гIоргвац, – аьлар ЦIокъа.

– Хьайгара из мо гIулакх хоададе хьа бокъо яц, цIагIарчарга а аьнна мара. Хьо а, со а, вайх моллагIа а ваьннав, воашка цIагIарчар аьннар дича. ХIаьта са гIулакх миштад аьлча; хьогга вай чухецаш, хьехархочо даь къамаьл аз нáнáйга дIадича; хIанзарчоа со гаьна деша гIоргвоацаш, тхоайла массавар раьза а хинна; со-цам баь да.

ШоллагIча дийнахьа бераш деша долхаш, ГIайгIати цунца ЦIокъа нанеи бахар хьужаре. Хьалболхаш, ГIай-гIата аьлар:

– Кхыча мехка деша ваха вIаштIехьа дáлар боккха болх ба.Бакъда хIанзарчоа тхога Лом цига вахийта йиш хургьяц. ТIалатташ тхадараш мо гIулакхаш а долаш, цаI мара воаца кIаьнк арахьа дIа а вахийта, Iохов-ша йиш яц.

ЦIокъа нанас аьлар:

– КIаьнк чувена, цо из хьадийцача; оаха а аьннад, тхоайла массавар дага а ваьнна; нагахьа Лом воде, гIорг-ва хьо, ца воде цIагIа Iергва, хьай бакъилг а хохкаш.

Хабараш дувцашше, бахá хьалкхаьчар кхалнах хьужаре. Ераш мо ена, Мáлика нана а яр. ГIайгIатар; чIоагIа баркал оалаш, шоаш иштта лархIарах; шоай бераш кхыча мехка дахийта вIаштIехьа доацилга дIааьлча; цецбаьнна хьайзар Аьла а, хьехархо а, кхы цу хьужаре мел вар а.

– Кхы цхьаькха а да, Даьла денна бераш хьаахийта вIаштIехьа даргдац тха хIанзчул тIехьагIа, бакъда дешар юкъагIа-м дутаргдац акхар, – аьлар ГIайгIата.

КхоалагIа волча кIаьнка наьна гIадъяхара боарам бацар, ший кIаьнк деша хьожаваь.

Маликах Аьлас дIатехар КIантои, цхьаькха дикагIа дешаш вола Мансур яха кIаьнкеи.

Дукха ца говш, деша бахар КIантои, Малики, Мансури болхачарца. Ломар накъабаьхар уж. КIанторга цар аьлар:

– Каст-каста каьхат язделаш!

– Яздергда.

Иштта вIашакъаьстар уж.

* * *

Лома ханнара а волаш, Таьта яхаш кIаьнк вар. Цхьан юртара хиларах, шоайла бовзаш а бар уж.

Цо аьлар Ломага:

– Со а ухаргвар шуца хьужаре.

– ГIаьххьа кхоана, цIагIа дешаргдолаш, болх хьаэца ваха веза саи Цокъаи; тхоца хьал а вай, деша дIаотта хьайна, – аьлар Лома.

ШоллагIча дийнахьа царца хьужаре вахá, деша дIаэттар Таьта. Ераш шиъ, бетта Iомабилла болх хьаийца, чубаьхкар.

Иштта, хьаийцáр дикка Iомабий, ханнахьа юха тIа а болхаш, кхы дIахо дарсаш хьа а ийдеш, Iилма Iомадеш бар ЦIокъи Ломи. Хьашт мелд кхеташ, шийцарча берел гаьнна хьалха а ваьнна, кагегIдола сувраташ Iомадеш Таьта а вар.

Цу юрта бáхар Таьтий ноанахой. ДукхагIа йолча хана, царцига бийсаш йоахаш, къахьегар цо. ЧIоагIа безам бар цун ший новкъосташца. Шин беттá дийшача, хьехархочунца дага а ваьнна, Iомаде хIама хьа а эцаш, цIагIа деша волавелар из вож шиъ санна. Шоай гIулакх цаI хиларах; дика новкъост а хинна, дIаийра из царех.

Ломага аьлар цхьан дийнахьа даь-нанас:

– Баьри, сона кхоачам болаш, дика хиннав хьох; тахан денз топ Iомаяра гIулакхá къа дукхагIа хьега деза Iа!

