XI бүлек. Нәкый Исәнбәт. Отканга – мәкаль, тапкырга – табышмак

Табышмак ике кисәктән тора: берсе − табышмагы әйтелү; икенчесе − чишелеше − җавабы. Табышмагын берәү әйтсә, җавабын икенче берәү табып әйтә (Яки күмәк эченнән берәүләр.). Һәр табышмак шулай табыла. Берсеннән башка икенчесе булмый. Чиләгенә күрә капкачы. Яки алар ачкыч белән йозак шикелле. Табышмак аның йозагы, эченә мәгънә бикләнгән, табучы аңа үз акылы, үз зирәклеге белән ачкыч табып ачып керергә тиеш. Ләкин ул шундый хәйләле йозак ки − ачкычы читтә-нидә түгел, шул йозакның үзендә! Белмим, ул аның тышкы күренешендәме, эчендәме, тышындамы, әллә әйтелешендәме, кай җирендәдер ишерелгән...

Табышмак әйтешү ул миндәге табышмакның җавабын синдә (яки, киресенчә, синдәген миндә, аңарда) табу. Ул бикле йозак булса да, үзе кечкенә матур бер сөйләм, җавабы исә аның эчке мәгънәсе, ләкин ул шул ук вакыт аның эчендә дә түгел, конкрет исемле бер әйбер. Бу исем аның темасы. Шуны атап әйттең исә, йозак үзеннән-үзе ачыла. Димәк, форма аша эчтәлек табыла. Бу табышуда сүзнең хәтердә тудырган өстәмә сурәтләре аша төп мәгънә эзләнгәнгә күрә, бу инде гади мәсьәлә чишү генә булып калмый, бәлки психик катлаулы иҗади бер процесс була...

Табышмак күмәк эчендә башкарылгач, билгеле, кем дә булса берәү тизрәк табып җавабын әйтүе аның акыл, зиһен, хыял җитезлеге шәбрәк булуын күрсәткәнгә, билгеле бу эш егетлек санала. Шунлыктан җавабын табу күмәк өчендә ярыш кызуын һәм дәртлелелеген уята. Кайчагында шулай тырышып җавабын тапкач, синнән әллә ни гомер үзен эзләткән табышмакның җавабы шундый гади, менә торган әйбер генә булып чыккач, үзеңнең аңа "махы биреп" торуыңа аптырап каласың.

Табышмак шулай чишелгәннән соң, кызыксыз, гади, җиңел әйбер кебек кенә булып кала. Күрәсең, аның кызыгы шушы мәгънәсен ачу процессының үзендә. Ләкин моңа карап аның шигъри әсәр булуы һәм икенче урында икенче авыздан икенче берәүләргә әйтелеп мәгънәсен эзләгәндә, тагын шундый ук кызыклы булуы һич тә кимеми. Чөнки ул барыбер сурәт аша мәгънә эзләү булганга, табучы өчен гади мәсьәлә чишү булып кына калмый, һаман да мавыктыргыч кызыклы, поэтик иҗади процесс була. Бу процесста безнең хыялыбыз бик тиз хәтер сандыгыбызны барлап актарырга һәм моның өчен минут эчендә бик күп урын-ара җирләр, бәлки, күңел космосларын кичеп үтәргә тиеш була.