Тақырып13: Аударма модельдері

Мазмұны: 1.Аударма моделі ұғымы

2.Аударма процесін аударма моделдерінің көмегімен сипаттау

3.Денотаттық(ситуациялық)трансформациялық-семантикалық және

құрылымдық -әрекеттік моделі

Аударма деп тар мағынада бұл термин аудармашының аударма мәтінін жасаудағы әрекетін атайды. Аударма процесі кем дегенде 2 этапты: аудармашының оригиналдың мазмұнын анықтауы және аударма вариантын таңдауы. Осы этаптардың нәтижесінде оригинал мәтінінен аударма мәтініне өту орындалады.Бұл жағдайда аудармашы жиі өз жүрегімен әрекет етеді, кейде варианттарды таңдауда нені басшылыққа алғанын да білмейді, бірақ бұлай жасау үнемі еркін өз білгенін істеу деген емес. Ол көп жағдайда бастапқы тіл мен аударма тілі хабарларын құру тәсілдерінің сәйкестігімен анықталады. Аударма теориясы оригинал мәтінінен аударма мәтініне өту қалай өтеді, аудармашы әрекетінің негізінде қандай заңдылықтар жатқанын анықтауға тырысады.

Нақты аударма процесі аудармашының миы арқылы орындалады және оны тікелей бақылап, зерттеу жасау қиын. Сондықтан аударма процесін зерттеу жанама жолмен әртүрлі теориялық модельдердің көмегімен, яғни аз не кем мөлшердегі жақындықпен аударма процесін толықтай немесе оның белгілі бір жағын сипаттайтын теориялар арқылы жасалады. Аударма моделі деп аудармашының бірқатар ойлау операцияларын орындай отырып бүкіл түпнұсқаның немесе оның кейбір бөлігін аударуын шартты сипаттауды айтады. Лингвистикалық аударма теориясында аударма модельдері тілдермен тілдік бірліктердің ой операциялары түріндегі аударма процесін білдіреді, яғни таңдау оригиналдың тілдік ерекшеліктерімен және аударма тіліндегі сәйкес құбылыстармен анықталатын лингвистикалық операция дегенді білдіреді. Аударма моделі шартты түрде болады, себебі аударма мәтінін жасау процесіндегі аудармашының шын әрекетін міндетті түрде бейнелемейді. Өзінің практикалық жұмысында аудармашы бізге белгілі аударма модельдерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтін қандай-да бір жолмен қажетті нәтижеге жете алғанмен де, мұндай моделтдерді білу оған кейбір қиын аудармалық міндеттерді шешуге көмектеседі.

Ситуациялық (денотаттық) аударма модельі әдетте денотаттар деп аталатын құбылыстар, қандай да бір заттарды бейнелейтін барлық тілдік бірліктердің мазмұны. Тілдің көмегімен құрылатын хабар қандай да бір ситуация туралы хабардан тұрады, яғни бір-бірімен белгілі бір қатынасқа түсетін денотаттардың сәйкестігі. Тілдердің әртүрлілігін есепке алмасақ, бүкіл адамзат үшін бізді айнала қоршаған орта бірдей. Қоршаған ортаның, биологиялық құрылыстардың өнеркәсіптік, өмір процестері барлық адамдарда, олардың тілдерінің бөлектігіне қарамастан ортақ, бұл дегеніміз барлық адамдар бір-бірімен ой алмасқанда бірдей құбылыстарды көру арқылы болады. Кез-келген хабардың негізгі мазмұны белгілі-бір тілден-тыс ситуацияның бейнесі екенін ескерсек, аударманың ситуациялық моделі аударма процесін аударма тіліндегі ситуацияны, түпнұсқа тіліндегі сипатталған ситуацияның көмегімен беру процесі ретінде қарастырады. Бұл жағдайда аудармашының әрекеті мынадай түрде бейнеленеді. Аудармашы оригинал мәтінін қабылдай отырып, осы мәтінді құрайтын бірліктерді өзіне белгілі аударма тіліндегі тілдік бірліктермен теңдестіреді және олардың мағынасын контекстті аудара отырып түпнұсқа қандай ситуацияны сипаттап отырғанын анықтайды. Одан кейін аудармашы осы ситуацияны аударма тілінде сипаттайды. Сөйтіп аударма процесі түпнұсқа мәтінінен аударма мәтініне өту кезінде болады. Кейбір жағдайларда бұл процесс қысқа жолмен өтеді, яғни мәтінді немесе оның кандайда бір бөлігін аудару алдын ала жасалынса және аудармашыға бастапқы тілдің белгілі бірліктері аударма тіліндегі бірдей заттарды немесе құбылыстарды көрсеткен жағдайда. Бұл негізде ол тікелей түпнұсқа бірліктерін аударманың сәйкес бөліктерімен ауыстыра алады. Ситуациясыз қарапайым сөйлемді түсіну қиын. Мысалы: ағылшын сөйлемі The table is on the wall - Таблица кабырғада- деп аударылады, себебі шынайы әрекетте қарым-қатынас жасаушыларға екі сөздің біреуін table – стол және таблица деген мағыналардың бұл жағдайда таблица алынатын, себебі әдетте қабырғада стол емес таблица ілінетіні белгілі болғандықтан болып тұр. Аударманың ситуацялық моделі түсіндіру күшіне ие. Ол аударма процесін бара-бар сипаттайды, яғни аударма тілінде коммуникативті тең мәтін жасау үшін аудармада бастапқы тілде қандай ситуация сипатталса соны аударма тілінде жеткілікті мөлшерде көрсету. Басқа сөзбен айтқанда, осы модельдің көмегімен ситуацияға ұқсас деңгейдегі эквиваленттілікке жетуге болады. Ситуациялық модель негізінде мынадай үш түрлі жағдайда болады: 1) эквивалентсіз лексиканы аудару кезінде; 2) оригиналдағы суреттелінетін ситуация бірмезгілде аударма, вариантын анықтаған кезде; 3) оригиналды немесе оның қандай да бір бөлігін түсіну және аудару хабарда қолданылған тілдік бірліктердің мағынасына еңбейтін ситуацияны анықтаусыз мүмкін болмаған жағдайда. Бастапқы тілдің эквивалентсіз бірліктерінде дайын сәйкестік болмағандықтан мұндай бірліктерге кез-келген окказиональды сәйкестіктерді жасау тәсілі ситуацияны еске алумен

