ТабышмакларныҢ кҮҢел ачу ҺӘм эстетик зӘвык бирҮ ягыннан ӘҺӘмияте

Иң элек табышмакны, гадәттә, кич белән йоклар алдыннан әйтәләр. Чөнки көндез олылар да, балалар да мәшгуль. Олыларның үз эше, балачаганың әлеге шул уку-язу, спорт, уен яки башка шөгыльләр. Менә бер заман кичкырын өйгә кайтып, ашап-эчкәч, йокыга кадәр гадәттә кешенең ял сәгате башлана. Туган-тумача үзара көндезге тәэсирләрен сөйләшә, куанычларын, көенечләрен бүлешә. Берәүләр бу вакыт җиңелчә генә кул эше ала, икенчеләр берәр кызык хикәя укый, тагын берләре, көндезге "аруын чыгарып" аунап ята башлый. Шул чагында кешедә кызык кына хыяллар уяна, тел дә тик тормый, шул эшкә катыша... Ә кеше мие шундый: аның эшчәнлеген үз иркенә куйганда да, үз инстинктына буш җибәргәндә дә, аның мөмкинлегенең чиге юк: андагы күңеленә килгән нәрсәләрне әйтеп сөйләп бирергә дә әкиятчә бай, әкиятчә киң тел кирәк, күңел ачкыч яңа сүзләр кирәк, я күңелләрдә тулышкан моңны түгәр өчен көй, музыка, җыр кирәк. Бу бигрәк тә яшь көчләр өчен кирәк. Берни әйтер хәл юк, чөнки бу бит инде кешедәге рухи таләп. Шуның белән олылар да кичке ял сәгатьләрендә театр, кино, цирк яки башка тамаша йортларына китеп баралар. Әмма кичен андый тамаша урыннары булмаганда, йә гел китап та телевизорлар белән мавыгудан туйганда, бигрәк тә авылда, балалар, яшьләр арасында табышмак әйтешү безнең бүгенге фән-техника заманында да бик күңелле шөгыльләрнең берсе. Чөнки кичен шул көндезге арулардан арыну өчен, уртада шул хыял учагын бер кабындырып җибәреп, аның янында күңел ачу өчен, әнә шул зиһен-хыял эшләтүләр кирәк. Менә шул иҗади, рухи таләпне җиңелчә бер үтәп алу өчен табышмак иң җайлы һәм җиңел бер репертуар булып тора.

Җиңелчә үтәү, башкару дигәч тә, бу сезгә һәр табышмак та җиңел табыла дигән сүз түгел. Ул сүз монда табышмак уенының бернинди гримсыз, декорациясез кыска бер реплика сурәтендә бирелеп уйналуы өчен әйтелә. Чөнки бит табышмак әйтешү дә үзенә күрә уен. Аны әйтешүнең үзендә үк балаларның яраткан "качыш" уены бара. Чөнки бит безнең алдыбызга тамашага аның табышмагы гына куела. Җавабы пәрдә артына качкан! Икенче төрле әйтсәк, мәгънә сурәт артына качкан. Күрәсез, табышмак үзе бармак бите хәтле генә булса да, анда качыш уйнарлык кечкенә "сәхнә" бар, шул мәгънәне эзләү, табу, тотып алу дигән "интрига" бар, ул мәгънәне яшергән "пәрдә" бар, "маска" бар. Я, менә хәзер кайсыбыз тизрәк шул сурәт артына качкан мәгънәне эзләп табар?

Җавап сиңа үз койрыгын тиз генә тоттырмый. Качыш дәвам итә... Чөнки бит табышмакны табучы бер син генә түгел, гадәттә, ул күмәк эчендә бергә үтәлә. Үз-үзеннән ярыш китә. Бу теләсә ни ярышу түгел, үзеңне акыллымын дип белсәң, тиз генә табып күрсәт! Хәер, кем инде үзен юләр санасын ди? Киресенчә, һәркем үзен акылга үткен, хәйләгә остарак дип белә. Хикмәт шунда, бу, табышмак дигәнең җиңел әйтелсә дә, аның үзе белән җавабы арасында ниндидер каршылык коймалары бар булып чыкты... Син табышмакның җавабын табам дип, аның үзе белән дә, анда бирелгән сурәт һәм яшерен мәгънә арасындагы каршылык белән дә конфликтка керәсең. Синдә хәзер шул табу комары. Бу инде төрле рәсем-сурәтләр арасыннан үзең эзләгән, үзең яраткан бер сурәтне табып алу кебек татлы, югары бер ләззәт, эстетик ләззәт. Таба алсаң, синең зиһенең иң җитез, синең хыял иң йөгерек. Отыш синдә. Ә табалмасаң, сынаттың. Уен булса да сынаттың!

Чөнки табышмакның үзе кечкенә булса да, ул синең белән юкка гына качыш уйнамый. Чөнки уен булса да бу сиңа − имтихан. Синең хыял, хәтер-зиһен җитезлегең сыналды. Күрәсең, ул уйнап әйтелсә дә чынлап әйтелә. Бу бик мөһим. Аның борынрак һәртөрле йолалар, мәҗлесләр белән үткәрелүе әнә шул үзенчәлекле әдәби эстетик зәвыклылыгы һәм зиһен сынаш әйбере булуында да.