Тақырып№12: аударма прогмматикалық тұрғыдан өңдеудің принциптері мен тәсілдері

Мазмұны: 1.Қысқартылған және жеңілдетілген аударма

2.Алғашқы жазылған, жұмыс және ресми аударма

3. Аударма сапасына жалпы баға беру

Аударманың прагматикалық проблемасы оригиналдың жанрлық ерекшелiктерi мен қабылдаушының типiне байланысты. Оригиналдың прогмматикалық потенциялын беруде негiзгi қиыншылықтармен көркем әдебиет аудармашылары кезiгедi. Кез келген тiлдiң көркем әдебиет шығармалары сол тiлде сөйлейтiн адамдарға арналған, бiрақ сонымен бiрге олардың жалпы адамзаттық құндылығы бар. Сонымен бірге оларда сол халықтың тарихы, әртүрлі әдебиетi, тұрмыс- салты, ұлттық тағамдарының аты, киiмдерi т.б мен байланысты уақиғалар мен факторларды сиппаттау жиi кездеседi. Оның барлығы аударма қабылдаушысының текстi адекватты түсiнуiн қамтамасыз ету үшiн бастапқы тiл мен аударма тiлiнiң арасындағы прагмматикалық айырмашылықты жою үшiн тузетулер енгiзудi талап етедi.

Прагматикалык жағынан қайта құру өте жиі ғылыми-техникалық материалдарды аударуда кажет болады. Бұл әртілде сөйлегенмен берілген кұбылысты түсінетін мамандар үшін қажет болады. Бұл жерде түсініктеме фирмалардын атаулары, өлшем бірліктері, арнайы номенклатуралык атауларға т.б. береді

Текстің прагматикалык аспектісінің ерекше проблемасы шет елдерге арналып жазылған текстерге байланысты. Бул жерде әңгіме шетелдік аудиторияға арналған біртүрлі хабарламалы-пропогандалық материалдар және экспортқа шығарылатын товарлар жарнамалары жөнінде. Негізінде мұндай текстердің авторлары оларды сол шетел тындаушыларының ерекшеліктерін ескере отырып жазулары тиіс.

Мұндай жағдайда аудармашының жұмысы жеңілдетіледі. Аудармашыға аударма кабылдаушысының хабарды толық тусінуін қамтамасыз ету кажеттігі болмай калады, себебі ол жагын оригинал авторы қамтамасыз етіп кояды. Бірақ өте жиі оригинал авторлары олай қамтамасыз ете бермейді, сондықтан аудармашыға текстің прагматикалык ерекшелігін ескеріп тиісті тузетулер жасауына тура келедг

Аударманың прагматикалык адекваттығын камтамасыз етуге сол тілде сөйлейтін белгілі бір топтардың тіліндегі (сөйлеуіндегі) айырмашылық болатын социо-лингвистикалық факторлар да маңызды рөл атқарады. Негізінде, берілген хабарды аударма қабылдаушысының жан-жақты түсінуін қамтамасыз етуде қосымша қиыншылықтар оригинал тексте бастапқы тілдің жалпы халықтық нормасынан ауытқулардың болуымен байланысты туындауы мумкін. Мысалы: территориялық диалектілер, социальды диаклектілер

.Негізінде бастапқы тілдегі оригиналдардағы территориялық диалектілердің элементтері аудармада берілмейді. Оригиналда мұндай диалектілерді колданудың екі жақты сипаты болуы мүмкін. Бір жағынан оригиналдың бүкіл тексі белгілі бір диалктте жазылуы мүмкін. Мұндай жағдайда диалект карым-катынас жасау кұралы ретінде болуы мүмкін. Сондықтан аудармада дәл солай аударылуы керек. (Мұнда аудармашыға белгілі мөлшерде сол диалектіне үйренуіне тура келеді). Екінші жағынан диалектілер негізінде, әсіресе көркем әдебиетте, белгілі бір кейіпкердің тілдік сипатын, сол диалектіде сөйлейтін районның тқрғыны екенін көрсету үшін қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдайда бастапқы тілдің диалектілік ерекшеліктерін бергенмен ештеңе шықпайды. Ол аударма қабылдаушысына түсініксіз болуы мүмкін. Мысалы: ағылшын оригиналындағы кейіпкер Лондон диалектісімен «кокни» сезге «h» дыбысын қосып айтатын болса, ал ол норма бойынша олай айтылмауы керек ал, норма бойынша айтылатын жерде ол дыбысты түсіріп айтса. («Е» «аs а gооd hеаr - Не has a good ear») мұны орыс аудармаларда осы ерекшелігін көрсетіп айтса «Нон хобладает 'орошим слухом» онда ол мағынасынан айырылады.