байланысты. Тіпті аударылатын сөзге немесе сөз тіркесіне жасалынған сәйкестіктер (транскрипция немесе калька) бүкіл ситуацияны анықтау негізінде таңдалынады:

The plan is to use a system called “dense pack” which would put the missiles into a narrow strip 14 miles long and one mile wide.- План предусматривает использование системы, именуемой «плотная упаковка» при которой ракеты размещаются на узкой полосе длиной 14 миль и шириной в 1 милью.

Эквиваленттіліктің екі типін ситуация деңгейіндегі сипаттауда мынадай жағдайлар ситуациялық оригиналда қалай сипатталғанына байланыссыз аударма тілінде берілген ситуацияны сипаттаудың бір ғана жолы болатындығы айтылды. Мұндай жағдайда аудармашы шынайы әрекетте жүгіну ғана арқылы ситуативті эквиваленттілікпен істейтінін анықтай алады: егер ағылшын оригиналына және ғана боялған нәрсені (Wet paint) онда бұл ситуация орыс аудармасында «осторожно, накрашено», деп ал сынғыш нәрселер оралған упаковкадағы (Fragile) орысша «осторожно, стекло» деп аударылады. Осындай ұқсас жолмен ситуация едәуір мөлшерде аударма вариантын таңдауды аударма тілінде бұл ситуацияны бір ғана емес бірнеше сипаттау жолымен анықтайды. Осы тәсіл көптеген жағдайларда аудармада қолданылады.

Keep off the grass. – По газоном не ходить.

To sit up late. – Поздно лечь спать.

To swallow the bait. – Попасть на удочку. Орыс тілінде бұл сөз тіркестерін басқа жолмен беруге болса да, әдетте ситуацияға жүгіну аудармашыға дұрыс аударма жасауға көмектеседі.

Stop, I have a gun!- Стой, я буду стрелять! Және орыс тілінде қолданылмайтын «Стой, у меня ружье!» сипатталынатын ситуацияға жүгіну мынадай жағдайларда аударма вариантын таңдауда сөйлемдегі мазмұн жеткіліксіз болған жағдайда шешуші роль атқарады.Біз келген ситтуацияны егжей –тегжейлі сипатталмайтынын білеміз және оның белгілерінің жиынтығын белгілеу арқылы болатынын білеміз.Сонымен бірге аударма вариантын таңдау кейде берілген ситуацияның шын мәніндегі әрекетте болатын басқа,бірақ түпнұсқада қолданылған ситуацияны білдірмейтін белгілеріне байланысты болады.Бұл жағдайда аудармашы берілген ситуация жайында мәліметтер іздестіре отырып аударады.Қарапайым мысалды қарастырайық. Мысалы: бізге мынадай ағылшын сөйлемін аударуымыз керек:

