Дара тоолгч нерн 5 страница

Аһарт батхн ниснә. Ут җивртә темәлҗрһн, сөм хоңшарта зөг дүүгнә. Эдн эдл хотан хәәҗ ниснә. Цуг әмтә тоот дулан хаврт байрлна.

1. Холвата нег зүсн мөчмүдтә зәңгс:

2. Холва уга нег зүсн мөчмүдтә зәңгс:

Ө 375. Өггдсн зәңгсиг делгрңгү зәңгст хүврәһәд, хаврин тускар келвр тогтатн.

1. Хур орна. 2. Хамтхасн һарчана. 3. Бамб цецгүд улана, шарлна, оошкрна. 4. Шовуд җиигнә. 5. Ноһан урһна. 6. Көвүд, күүкд наадна. 7. Тег сәәхрнә. 8. Салькн үләнә. 9. Өвсн нәәхлнә. 10. Аңгуд серв.

Ө 376. Өрк-бүлин туск келвр цаараннь давулҗ бичтн.

Мана өрк-бүл Элст балһснд (… селәнд) бәәнә. Мини өрк-бүл ик (бичкн). Нанд эцк, ….

377. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Зәңгсин сүүр буулһҗ бичтн. Темдглгдсн зәңгин даалһвр күцәтн.

Һолмуд болн нуурмуд мана һазрт ховр. Дорд-ар захар Иҗл һол һарна, дорд-өмн захд Көк теңгс, өмн үзгтнь Күмән һолын царң бәәнә. Эргни өөдмәс деегшән Манцин нуурмуд бәәнә. Сарпинск дора һазрт Сарпинск нуурмуд гиҗ бәәнә.

Мана теегт шимтә олн зүсн өвсн – йөркг, бетк, арҗана, зултрһн болн нань чигн урһмл урһна. Нуурта,¹ царңта һазрмудар хулсн, зегсн урһна. Энд зерлг шовуд – нуһсн, һалун, көк хутн, заарг бәәрлнә. Хүүрә һазрар – тоһрун, тоодг, элә, шонтл, торһа шовун бәәршнә.

Зерлг аңгудас болн аһрусдас – чон, арат, туула, күрн, ялмн, зурмн, гөрәсн бәәнә. Сала-салтр, уста һазрмудар олн зүсн тәрмр модд урһна⁴. Эдн дунд зер-земшин – альмна, өргин, чииһин, кедмнә модд болн үзм чигн бәәнә.

378. Умштн. Нег зүсн мөчмүдтә зәңгс буулһҗ бичтн. Амн үгәр цәәлһтн. Темдглгдсн зәңгсин даалһвр күцәтн.

Хавр

Мөрн сар ирнә.

Мандлҗ нарн гилвкнә.

Мануртҗ тег суняна.

Мал-аһрусн идшлнә.

Көвкр цаһан үүлн

Көк теңгрәр нүүнә⁴.

Каңкнсн зүсн өвсн

Кевсшң һазр бүркнә.

Тоһруд үүрән эргнә,

Торһа деер җиргнә,

Зурмн ормалдҗ чичкннә,

Зулҗ цоонгур орна.

Хаврин хоңһр салькн

Халх таалҗ үләнә.

Бамб цецгүд нәәхлнә,

Бәәдләрн нүд авлна⁴.

Өврмҗтә сәәхн цаг!

Өргмҗәр чееҗм дүүрнә.

Дүркрсн йиртмҗд байсна,

Дурна шүлгән айслнав.

(Бадм-Хаалһин И.)

!

Амр зәңгин синтаксическ йилһлтин даран

1. Зәңгин зүсн келлһнә күцләрн (тууҗлгч, сургч, күчлгч).

2. Зәңгин зүсн айлтарн (хәәкргч, хәәкргч биш).

3. Грамматическ сүүрмүдин ил бәәлһәрн (амр, давхр).