Ерекше қиындық (проблемалар) аудармада түпнұсқада кездесетін шетелдіктердің бұрмаланған, дұрыс сөйленбеген сөздерін беруде кездеседі (Мысалы: ағылшын тілінде сөйлейтін индиялык. Оның ағылшыншасы оригиналдық емес). Түпнусқада бұрмаланған формалар еріксіз, лажсыздан немесе әдейі бұрмалануы мумкін. Бірінші жағдайда сөйлеуші (шетелдік) шет тілін еркін меңгермегендіктен еріксіз бұрмалап колданады. Мұндай бұрмаланған, қате сөйлеуді қабылдау қиынға соғады және бірден сөйлеушінің өз тілі емес екені аңғарылады. Мұндай қате сөйлеуді қабылдағанда тыңдаушы оны тілдің дұрыс формасымен сәйкестендіріп, сөйлеушінің қандай форманы айтқысы келгенін біле қоюы керек. Сөйтіп, бұрмаланған тілді формаға «аударып» екі жұмыс жасайды

.Осы сияқты басқа тілге аудару процесінде де ең алдымен аудармашы бұрмаланған тілді дұрыс формамен сәйкестендіріп, сонан кейін аударады. Мысалы: орысша сөйлейтін шетелдіктер барлығына тән нәрсе етістіктің түрлерін таңдауда қателік жасау (бұрмалау). (Я буду уходить - Я уйду; Моя брат принесла пиво).

Аударма жасалынуы тиіс коммуникативтілік тиімділікті оригиналдың доминантты кызметі ретінде анықталынады. Көркем әдебиет шығармалары үшін қабылдаушыға әсер ету оқырмандарға танымал болған текстің әдеби жетістіктеріне байланысты. Мұндай текстерді аударудағы негізгі прагматикальк міндет аударма тексін де аударма қабылдаушысына тура сондай көркем эстетикалық әсерететінде қылып құру (аудару).Шекспирдің, Диккенстің, Бернстің шығармаларының қазақша аудармаларын оқи отырып,қазақ оқырмандары оригинал авторының әдеби талант күшін сезінуге тиіс,неге ол өз Отанында ұлы драматург, жазушы немесе ақын екенін ұғына алуы тиіс.Егер аудармашы осындай жетістікке жете алса,онда оригиналдың коммуникативтілік тиімділігі тең дәрежеде жасалынды деп айтуға болады.

Ғылыми – техникалық материалдардың доминантты функциясы болып қоршаған әлемнің объектілерін үндеуге (жариялауда) суреттеу,түсіндіру немесе сілтме жасау болып табылады.Бұл жерде қабылдаушыға прагматиалық әср ету оған ғылыми немесе техникалық сипаттағы белгілі бір істі атқаруы үшін қажет хабарларды жеткізе алуында болады.Егер хабарды қабылдаушы сол жеткізілген хабардың негізінде көрсетілген эксперименті орындай алып немесе прибормен немесе станокпен операцияларды жасай алса,онда текстің коммуникативті тиімділігіне жетті деп атауға болады.

Ең қиын проблема болып аударма текстіне нақты бір қабылдаушының жағынан болатын қажетті реакциясы қамтамасыз ету міндеті болып табылады.Бұл жерде аудармашыға оригиналдың қабылдаушыға ықпалына,әсері емес,аударма қабылдаушысының жеке ерекшеліктерін ескеруге тура келеді.Адамның мінез-құлқын,психикалық жағдайын жақсы білгенде ғана (сенімді түрде) берілген хабарға адамның көңіл-күйі,реакциясы қалай болатынын айтуға болады.Әдетте,аудармашы өз алдына --- эффект міндетін қоймайды.Ал,егер ондай міндет қойылатын болса,онда оның орындалуы текстің прагматикалық адаптациялануын,яғни оригиналға---- жағынан тең болуы үшін,аударма шеңберінен текст құру процесінде шығуын талап етеді.Шет тілінде аудару барысындағы мұндай адаптация мыс., берілген товарды қамтамасыз ететін реклама тексі өте жиі аударма тілінде болашақ сатып алушылардың талғамы мен талантына сай ерекшеліктерін ескеретін жаңа параллель тексті (co-writing) жасауға мәжбүр етеді.