Her aunt must be made to tell then about it. Бұл сөйлемнің жалпф мазмұнын түсіну қиын емес, бірақ aunt зат есімімен made етістігіне орыс тілінің сәйкестікті таңдау қосымша хабарды талап етеді. “aunt” – тетя, тетушка, тетка болуы мүмкін, ал “must be made” – заставить, убедить немесе попросить дегенді білдіруі мүмкін. Бұл сұрақты шешу үшін, шын мәнінде қандай адамдар туралы сөз болып отыр, олардың арасындағы қатынас қалай, осы туысқан адам туралы тиісті хабар алу үшін қандай тәсіл қолдану керектігін анықтап алу қажет. Нақты ситуация жайлы керекті мәлімет кейде әртүрлі әдеби кітаптардан немесе әртүрлі справочниктерден алынады. Мысалы, мына мысалда аудармашыға Англияның тарихының негізін білуге тура келеді.

Cromwell and Bradshaw not the guide man, but the King Charles’s head man likewise sojourned here. (J.K.Jerome). асты сызылған сөздерді аудару тек аудармашыға Дж. Бредшоның Англияда Карл І-шіні өлім жазасына кескен соттың председателі болғанын білген жағдайда ғана мүмкін болады. Мәтінде өзіне не тар шеңбердегі немесе кең шеңбердегі контекст guide man және King Charles’s head man сөз тіркестерін дұрыс түсіндіруге көмектесе алмайды. Сөйтіп, аударманың ситуациялық моделі аударма процесінің кейбір маңызды жақтарын дұрыс бейнелейді және аудармашының шынайы әрекетке жүгінуі мен байланысты және оны аударма тілінің құралдарымен сипаттайтын аударма варианттарын таңдау ерекшеліктерін түсіндіруге мүмкіндік беретін модель. Сонымен бірге бұл модельдің аз күшке ие, өйткені ол аударма процесінің орындалуының кейбір тәсілдеріне ғана ие. Белгілі, сипатталынатын ситуация көп жағдайда әртүрлі тәсілдермен сипатталынатын болғандықтан аударма вариантын таңдауды үнемі бір жақты анықтай бермейді. Ондай жағдайларда нақты оригинал сипаттайтын ситуацияны дәл анықтау аудармашыға бұл ситуацияның қандай белгілерін аударма тілінде хабарды құруда көрсету керектігін білдірмейді.

Аударманның ситуациалық моделі түпнұсқаның коммуникация мақсатын беру үшін аудармашы сол ситуацияны сипаттаудан бас тартқан жағдайда қолданылмайды. Егер бұл ситуация түпнұсқа қабылдаушысына қарағанда аудрма қабылдаушысына басқа асссоциациямен байланысты тиісті қортынды жасауға мүмкіндік бермесе, онда аудармашының сол ситуацияны аударма тілінің құралдарымен сипаттауы тіларалық коммуникацияны мүмкіндігін қамтамассыз етпейді.

Бұл айтылғандардан шығатыны ситуациялық модель аударма процесін дұрыс түсіндірмейді. Ол аударма процесін адекватты түрде мынандай жағдайларда

Оның орындалуы үшін түпнұсқадағы сипатталынатын ситуацияны анықтап оны аударма тілінің құралдарымен берген жағдайда бере алады. Бірақ оның түсіндіру күші оның түпнұсқасының сол бөлігінің мазмұнын аудармада берілу қажеттігін ескрмейтіндігімен шектеледі.

Аударманың трансформациялық семантикалық моделінің ситуациялық модельден айырмашылығы, аудармада оригинал бірліктерінің мағыналарын беру іске асатындығында. Ол аударма процесін аудармашының бастапқы тіл бірліктерінен аударма тіл бірліктеріне олардың арасында эквиваленттілік қатынасын орната отырып өтетін бір қатар кайта құру деп қарайды. Сөйтіп трансформациялық модель түпнұсқамен аударма структураларымен лексикалық біріліктерімен тікелей байланысына бағытталған.Сәйкес келетін бірліктер аудатма процесінің бастапқы және соңғы жағдайы ретінде қарастырылады.Трансформациялық семантикалық модель бойынша аударма процесі 3 этаптан өтеді.Бірінші этапта-анализ этабында бастапқы тіл шеңберіндегі бастапқы синтатикалық структураларды ықшамдап ауыстыру жасалады.Түпнұсқаның структуралары қарапайым және жеңіл формаға қайтадан жасалады.Мұндай қарапайым «ядролық» структуралар әртүтлі тілдерде бір –біріне жақын,және аудармада бір-бірін жеңіл ауыстырады.Мысалы,She is a good dancer сөйлемі неғұрлым анық структураға She dances well деп ауыстырылады; немесе The thought worried сөйлемі екі ықшамдалған сөйлем түрінде берілуі мүмкін: he thought,he worried.

