Тақырып№7: Аударманың психо-лингвистикалық классификациясы

Мазмұны: 1. Ғылыми-техникалық материалдарды аударудың ерекшеліктері.

2. Қоғамдық-саяси, ресми-іскерлік материалдарды аударудың ерекшеліктері.

3. Бұқаралық ақпарат құралдарына арналған материалдарды аударудың ерекшеліктері.

Аударманың психо-лингвистикалық классификациясы бойынша аударма жазбаша және ауызша болып 2-ге бөлінеді.

Жазбаша аударма дегеніміз – аудармашы жазбаша тексті көзбен көріп, жазбаша аударатын аударманы айтамыз. Жазбаша аударманы бітіргенге дейін аудармашы аудармасын қайта оқуға, қарауына болады. Ауызша аударма дегеніміз – аудармашы оригиналды немесе тексті бір-ақ тыңдайды, қайтадан салыстыруға, түзетуге мүмкіншілігі болмайды. Бұл дегеніміз аудармашы оригиналды тыңдайды да қайтадан ауызша аударады.

Ауызша аударманың 2 қосымша түрі бар: синхронды және (последовательный) іле-шала аудару.

Синхронды аударма дегеніміз – аудармашы оратордың (сөйлеушінің сөзін тыңдай отырып, бір уақытта 2-3 сек қалып) аударады.

Синхронды аударма, әдетте техникалық құралдардың көмегімен оратордың сөзіаудармашыға наушник арқылы берілетін арнайы кабинада жасалынады, аудармашы микрофонмен сөйлейді де сол арқылы аударма рецепторға жетеді. Осындай құрылыс болғандықтан аудармашының дауысы оған оригиналды естуге кедергі жасамайды.

Синхронды аударма – қиын, күрделі аударма болып саналады. Өйткені ол аудармашыдан бір мезетте әр түрлі сөйлеу әрекетін талап етеді.

Аудармашы бір тілді таңдап оны 2-ші тілге аударуы керек және оратордың сөйлеу темпінен қалыспау керек.

Синхронды аудару 3 түрлі әрекеттің байланысымен орындалады: есте сақтау жұмысы, мұқият тыңдау оны тез жеткізу.

Ізінше Ілеспе

Іле-шала аудару (последовательный) – аудармашы оратордың бүкіл сөзін сөйлеп болғаннан кейін, немесе сөзінің айтып болғаннан кейін аудара бастайды.

Аударылатын сөздердің мөлшері әр түрлі болады. Жеке сөйлемдерден бастап оратордың 20-30 мин сөйлеуінен кейін аудару. Бұл аударма аудармашыдан айтылған сөздің мазмұнын ұзақ уақыт аударғанға дейін есте сақтап тұруын талап етеді. Егер оригиналдың көлемі жеткілікті мөлшерде көп болатын болса, онда аудармашы тыңдап тұрған кезде қысқартып жазып алуына болады. Ауызша аударма мен жазбаша аударманың айырмашылығы оларға берілетін уақытта.

Жазбаша аударма кезінде аудармашы кез келген уақытта аудармасын тоқтатып, аударған бөліміне қарауға сөздік, анықтама қолдануға, арнайы мамандардан ақыл кеңес сұрауына болады. Бұл кез келген тексті (әдеби, хабарлама) болсын табысты аударуға мүмкіндік береді.

Ал, ауызша аудармада аудармашының ісі (жұмысы) уақыт жағынан шектеулі. Ол оратордың сөзінің темпінен қалыспау керек. Сондықтан ауызша аудармада аудармашының ойлануға, басқа вариант таңдауға сөздің немесе анықтама қолдануға мүмкіндік жоқ.