4. Грамматическ сүүрмүдин тогтацарн (хойр һол мөчтә, эс гиҗ нег һол мөчтә; кемрҗән нег һол мөчтә болхла, ямаран зүсн зәңг: йилһвр нүр, нүр эс гиҗ йилһвр, нүрго, нерн).

5. Нөкцл мөчмүдин ил бәәлһәрн (делгрңгү, делгрңгү биш).

6. Оралдата (дуудврта, шуд келлһтә). Оралдата биш.

7. Зәңгин кергтә мөчин ил бәәлһәр / эс бәәлһәр (күцц, күцц биш).

8. Зәңгиг мөчмүдәр йилһәд, юуһар келгдсинь нерәдәд, шишлң татасар татх (түрүләд – нерлгч келгч хойр, дәкәд – нерлгчин үлмәд бәәх үгмүд, келгчин үлмәд бәәх үгмүд).

9. Түдлһнә темдгүдиг цәәлһх.

10. Зәңгин схем тогтах.

ДАССАН ДАВТЛҺН

379. Умштн. Нерәдтн. Тоолгч нерд үгмүдәр буулһҗ бичтн. Темдглгдсн тоолгч нернә даалһвринь күцәтн.

1941 – 1945 җилмүдт Төрскән харсгч Алдр дән болв. Немшин деермчнр Әрәсәһүр дәврв. Цуг әмтн хортна өмнәс босв. Хальмг улс хортнас төрскән харсв. Эн дәәңд олн зөрмг баатрмуд алдр нерән туурулв.

Теднә негнь – Делгә Эрднь. 1941 җил бар сард Делгә Эрднь цергт мордв. Тең һол деер зөрмг йовдларн нер һарв. 1942 җил така сарин 26³ өдр, әрә гиҗ 20 настадан, әмнәсн хаһцв. Өңгрснәннь хөөн 1943 җил Делгә Эрдньд Советск Союзин Герой нер зүүлһсмн.

1942 җилин зунар хальмг тег өшәтнә һарт орсмн. Эн цагла партизанск отрядмуд бүрдв. Баатр хальмг партизанмуд Адучин Бадм, Молокан Һәрә, Хахлынә Тамара, Юрий Клыков, Володя Косиев, Илья Гермашев нань чигн теегин үрдүд. Балһсдын болн селәдин уульнцс эднә нерд зүүнә.

380. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Үвлин чилгчәр хальмгуд Цаһан Сарин байр тосна. Киитн үвл чиллһнд болн дулан хавр ирлһнд цуг әмтн байрлна. Киитн үвләр әмтн, мал, цуг әмтә-тоот түрнә, тегәд дулан хавриг цугтан күләнә.

Хавр ирсиг зурмн медүлнә. Эн өдр зурмн нүкнәсн һарна.

Хальмг сойлын¹ нертә шинҗләч Житецкий И. А. бичсмн: «Эгл хальмгин бәәдл-җирһлд туурмҗта³ өөн гиҗ йир баһ, болв Цаһан Сар эн туст онц байр болҗ тоолгдна. Әмтнә ик зунь эн өдр көдлмшәсн сулдна».

Хальмгудын Цаһан Сар эврәннь учр-утхарн моңһлмудын Цаһан Сарла болн бурятмудын Цагалганла әдл. Цаһан Сариг хальмг улс сарин турш нәәрлнә. Эн өдр әмтн нег-негндән гиичд одна, цаһална. Цаһалсн цагтан нег-негнәннь тоха бәрҗ келнә: «Үвләс бүрн-бүтн, менд-амулң һарвт?» «Ээ, һарвидн³», - гиҗ хәрү өгнә. Эн цагас авн хавр-зуна көдлмшин кем эклнә.