Анализ стадиясында ықшамдалған қайта құруларда элементарлы мағынадағы кейбір сөздерде жатады.Мағынанаың мұндай элементі сөз мағынасында оның өзімен жақын сөздердің мағыналарын салыстырумен және оларлың арасындағы айырмашылықты көрумен анықталады.Мұндай семантикалық қатарлардың құрамынан мағыналардың ортақ элементтерін де,сонымен бірге әрбір синонимнің басқа қатарлардан ажырататын айырмашылықтарында табуға болады.Мысалы,мынадай ағылшын сөздері қатарларында:speak,sing,whistle,whisper,hum мағынаның жалпы «ядролық» компоненті болып,»дыбыстарды сөйлеу аппаратының көмегімен дыбыстау» болып табылады.Ал, мағынасы мысалы: whisper-«сыбырлау» осы ядролық мағынадан тұрады,және екі қосымша ажы рататын белгілері онда дыбыс жоқ,ал speak-sing сөзімен ажыратылады.

Осындай ұқсас жолмен кез-келген жақын мағналы сөздердің элементарлы мағыналарын анықтауға болады: Мысалы run, walk, jump, hop etc., немесе кейбір «туыс – түр» жағынан байланысты сөздер: animal және mammal, dog және poodle т.б.

Ұқсастық немесе айрмашылық элементтерін әртүрлі тілдердің мағыралары жақын сөздердің салыстыру арқылы да табуға болады. Мысалы студент сөзіне анализ жасау мынадай семантикалық белгілерді: жоғары оқу орнының оқушысы (мектептегі оқушыдан айырмашылығы), оқушы (оқытушыдан айырмашылығы), жекеше түр (студенттерден айырмашылығы).Ағылшын тілінде student бірірші сема жоқ, қалған екеуі сәйкес келеді.Семалардың әйтеуір бір бөлігінің сәйкес келуі әртүрлі тілдердің сөзіне эквивалент болуына мүмкіндік береді.

Анализ этабырда синтактиалық структураларды және лексикалық бірліктердің мағынасын ықшамдау аударманың екінші этабын –«өту» этабын яғни,аударма тілінің негізгі структураларына және семантикалық компоненттеріне өтуге мүмкіндік береді.Айтылып өтілгендей,мұндай структуралар және элементарлық семалар деңгейінде әр түрлі тілдерде едәуір ұқсастық байқалады.Сондықтан негізінде бұл деңгейдегі эквиваленттік бірліктер салыстырмалы түрде тез табылады.Егер She is a good singer сөйлемі белгілі бір профессионалды әншіге қатысты болмаса,бұл сөйлемді оңай «She sings well” деп ауыстыруға болады. Осыған ұқсаc he was humming a merry tune сөйлемін аударуда қазақ сәйкестігін табу жеңіл, егер ағылшын семасы hum to produce musical tones және without words дегенді білдіретінін еснпке алсақ, яғни сөзсіз ыңылдап өлен айту.

Үшінші этапта -“реструктура жасау” яғни структураны қайта жасау-оригиналдың соңғы структуралары мен бірліктерін аударма тіліне ауыстыру болады (жасалады).Бұл жағдайда тілдің нормасына сәйкес мынадай формальді белгілер,сөз тәртібі,сөйлем құрылысы,семантикалық бірліктердің саны оларды бөлу өзгереді.

Аударманың трансформациялық- семантикалық моделі тусіндіру күшіне ие.Ол аударма процесінің тікелей бақылауға келмейтін көптеген жақтарын сипаттауға мүмкіндік береді.Әсіресе ситуациялық моделден айырмашылығы бұл модель бастапқы мәтінінің мазмұнындағы тілдік бірліктердің мағынасының рөлін, және бұл бірліктердің аудармада қолданылатын аударма тілі құралдарына тәуелділігін көрсетуге мүмкіндік береді: Last year saw a rapid growth of industrial production-Өткен жылы өндіріс өнімдерінің тез өсуі байқалды. She was preceded by her father.- Ол әкесінің соңынан ілесе кірді.

Мұндай парафразалар сол сияқты түсіріп тастау немесе қосып аудару тәсілдері арқылы жасалады.

