Тақырып№9:аударманың эквиваленттілігі

Мазмұны: 1.Түпнұсқа және аударма текстінің мағыналық жақындығы. Олардың

Коммуникативтік тепе-теңдігінің негізі ретінде.

2.Әртурлі тілдегі текстер мазмұнының өзгешелігі.

3. «Аудрма эквиваленттілігі» және «аударма дәлдігі» ұғымдары

Аудармашының ең басты міндеттерінің бірі оригиналдың мазмұнын барынша толық беру, жалпы оригинал мен аударма мазмундарының ортақтығы (бірдейлігі)өте маңызды.

Екі турлі эквивалентілікті ажыратуға болады;

1.Потенцмалды жетістікке жеткен эквивалент (немесе күшті эквивалент)

2.Аудармалық эквивалент.

Потенциалды жетістікке жеткен эквивалент деп- ұқсас емес екі түрлі тілдегі текстердің мазмұндарының барынша ортақтығын айтамыз. Аудармалық эквивалент деп- аударма процессі кезінде аудармашы жеткен оригинал мен аударма текстінің нақты мағынылық жақындылығын айтамыз.

Аудармалық эквиваленттіліктің шегі болып аударма оригиналдық мазмұнының лингвистикалық деңгейін барынша сақтау мүмкіндігі болып табылады.Бірақ әрбір жеке аударма оригиналға мағыналық жақындық әртурлі деңгейде және әртүрлі жолдармен тәсілдермен жетеді.

Бастапқы тіл мен аударма тілі жуйесіндегі айырмашылық және бұл тілдердің әрқайсысының текстері жасау ерекшеліктері әртурлі деңгейде аударма оригиналдың мазмұнын толықтай сақтау мүмкіндігіне шек қояды. Сондықтан аудармалық эквиваленттілік оригиналдағы мазмұн мағынасының әртүрлі элементтерінің әртүрлі деңгейі (типі) анықталады. Эквиваленттіліктің кез-келген деңгейінде аударма тіл аралық қарым-қатынасты қамтамасыз ете алады.

Кез келген текст қандай да бір қарым-қатынастық қызмет атқарады: қандай да бір фактілерді хабарлайды, эмоцияны (көңіл-күйді) білдіреді, қарым-қатынас жасаушылардың арасында байланыс орнатады.

Аударма эквивалентігінің І типі

Аударма эквивалентігінің І типі дегеніміз – оригинал мазмұнның қарым-қатынас мақсатын құрайтын (мақсатқа байланысты) бөлігінің ғана аударылуын айтамыз. Мысалы:

Мay be there is some chemistry between us that doesn`t mix. – Бывает, что люди не сходятся характерами.

That`s a pretty thing to say. – Постыдился бы!

Those evening bells, those evening bells, how many a tale their music tells. – Вечерный звон, вечерный звон, как много дум наводит он.

Бірініші мысалда, қарым-қатынас мақсаты айтылатын ой мазмұнның негізгі бөлігін құрайтын ауыспалы мағынаны беруде болып тұр. Мұнда қарым-қатынастың күшті әсер (немесе нәтиже) адам қатынастарының химиялық элементтермен ұқсас өзара әсері өзгеше көркем бейнелеудің есебінде жетістікке жетіп тұр. Берілген бұл хабарды бұлай жанама ауыспалы суреттеу аударма тілінде жарамды емес, сондықтан аудармашы оны аударма тіліндегі қолданылатын бейнелірек оймен ауыстырып аударған, бірақ қарым-қатынастық әсері сақталған.

Екінші мысалда, қарым-қатынас мақсаты, яғни ойдың мақсаты сөйлеушінің өзнің сөйлесіп отырған адамына кейігіне көңіл-күйін көрсету. Бұл жерде аудармашы бұл мақсатты көрсету үшін орыс тіліндегі кеюшілікті білдіретін ұқсас фразаны қолданған, бірақ аудармада оның тілдік бірліктері оригиналдағы бірліктермен сәйкес келмейді.

Үшінші мысалда, аудармашы барлық тәсілмен сақтап қалуға тырысқан оригиналдың ортақ(жалпы) қызметі, дыбыстарға, рифмаға, көлемге негізделгенпоэтикалық (өлеңді) әсер. Оны сақтап қалу үшін аудармшы бастапқы хабарды аударма тіліндегі поэтикалық әсерді іздеп алмастырған.