Цаһана байрла әмтн Окн Теңгрт зальврна⁴. Кезәңк домгар, Окн Теңгр маңһсмудын догшн хаанд мордҗ одад, терүнә алвтнриг диилнә. Окн Теңгр маңһсмудын хаанас һарсн үрән ална, юңгад гихлә тернь күмн-әмтиг идәд уга кех зөвтә гиҗ әәлдхлд келгдсн бәәҗ. Терунәс иштә һазр деер сәәхн җирһл үүднә.

381. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Кезәнә нег өвгн һурвн көвүтә бәәҗ. Өвгн көгшрнә, һурвн көвүһән дуудна:

– Не, тадн намаг³ угаһар яһҗ бәәхән келтн. Ухан зөөр хойр таднд бәәнү? Бәәхлә, үзүлтн, – болна.

Ууһн көвүнь көк торһн бүшмүдән өмсәд, нааран-цааран йовҗаһад келнә:

– Мини зөөр эн. Зөөртә³ күн – ухата.

Дундк көвүн алтн билцг барун һарин хурһнд зүүчкәд келнә:

– Мини зөөр эн. Зөөртә күн – ухата.

Отхн көвүнь тагчг зогсад бәәнә.

– Чи юңгад тагчг бәәнәч? – гиҗ эцкнь сурна.

– Нанд торһн бүшмүд чигн уга, алтн билцг чигн уга. Нанд көдлмш кедг хойр һар болн халун зүркн бәәнә, – гиҗ көвүн келнә.

– Көдлмш кедг хойр һар болн халун³ зүркн бәәхлә, теднәс даву зөөр уга. Чи эн гериг толһал, – гиҗ өвгн келв.

382. Умштн. Нерәдтн. Темдглдсн даалһврмуд күцәтн.

Нег дәкҗ аңгудын хан ирвск күндәр гемтнә. Цуг аңгуд энүнә мендинь медхәр ирнә. Һанцхн арат ирхш. Чон энүнә тускар ховлна. Терүгинь арат соңсна. Ирвск чонд келнә:

– Арат ирхлә, тер дарунь нанд зәңгл!

Арат ирнә. Чон ирвскд² зәңглнә. Ирвск аратас сурна:

– Иим олн хонгт альд геедрвч?

– Таниг эмнх эм хәәһәд йовув! – гиҗ арат хәрү өгнә.

– Тегәд яһвч, эм олвч? – гиҗ ирвск сурна.

– Кемр та чонын³ чимг мөөлҗәд идчкхлә, тана гемтн тер дарунь һарар шулсн мет эдгҗ одх, – гиҗ арат хәрү өгнә.

Ирвск дорнь чоныг тавгарн цокҗ унһана, хумсарн чимгинь авад иднә.

Ирвсклә мендләд, арат герүрн һарад йовна. Ардаснь чон цусан цүврүләд, мөлкәд һарна. Арат энүнд келнә:

– Кемр чи хаадудт церглхәр седсн болхла, сәәнәр ухалл уга төрүц үг бичә кел!⁴ – гив.

383. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Келнә кеерүл¹ – үлгүр.⁴ Үлгүрмүд – товчлад келчксн үгмүд. Үлгүр – мана өвкнрин үлдәсн¹ үнтә зөөр, сәәхн эрднь. Үлгүр урн амн-үгин нег әңг. Үлгүрмүд бәәдл-җирһлин дамшлтас авгдна. Үлгүр хара келчксн үг биш. Үлгүрмүд хальмг улсин хурц, гүн ухан. Үг болһн үлгүр болдго. Үлгүрмүдт то-томҗан уга. Ямаран чигн учрар харһулад, «хар усн деер өрм бәәлһмәр» келчксн үгмүд дала.