Mc Dennot spoke briefly into the telefone, then waited again.-Макденнот телефоннан қысқа бұйрықтар берді де, қайтадан күте бастады.

As he stood there he heard a shot friend.- Кенет ол оқ атылғанын естіді.

Сонымен бірге трансформациялық семантикалық модель универсалды емес, ол кез-келген аудармалық әрекетте қолданылады.Ол түпнұсқа мен аудармадағы синтактикалық структуралар мен лексикалық бірліктердің арасында трансформациялық қатынас болмаған және екі мәтіннің эквиваленттілігі сипатталынатын ситуацияның ортақтығына негізделіп қана аударылатын жағдайларды қарастырмайды.

Ағылшын тілінің Answer the telephone мен қазақ тілінің трубканы ал дегеннң бірдей болуы to answer мен алу етістіктерінде жалпы семаның болуынан емес,

шын мәнінде телефон қонырауына жауап бере отырып, телефон трубкасын алу керектегін білгендіктен, сондықтан екі сөйлем де бірдей ситуацияны әртүрлі айта отырып “бірдей нәрсені” білдіреді. Мұндай жағдайларда аударма процесін түсіндіру үшін эквиваленттіліктің екінші типінде аударманың ситуациялық моделі жақсы “жұмыс істейді”.

Трансформациялық- семантикалық модель аударма процесінде коммуникацея мақсетын беру үшін ситуацияларды ауыстыру болған жағдайда және түпнұсқа мәтінімен байланысты бейнелі немесе тағы басқа байланыстарды беру қажет болған жағдайда қолданылмайды. Басқаша айтқанда, трансформациялық- семантикалық модель аударма процесін сипаттау үшір эквиваленттіліктің бірінші типінде қолданылмайды.

Different brands of courage, “ Charles said.” Serge and barathea”.- “Себебі батылдықтын әртүрі бар»- деді Чарльз.-Біреуі-сержанттық, ал екіншісі- офицерлік».Мұнда Serge және barathea сөздерімен сипатталынып тұрған ситуация маңызды емес, бұл жерде Рецептордың бұлардың тканьдердің екі түрі екенін, біріншісі қарапайым арзан ткань, екіншісі қымбат екенін білгендіктен өзінше қорытынды жасай алуында.Қазақ тілінде мұндай тканьдер жоқ болғандықтан дәл солай аударуға келмейді. Сондықтан аудармада ағылшын сөйлемнің айтайын деген ойын білдіру үшін басқа ситуация қолданылады. Мұдай жағдайда да аударма процесінде ситуациялық модель қолданылмайтынын атап айту керек.

Аударманың ситуациялық және трансформациялық-семантикалық моделі аударманың шартты бейнесін береді,ол аудармашының нақты әрекеттеріңе толық сәйкес келмейді.Аудармашының әрекетін толық бейнелеу үшін модельге осындай әрекетті қамтамасыз ететін психикалық процестерді суреттеуді енгізу қажет. Осы мақсатпен сөйлеу әрекетінің теориясын қолданатын аудармарың психолингвистикалық моделі жасалынады. Аударманың психолигвистикалық моделі сөйлеу әрекеті теориясын иайдаланады.Сөйлеу әрекет мақсатымен сөйлеушіде алдымен болашақта айтылатын хабардың алдымен ішкі программасы жасалынады да,одан кейін ойды сөзбен жеткізуге айналысады.Бұдан шығатаны психолингвистикалық модель аудармашы аударма процесін жасай отырып,ең алдымен оригинал мазмұнын өз түсінігінше қайта құрады да,яғни өзінің ішкі программасын жасайды,сосын бұл программаны аударма тексіне айналдырады.

Ішкі программа сөйлеушінің субьективті формасында болатындықтан аударма процесі 2 этаптан тұрады.Бастапқы тілден ішкі кодқа “аудару” және ішкі кодтан аударма тіліне “аудару”.

Аударманың психолингвистикалық моделі толықтай аударманы сөйлеу әрекетінің түрі ретінде түсіндіреді.Өкінішке орай,бұл модельдің түсіндіру күші біздің ішкі программа қалай жасалынып,оның аударма мәтініне айралдыру қалай өтетінін білмейтінімізбен шектеледі.Сондықтан аударманың психолингвистикалық моделін ары қарай жіктеп зерттеу аударма теориясының маңызды міндеті болып саналады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1 Аударма моделі ұғымының мәні не?

2 Аударманың қандай моделдері бар?

3 Аударманың денотаттық моделі деген не?

4 Аударманың трансформациялық-семантикалық моделі деген не?

5 Аударманың құрылымдық-әрекеттік моделі деген не?