Зурхдан би дуртав

Зуни цаг йирдән Теңгр цеңкр, өндр,

Зурхдан би дуртав, Төгрг нарн маасхлзна.

Ноһан, көк¹ ширәр Һазр цецг лавшгта,

Нәәһинь олҗ сиилнәв. Һолмуд, нуурнь көкрнә.

Зуни цаг зурхлам,

Зүсн-зүүл ширмүдм²

Цаһан цааснд² бууна,

Цагин бәәдл¹ үзүлнә.

(Шугран В.)

Ө 233. «Мини дурта цаг» гисн төрәр ахр келвр тогтатн. Чинрлгч нерд болн эднлә ниицҗәх бәәлһнә нерд татасар темдглтн.

234. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Хавсрт бәәх чинрлгч нерд кергтә ормднь тәвәд, буулһҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Хальмг таңһчин теегт гөрәсн (у) йир олн. Гөрәсн – адусн (зерлг, хурдн). Эдн (тегш) икнкдән һазрт идшлнә. Гөрәснә (ик) хурһн нүдтә, шарңху нооста.

Нег дәкҗ аңһуч аңһучлҗ йовад, кеер гөрәснә хурһ олҗ авна. Эн хурһна экнь үкҗ одсн бәәҗ. Аңһуч хурһиг³ бәрҗ авад, герүрн авч ирв.

Гөрәснә хурһн үкрин, хөөнә үс ууһад, өсәд ирв. Герин нохаста² эн иҗлдәд, эднлә нааддг болв. Гүүсн цагтан нохасас² гүүдлтә (хурдн) болв.

Бәәһә¹- бәәҗ кеерәгшән һардг болв. Кеер удан йовдг болв. Нег дәкҗ кеерәгшән һарчкад, хәрү гүүҗ ирәд, эзән шөргәчкәд гүүҗ одв. Тер кевтән гөрәсн хәрү ирсн уга.

235. Үгин ниицлһс тогтатн. Эднлә зәңгс тогтаҗ бичтн.

Чон, өдр, модн, гөрәсн, сө, улан, һазр, цецг, хар, салькта, бальчгта, өндр, хурдн, бор.

236. Цегин ормд дора бәәх үгмүд орулҗ бичтн. Чинрлгч нердин чинр-утхинь цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Цаста³ хаалһ деегүр … цан йовна. 2. Һолын амар … модд урһна. 3. Теңгст … керм усчҗ йовна. 4. Кермн … дегтр умшв. 5. Ээҗ … хот белдв¹. 6. … цасар² булхад йовна.

Олзлх үгмүд: мөртә, ноһан, соньн, әмтәхн, сәәхн, гүн.

!

Тодлҗ автн:гүн (глубокий).

237. Цегин ормд үгин ниицлһс тогтаҗ бичтн. Чинрлгч нердин чинр-утхинь цәәлһтн.

Йовна – …, алтн – …, гер – …, модн – …, цаасн – …, уульна – …, төмр – …, дуулна – …, көдлмш – …, өвсн – …, чидл – …, усн – …, будн – …,

салькн – …, ном – …, ахулна – …, худл – …, намр – …

Янзнь: йовна – йовач күн.

А ш л г ч с у р в р м у д:

1. Чинрлгч нерн ю медүлнә?

2. Ямаран сурврт хәрү өгнә?

3. Ч. н. юуна хүв болна?

4. Ч. н. ямаран багмудар хувагдна?

5. Оньдин ч. н. ю медүлнә?

6. Тогтагч ч. н. ямаран келлһнә хүвсәс тогтна?

! Чинрлгч нернә морфологическ йилһлт

I. Келлһнә хүв. Хамцу чинр.

II. Морфологическ темдгүд.

1. Хүврдго үгмүд. Эклц кев.

2. Оньдин темдгүд:

– оньдин чинрлгч нерн, тогтагч чинрлгч нерн.

3. Оньдин биш темдгүд:

– оньдин чинрлгч нернә чинрин кемҗән (йирин к., баһ к., ик к., дүңцүлгч к.);

– тогтагч чинрлгч нернд чинрин кемҗән уга.

III. Зәңгин мөч (цәәлһлт, келгч).

! Чинрлгч нернә йилһлтин даран

Теегт хурдн гөрәсд гүүнә.

А м н ү г и н й и л һ л т

Хурдн (гөрәсд) – чинрлгч нерн.

Негдвәр, юмна чинр нерәдҗәнә:

(ямаран?) хурдн гөрәсд.

Хойрдвар, энүнә оньдин темдг: оньдин чинрлгч нерн.

Энүнә оньдин биш темдг – чинрин кемҗән.

Һурвдвар, зәңгд эн – цәәлһлт.

Б и ч м р й и л һ л т

Хурдн (гөрәсд) – ч. н.

I. (Ямаран?) хурдн.

Хүврдго үг.

II. Оньдин темдг – чинрин кемҗән.

III. (Ямаран?) хурдн гөрәсд.