Үлгүрмүд олн зүсн төрмүд медүлнә: бәәдл-җирһлин, күч-көлснә, сурһулин, күүнә бәрцин, ни-негнә, үүрллһнә³ болн нань чигн юмна тускар. Үлгүр олн зүсн йовдлла харһулҗ келгднә. Тегәд чигн үлгүрин туск үлгүрмүд гүн утхта болн зөвәр соньн: «Үгин сәнь – үлгүр, үүлин батнь – шаглар», «Үлгүрт үкл уга», «Ухаг үлгүрмүдәс авдг» – гиҗ келгднә. «Үлгүрмүдт цөн үгин товчтань сән», – гиҗ мана өвкнр келдмн. Үлгүрәр дамҗулҗ, ямаран чигн ухаг ахрар болн сәәхнәр келҗ болхмн.

Хальмг келән сәәнәр³ медҗ авхин төлә, үг келхләрн, үлгүрмүд орулҗ келдг дасх кергтә.

384. Умштн. Нерәдтн. Кергтә цегләринь тәвтн.

Чиндһн нүкн дотран һанцарн бәәҗ. Нүкнд кесг аңгуд бәәх кевәр Чиндһн хәәкрнә:

– Аңгуд наартн нанур өөрдтн. Чон мана герүр орад аашна. Энүг дорнь бәрҗ авий

Чиндһнә дууг Чон соңсв. Эн сүрдәд, һарад зулв.

– Чон тер йовна. Манахн наартн адһтн, – гиҗ эн саамла Чиндһн нүкнәсн бултаһад хәәкрнә.

Чон ардан хәләлго зулна.

Ө 385. Өггдсн зураһар ахр келвр тогтатн. Нерәдтн.

1. Хавр ирв. Хаврин сармуд.

2. Йиртмҗин бәәдл.

3. Урһмл.

4. Әмтә тоот.

5. Хаврин наадд.

6. Хаврин цаг чамд таастай?

386. Умштн. Чинр-утхинь цәәлһтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

1. Эдәр бийән чимхәр, 5. Эрдмәс үлү эрднь уга.

Эрдмәр³ бийән чим. 6. Селвг уга цецн уга,

2. Дегтр умшснь – делкә үздг. Буульмҗ уга баатр уга.

3. Харңһуг герл диилдг.⁴ 7. Күүнә кеермҗ – ухан,

4. Үзүринь хазсн хөөн, Күлгин кеермҗ – хурдн.

Йозуринь чигн хаздг. 8. Үүлән¹ күцәсн – таварн.

389. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Хальмг улс оньдин цагт мал бәрҗ йовла³. Тегәд наадндан малын шаһас олзлдг билә. Эн наадыг шаһалцан гиҗ нерәднә. Хальмгуд шаһаһар наадхдан дурта.⁴ Шаһалцанд олн нерәдлһн орна:

Бөк – түргәр туссн шаһа.

Чох – гедргән³ туссн шаһа.

Алц – хотхр бийәрн деегшән туссн шаһа.

Оңх – босад зогссн шаһа.

Өрцг – көндлң босхад тәвсн шаһа.

Үлгүрнь, «Тәәлвр тәәллһн» гисн наадыг иигҗ наадна.

Наад йовулач² шаһа яһҗ унхинь (бөк, алц, та, оңх) сурна. Тааҗ медсн күн йовулач болна. Цугтаһаснь икәр йовулач болсн күн диилнә.

Олзлгдсн темдгүд

ﺍ – параграфин дунд орулгдсн цәәлһлтс, теоретическ медән;

Ө – келлһ өргҗүллһнә олн зүсн дамшлһд, зургуд;

О – дассан давтлһна даалһвр, немр даалһвр;

! – тодллһн;

– таблиц.

Даалһврмуд медүлҗәх үгмүдин өөр бәәх темдгүд:

◦ – тодрха биш эгшг [мод◦н]

заһсн¹ – үгин фонетическ йилһлт күцәлһн;

тугин² – үгиг тогтацарнь йилһлһн;

төгрг³ – үгин морфологическ йилһлт;

Манҗ соньн дегтр умшчана⁴. – зәңгин синтаксическ йилһлт.

Рис. – күүндлдән

ҮЙНР