Бұл мысалдан көріп отрығанымыздай, қарым-қатынас мақсаты айтылтын ой мазмұнының ортақ бөлігі болып табылады.

Оригинал мен аударма арасындағы қатынас үшін бұл типке тән нәрсе:

синтактикалық ұйымдастыру мен лексикалық құрамның салыстыруға келмейтіндігі;

оигинал мен аударманың лексикасы мен құрылысын семантикалық басқаша өзгертіп айту немесе синтактикалық алмастыру негізінде байланыстырудың мүмкін е,местігі;

оригинал мен аударма хабарларының арасында, 2 жақта да, айтайын дегені бір-ақ ой екендігін білдіретін нақты немесе тура логикалық байланыстың болмауы;

оригинал мен аударма мазмұндардың эквиваленттілік болып саналатын барлық басқа аудармалармен салыстырғанда орақтығының ең аздығында.

Эквиваленттіліктің ІІ типінде

оригинал мен аударма мазмұндарының жалпы бөлігі бірдей қарым-қатынас мақсатын беріп қоймай, сонымен бірге бірдей тілдегі тыс жағдайларды бейнелейді.Ситуация (жағдай) дегеніміз-объектілердің (жиынтығы) және----*- кезінде суреттелінетін объектілердің арасындағы жиынтық.Кез-келген текст нақты немесе елестету сияқты жағдайлар хабарларынан тұрады.

Эквиваленттің 2 типі 1 типпен,яғни қарым-қатынас мақсаты ғана сақталып аударылатын типпен салыстырғандаоригинал мазмұнын толығырақ бергенмен,оригиналдың барлық мағыналық элементтерін бере алмайды.

Ситуация ұқсастығы мен оны сипаттау жолдарының арасындағы айырмашылық тіл мен ойдың және суреттелінетін нақты істің арасында өзіндік қарым-қатынасты бейнелейді.Әрине,ойдың мазмұнында ситуацияның өзі мен оның белгілері қатыспайтыны,тек қана олардың ойлы образдары,яғни белгілі бір мәлімет не хабар түрінде берілетіндігі белгілі.

Көрсетілген типтің хабарды құрудың әртүрлі жолдары сипатталынатын ситуацияның ұқсастығымен біріктіреледі.Олардың мазмұнының ортақтығы толықтай коммуниканттардың экстра лингвистикалық тәжірбиесіне негізделеді.Нақты тәжітибеден бізге белгілі бір орында адамды көру үшін ол сол жерге келу керек,сол жерде болуы керек.Бұдан шығатын қорытынды,мына ойлар «ол ол жерде мүлдем болмайды», «біз ол жерде оны сирек көреміз» дегендер «бір ойды» білдіреді.

Эквиваленттіліктің II типіне тән нәрсе оригинал мен аудармада бір ситуацияның әртүрлі жолдармен сипатталса да ұқсастығы.Әртүрлі тілдегі текстердің мағыналық ұқсастығының негізі болып мұнда тіл мен экстра лингвистикалық шындықтың арасындағы қатынастың жалпылық сипаты болып табылады.

Эквивалеттіліктің 2 типі аударманың оригиналға мағыналық жақындығы,қолданылатын тілдік құралдардың мағыналарының ортақтығына негізділмейтін аударма болып табылады.Мысалы:He answered the telephone.-Он снял трубку.Ол телефонды алды.You are not fit to be in a boat.-Тебя нельзя пускать лодку.You see one bear,you have seen them all.-Все медведи похожи друг на друга.Теңестірілген бұл мысалдардағы әртүрлі тілдегі ойларда оригиналдың көп сөздермен синтатикалық құрылысы аударма тексінде тікелей сәйкестік таба бермейді.Сонымен бірге бұл топтың оригиналы мен аудармасының арсында эквиваленттіліктің 1 типіне қарағанда мазмұн ортақтығының көптігі бар.Мына аудармаларды салыстырып көрейік.

1)That`s a pretty thing to say.-Постыдыился бы!

2)He answered the telephone.- Он снял трубку.

Бірінші мысалда әңгіме екеуінің арасында қандай да бір нақты байланыс жоқ мүлдем әртүрлі құбылысты көрсетеді.Оригинал мен аударма ортақтығы тек қана,2 жағдйда да сөйлеушінің өзімен сөйлеушісінің алдындағы жасаған ескертпесіне эмоционалдық (көңіл-күйлік) қатынасының бірдей деп қорыту (жабу)да болып тұр.