Сондықтан ауызша аудармаларға аударманы автоматты (тез) орындауға дағдылану өзгермейтңн сәйкес келетін аудармаларды білу керек. Аудармашыларға кейде адаптандырылған аударма, яғни кейбір керек емес жерлерін тастап аударуға, тексті компресс жасап (қысқартып, сығып) аудармаға тура келеді. Ауызша синхронды аудармада қысқа уақыт ішінде сөйлеу әрекетінің тездігі психологиялық және физикалық жағынан аудармашыға үлкен күш түсіреді, сондықтан синхронды аудармашы 20-30 мин жұмыс істейді.

Олар ауысып отыруы керек. Жазбаша аударма мен ауызша аударманың тағы бір айырмашылығы аудармашы аударманың әр түрінде жасай отырып әр түрлі тесктеп жұмыс істеді. Жазбаша аудармада аудармашы оригиналдан қарап отырып бір сөйлемнің соңынан бір сөйлемді аударады, және қасында бүкіл текст болады. Сөйлемдер бірін-бірі толықтырып отырады. Ауызша аудармада оратордың сөйлегені бөлшектеп тыңдап аударуға мәжбүр. Сөйлеушінің ары қарай не айтатыны белгісіз.

Жазбаша және ауызша аударма соңынан бірге тіл аралық қатынас жасаушылардың байланысына қарай да ажыратылады. Жазбаша аудармада аударма процесі кабинетте және аудармашы тіл аралық қатынас жасаушылармен байланыста болмайды. Ал ауызша аудармада аудармашы тіл аралық қатынас жасаушылармен тікелей байланыста болады. Ауызша аудармашы ауызша сөйлеген сөзді қалай ортатордың сөйлеу мәнері мен дыбысталуының ерекшелігіне, оның сөйлемді дұрыс құрылғанына, тіліне қарамай ауызша тілді қабылдап, сөйлеуші мен тыңдаушының арасында өзара түсінікті қамтамасыз етуге тиіс. Бұл аударма ауызша аударудың бір түрі болады, сал-ы бірақ жазбаша аудармаға жақынырақ. Хабар құлақпен есту арқылы емес, көзбен көру арқылы (текст түрінде, статьялар, хаттар, факстер) ауызша аудармадағыдай қабылдау анализ синтез бар уақытта өтеді. Инофирмауға өткізілген сұрақтарға қарағанда ҚБА офистердегі жұмыс кезінде кеңінен тараған аударма болып саналады. ҚБА-дың 2 жақтылығы аудармашылы түрде алғанда қарапайымдылығына қарамастан (ауызша аудармада тыңдау қиындығы болса, ҚБА-у хабардың текст түріне сүйенеді).

ҚБА-да ерекше дайындықты талап етеді. Берілген бөлікте көру арқылы қабылдау процессінде барлығын бірдей толықтай қабылдау, дағдысын жаттықтыру қажет, өйткені барлық уақытта тексті қарап шығуға бола бермейді. Сондықтан информацияның көп бөлігін көзбен қарап (көз жүгіртіп) түсініп қамту қажет және ешқандай үзіліссіз ыңқыл-сыңқылсыз бастау аулақ болу қажет.

Кейде текстің негізгі мазмұнын ғана беру қажет. Салыстырмалы түрде мұны жасау қиын емес. Мысалы іс-қағаздарына байланысты клише штамп сөз орамдарына көңіл бөліп отырып, тек текстің негізгі мазмұнын беруге болады.

ҚБА-да таныс емес сөздер мен орамдарға бас қатырмай олардың мағынасын жалпы контексті шешуге тырысу керек. Аудармаларға, соның ішінде ауызша аудармаға жақсы есте сақтау қажет. Айтылғандарды тез жазып алу әрине көмектеседі, бірақ жақсы есте жаттықтыру керек.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

Аударманың психолингвистикалық классификация бойынша неше түрі бар?

Жазбаша аударма деген не?

Ауызша аударма деген не?

Ауызша аударманың қандай түрлері бар?

Жазбаша аударма мен ауызша аударманың ерекшеліктері қандай?