Тіларалық коммуникацияны орындау процесінде прогматикалық проблеманың тағы бір типі шығады.Олар аударма қабылдаушысына қатысты аудармашыда қосымша прагматикалық міндеттердің пайда болуына байланысты.Осыған байланысты аудармашы аударманың негізгі прагматикалық міндеттерімен байланысты емес (тәуелді емес) қосымша мақсаттарды бақылауына тура келеді.Әрине,мұндай прагматикалық «жоғары міндет» (сверхзадача) аударма процесіне және оның нәтижесінің бағасына әсер етпей қоймайды.

Прагматикалық «жоғары міндет» оригинал тексіне тікелей қатысы жоқ,бірақ аудармашының аударма қабылдаушысына тиісті ықпал жасап,текст мазмұнының идеясына,автордың творчестволық манерасына т.б.аудармашы мен аударма қабылдаушысының қатынасын білдіретін факторлардан туындайды.

Нақты бір аударма әрекетінде прагматикалық «жоғары міндет» орындауға тырысу үшін аудармашы кейде аударманың прагматикалық потенциалымен және хаба көзінің ойларымен сәйкес келмейтін бірақ аударма қабылдаушысына әсер етуге жету үшін максимальды эквивалентілікке жетуден бас тартып,немесе таңдап аударумен қанағаттануына болады.

Нақты бір аударма әрекетінің прагматикалық міндеттерін сәйкес аудармашы оригиналының эмоционалды-стилистикалық және ассоциональды-бейнелік аспектілрін ескермей тек ғана «жалаң мағына» яғни,тексттің заттық-логикалық мазмұнымен шектеліп беруге тырысу басқа нәтижелерге әкеледі.Мұндай міндет өте жиі аудармашыға өте қысқа уақытта аударма қабылдаушысын хабардың негізгі мазмұнымен таныстыру қажет болған жағдайда туындайды.Мұндай қысқартылған аударма толық аударма текстін дайындаудағы аудармашының жұмыс процесінің алдын-ала дайындық этабы ретінде қарастырылады.Осыған байланысты үш түрлі категориядағы аудармашы ажыратуға болады.Бұлардың әрқайсысы белгілі бір талаптар типіне сәйкес келеді:Нобай (черновой),жұмыстық (рабочий),обзорный----және ресми (официальный) (басуға дайын) аударма.Бірінші категориядағы аударма ситуацияны көрсету деңгейінде орындалады.

АҚШ, оригиналда не туралы айтылатынын ғана бередi кейде кeйбip жерлерiн тастап, тiптi аударма типнiң нормасынан ауытку да болады. екiншi категорияның аудармалары оригиналдын заттык-логикалык мазмунын (ситуацияны суреттеу тәсiлi деңгейiнде) толык бередi аударма типiнiң нормасын сактайды, 6ipaқ оригиналдың — аспектiсiн беруде адекватты болмауы мумкiн, сондыктан жоғалған хабарды толыктыру үшiн түсiнiктемелер беруге тура келедi. З-шi категориядағы аудармалар оригналының аударма тiлiнде коммуникативтiлiгi жағынан толыққанды ауыстырылуын жасайды. Оригинал мазмұнының функционалды релевантна элементтерiн, оның прагматикалық потенциалын қоса бередi.

Аударма тексiн негiзiнен өзгертетiн прагматикалық жоғары мiдеттiң ерекше түpi больш аударманың оригиналды модернизациялауға ұмтылуы (тырысуы) болып табылады. Аударманың уақыты және орны оригиналдың уақыты мен орнынан өте қатты айырмашьшығы болуы мүмкiн.