Екінші мысалда оригинал мен аударманың салыстыруға келмейтін тілдік құралдары бірдей істі,яғни телефонды (телефон трубкасын алу арқылы) алу арқылы телефонмен сөйлесуге болатынын сипаттайды.Әңгіме мұнда әртүрлі жолмен берілгенімен бір-ақ ойды білдіргенінде болып тұр.Мұндай ойларды сөйлеу тілінде «бір ойды басқа сөздермен жеткізу» деи те атайды.

Оригинал мен аударма арасындағы қатынас үшін бұл типке тән нәрсе:

лексикалық құрам мен синтатикалық ұйымдастырудың салыстыруға келмейтіндігі;

оригинал мен аударманың семантикалық басқаша өзгертіп айту немесе синтактикалық ауыстыру тұрғысынан алғанда лексика мен структураны байланыстырудың мүмкін еместігі;

аударма қарым-қатынас мақсатын сақтау,яғни ойдың басты функциясын сақтау эквиваленттіліктің міндеті шарты болып табылады;

аудармада әртүрлі тілдер хабарлрының арасында болатын логикалық байланысты дәлелдейтін бір ситуацияны,яғни 2 жағдайда да «бір ойды білдіретін хабарды жеткізуді» сақтау.

Эквивалеттіліктің 3-ші типін

Мына мысалдардан көруге болады:Scrubbing makes me bad-temped.От мытья полов у меня настроение портится. London saw a cold winter last year-В прошлом году зима в Лондоне была холодной. That will not be good for you-Это может для вас плохо конч ится.Бұл типтің түпнұсқасы мен аудармасын салғастырғанда мынадай ерекщеліктерді көруге болады:

1)Лексикалық құрам мен синтактикалық құрылыстардың паралеллдігінің жоқтығы;

2)Түпнұсқа мен аударма структураларын байланыстыруда синтактикалық ауыстырудың мүмкін еместігі;

3)Аудармада түпнұсқадағы сияқты ситуация ұқсастығы мен қарым- қатынас мақсатының сақталуы;

4) Аудармада жалпы ұғымның яғни түпнұсқадағы ситуацияны суреттейтін ұғымдардың сақталуы.Бұл жағдайда түпнұсқадағы хабарды аудармада семантикалық жағынан басқаша өзгертіп айтуға болатындығы.

Мұндай жағдайларда түпнұсқа мен аударма мазмұндарының арасындағы қатынас түсініктер арасындағы формальді –логикалық қатынастармен топтастырылады,маңызы бірдейлілі,бағынушылықтар қарама-қарсылық, табыну. Мұндай байланыстардың болуы түпнұсқа мен аударманың бұл типінде көп мағыналылық ортақтықтың қосымша көрсеткіштері ретінде қызмет етеді. Негізгі түсініктердің ортақтығы түпнұсқа мен аудармадағы ситуацияны сипаттау ушін толардың бірдей белгілері таңдалынатын хабарлардың структураларын сақтауды білдіреді. Егер эквивалеттіліктің алдыңғы типтерінде аудармада түпнұсқаның мазмұны не үшін хабарланады және онда не хабарланады дегенге қатысты мәліметтер сақталынсы, мұнда яғни 3-ші типте түпнұсқада не хабарланса сол беріледі.

Ситуацияны сипаттаудың бір ғана жолы шеңберінде семантикалық ажыратудың әртүрлі түрлері болуы мүмкін. Негізінде ситуация сақталынатын мағыналық категорияны таңдау берілетін хабарды ұйымдастыруды толықтай анықтамайды. Ойды жеткізуді ұйымдастыруды семантикалықварианттылығы мағыналардың едәуір ортақтығыменбайланысты синонимдік структураларды жасайды.Осыған байланысты 3-ші тип аудармасында хабарлар структураларыныңтолықтай сәйкес келуі,сонымен бірге аудармада синонимдік структураларды қолдану байқалады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1 Аударманың ең басты міндеті не?

2 Потенциялды эквивалент деген не?

3 Аудармалық эквивалент деген не?

4 Аударма эквиваленттілігі және аударма дәлдігі ұғымдарының мәні неде?