Ший бархI шу даьлча гIоне, тоъал топаца хьакхашта вар Лом, хIаьта а ГIайгIатá кхоачам бацар из. «Ма хетта караерзо еза, – оалар цо, – топ етта говзал».

Цу дийнахьа денз, лаьрххIа болабир цар из болх. ГIайгIата оалар: «БIаргá хьалоацалуча хIамах дIа мел теха топа маркъилг дIакхеташ хила веза, нагахьа цу хIаманнеи хьонеи юкъера моттиг топа низá чуйоагIаш яле».

ГIайгIат ше а топ дика кхосса ховш яр, дас Iомаяьяр из, зIамига йолча хана, шоай кIаьнк цахиларах.

Вахá, даь-вежарашца а даь-веший къонгашца а топ кхийса Лом чувеча; ше хьожар ГIайгIат из мишта Iома-веннав: диазза-пхезза хьежоргá топ кхоссийтар.

Ер гIалат да хьа, аьлча, новкъа хилар кхераш; нийса доацар дIа а ца оалаш, кIаьнка догъэккхар кхераш; топ иштта хьожае еза, лак укх тайпара оза деза, яхаш, дIакхетавеш; виIий воIа хьехар дора даь-нанас:

– Лак озаш, топ лако Iо а эзе, меттагIъяла тарлу; тIа-ккха, Iоаршувца Iа лаьцáча хIаманна ца кхеташ, топа маркъилг кхычахьа кхет. Из хургдоацаш, топ чIоагIа лаца еза. ЗIок IотIакхетача хана; бIаргаш тохаргдоацаш а, дегI тохалургдоацаш а; кийча хила веза. Ше бIаргаш теха дий-дац сенах ховргда аьлча, IотIатеха бIарг Iа хьаллакхале маркъилг дIакхет; из дIакхеташ хьона хоалой, бIаргаш техадац Iа; ца хоалой – теха хилара белгало.

Ше бIаргаш тохий а е дегI тохалой а мишта хьожар Iомалушвар аьлча (юхе латтачоа-м хоалу из); къоасталургйоацаш, цхьатарра иттех поатрон кийчйий; царех цаI яргйоацаш нийсйий; тIаккха, из малагIа я ховрг-доацаш, вIашагIъэйий; кхувсар топ. Иштта етташ; ярг-йоацаш кийчъяь поатрон харц ма хиллинге; лерттIа Iомавеннавеце, шийна хоалуш, бIаргаш а дегI а тохалора; Iомавеннавале, меттагIара валацар.

Цкъара, иштта Iомавир ГIайгIата Лом; тIаккха нийсса тоха а Iомавир. Цо оалар:

– Хьожаяь тохар, массаяр дIакхетац; хIана аьлча; мел чIоагIа баламá топа хи хьатIатоIабарах, мел дика Iоаршув нийсдарах; топ аганза Iац; цудухьа, лак озача хана, юхь лестáчахьа бода пхо. Саг Iомавала веза; лакхера IойоагIаш; уллувра хьайоагIаш; лостаяь йоагIаш; тоха яьккхá топ хьежа ца еш; йодашше, дего хьа ма хьийххинге, лак озаш. Бокъонца иштта Iомавенначо мел техáр лаьрхIáча дIа а кхет.

Ше хьалхаяьле, кхерий тIа хьежоргá хIамаш увттаеш, еттийтар ГIайгIата Ломага топ. Цхьайолча хана, фуъ догIар; цкъаза мáха богIар. ТIаккха кIаьнк волча тIа а яй; тоха, оалар. Лома лак озар. ЧIоагIа товр хулар ГIайгIатá, топ кхийтта, парххе деха дIадода фуъ дайча. Геттара гIадйодар из маьхах кхийтача. ТIаккха дагахьа оалар: «Мича гIоргва хьо, Наьсар; аьттув а баьнна, са кIаьнк хьона тIакхоаче …»

Гаьнара, юхера, лохера, лакхера, халачара, аттачара – массе а тайпара топ тоха а дов де а Iомавир ГIайгIата виIий-воI. Лоам бáхача нахá ховра из селлара чIоагIа хIана Iомаву. Цар оалар, бегаш беш:

– Укхазара Iотеха топ Iоа Наьсаре вáхача ший моастагIчоа хьажаюккъе кхетаргйолаш, Iомаваьв ГIайгIата виIий-воI.