Аудармашы өте жиi баска тарихи эпохада құрылған оригиналдармен, сонымен 6ipre өз ана типiнде де сол уақытта өзrepicтep болған, тiптi өзгерiстердiң болғаны соншалык баска тiл сиякты болып көрiнетiн аудармамен icтec болады. Бұрыңғы уакытта болған текстiң аудармасы аудармашынын алдына бiрқатар қосымша проблемалар қояды. Аударманың қaзipгi тiлмен жасалмағандығы туралы факт аударма тексiнде қандай да бip жолмен көpceтiлyi тиiс. —Аударма тiлiнiң сөздер мен структураларын пайдалана отырып, аудармада хронологикалық алыстықты көрсету кажеттi туады, Қaзipгi заманғы қабыддаушыға түсiнiктi, 6ipaқ архаизм ретiнде аз колданылып есiлетiн.

— Ескiрген лексикалық элементтердi қолданумен 6ipre текстiң архаизмдiлiгi аудармашының тiлдiң қaзipri замандағы немесе қазipri заманғы өмip мен тұрмыска байланысты қолданаттын сөздер мен сөз тiркестерiн қолданбауымен қамтамасыз етiледi өйткенi, оригинал құрылган кезде ол сөздер мен сез тiркестерi болған —

Аударма қaзipri қазақ тiлiне аударылғанмен Англияда XIV ғасырда өмiр сүрген оригинал авторы және оның кейiпкерлерi аудармада мынадай сөз тiркестерiн: «ic-canapғa шығу - ездить в канку», «өндiрiстен қол үзбей оқу- Заниматься чем-либо без отрыва от производства», «кадрлар ipiктey -подбирать кадры», «өзектi мәceлeлepдi шешу-решать проблемные вопросы» т.б.

Оригиналдың уақыт қашықтығына коммуникативтi жағынан толық сәйкес келу үшiн аудармашы аударма талаптарын бұзып, беретiн хабарды модернизациялауға тырысады, ягни казiргi заманғы автордың жасағанындай қылып. Мұндай мiндеттен тыс (жоғары мiндеттi) орындау аударма тексiнде нeriзгi өзгерiстердiң болуына алып келед!, аз колданылатын архаизмдердiң орнына, кepiciншe Қaзipri заманғы, күнделiтi қолданылатын лексикалар қолданылады. өзrepicrep ситуацияны сипаттауға да катысты болады. Егер библиялық текстiң ағылшын аудармада дiнге сенушiлер 6ip-6ipiмeн кезiккенде суйетiн болса, (greeted one another with a holy kiss) модepнизaцияланған вариантанда олар қол алысады. (gave one another a hearty handshake all around).

Накты 6ip аударма актiсiнiң арнайы мақсаты оригиналдың мазмұнымен немесе оның прагматикалық потенциалымен тiкелей байланысты емес жағдайында аударма кабылдаушысына әсер ету мақсатында болуы мумкiн.

Аударма npoцeci аудармашының өзiнiң немесе тапсырыс берушiнiң немесе жумыс берушiнiң өздерiнiң қандай да 6ip мақсат - ниеттерiне байланысты аударманы толық берудi емес, сол оригиналды өз мақсаттарына жету үшiн пайдалану үшiн жасалануы мүмкiн. Мұнын нәтижесiнде аудармашының алдында оригиналға тең дәрежеден коммуникативтi аударма тексiнiң жасау емес, аудармашы өз алдына пропагандалық мақсат қоюы мүмкiн.Ол аударма қабылдаушысына суреттелген оқиғаға қатысты оригинал авторына өз көзқарасын, қатысын бiлдiрiп бiрнәсеге кезiн жеткiзуге тырысуы мүмкiн. Ол экономикалық, политикалық (саяси) конфликтiге келмеу, кepiciншe конфликтi тудыру сиякты көзқарастар болуы мүмкiн. Мұндай жағдайда оригинал толықтай бұзылуы мүмкiн, сондықтан әдетте профессиональды аудармашы аударма процесiнде өзiнiң жеке мақсаттарың болдырмауға тырысады. Солай болса да кейбiр жағдайда кейбiр факторларға байланысты оригинал-элементтердiң дұрыс аудармашыдан саналы турде бас тартуға тура келедi.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1 Аударманың прагматикалық проблемасы қайдан туындайды?

2 Мәтінді прагматикалық жағынан қайта құру деген не?

3 Аударманы прагматикалық тұрғыдан өңдеу қай жанрларда жиі кездеседі?

4 Қысқартылған және жеңілдетілген аударма деген не?

5 Алғашқы жазылған жұмыс және ресми аударма деген не?