Тогтагч чинрлгч нерд

Тогтагч чинрлгч нерд талдан келлһнә хүвсәс: бәәлһнә нернәс, үүлдәгчәс, чинрлгч нернәс олн зүсн суффиксмүдәр дамҗҗ тогтна. Үлгүрнь: (юн? – төмр), (ямаран хаалһ?) – төмр хаалһ, (юн? – нарн), (ямаран өдр?) – нар та өдр, (юн? – чолун), (ямаран гер?) – чолун гер, (юн? – дун), (ямаран күүкн?) – дуу ч күүкн. Тодлтн: төмр (железо), чолун (кирпич, камень).

Ө 224. Шинҗлтн. Зургуд зааҗах үгмүдт сурврмуд тәвтн. Ямаран келлһнә хүв болҗахинь заатн. Эклц янздан ямаран келлһнә хүв бәәсинь темдглтн. Үгмүдлә зәңгс тогтатн.

1. рис. облако 2. рис. звёзд 3. рис. ветра 4. рис. луны

Үүлтә одта салькта сарта

Рис. чел. шагает рис. красная корова

Йовач улагч

225. Кергтә үгмүд немҗ бичтн. Чинрлгч нерд ямаран келлһнә хүвәс тогтсинь заатн.

Ухан – ухата …, шир – ширтә …, уульх – уульмха …, шоглх – шогч …, инәх – инәдтә …, хуцх – хуцач …, зуух – зууһач …, үвл – үвлин …, намр – намрин …, хавр – хаврин …, келн – келтә …, зун – зунын ….

Янзнь: ухата керә.

!

Тодлҗ автн:хуцх (лаять), зуух (кусать), шоглх (шутить).

226. Умштн. Чинрлгч нердәс бәәлһнә нерд тогтатн.

1. Аавин хошт үстә үкрмүд бәәнә. 2. Эрдмчин һар эвтә. 3. Эндр хурта өдр болҗана. 4. Худлч күн му. 5. Мана эгч үннч күн. 6. Мини дү күүкн ахуч. 7. Ээҗин хашад улагчн үкр бәәнә. 8. Сән эрүл-мендтә күн – кишгтә. 9. Тоомсрта күүнә керг сән күцәмҗтә.

!

Тодлҗ автн:үнн (правда), худл (ложь), ахулх (убирать), тоомср (сознание).

227. Өггдсн чинрлгч нердлә зәңгс тогтатн. Ямаран келлһнә хүвәс тогтсинь заатн.

Салькта, бальчгта, цаста, будта, хуцач, уульмха, намрин.

228. Оньдин болн тогтагч чинрлгч нердиг салу йилһҗ бичтн. Эднлә зәңгс тогтатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Улан зала, чонын соя¹, йовһн күн, шогч наадн, наадмха² көвүн, ут көл, өргн үүдн, шарңху альчур, элстә һазр, тарһн хөн, ик терз, модн сандл, теңгрин уйдл, ямана² үсн, цаасн¹ долда, төгрг бодма.

229. Умштн. Чинрлгч нерд олтн, ямаран чинрлгч нерн болҗахинь зааҗ цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Гүрмр өөмсн

Буурл¹ үстә ээҗм Үвлин киитнд² өмсхлә,

Бийнь өөмс¹ өлгнә. Улм ээҗм сангдна.

Көвкр цаһан белгнь Җөөлн, эрдмтә² һарнь

Көлдм зөв. Дулан. Җирһлдм түшг болна.

(Шугран В.)

230. Умштн. Чинрлгч нердин чинр-утхинь заатн. Тогтагч чинр-утхта чинрлгч нерд ямаран келлһнә хүвәс тогтсинь амн үгәр цәәлһтн. Чинрлгч нерд ниицл үгтәһинь буулһҗ бичтн.

Хальмг Таңһчин частр

Үгнь Шугран В. Көгҗмнь Манҗин А.

Сарул сәәхн Хальмг Таңһчм Олн келн-әмтнлә хамдан

Сансн тоотан күцәнә, Уралан Таңһчм зүткнә.

Авта җирһлин бат җолаг Иньгллтин залин өндр герлд

Алдр һартан атхна. Иргч мана батрна.

Улан залата хальмг улс, Баатр, чиирг үрдәр туурад,

Улата теегән кеерүлий! Буурл теегм өснә,

Төрскн нутгтан күчән нерәдәд, Сурһуль, номдан килмҗән өгәд,

Толһа менд җирһий! Сул нерән дуудулна.

§ 34. Чинрлгч нерн – зәңгин мөч

Чинрлгч нерн зәңгин мөч – цәәлһлт болна. Цәәлһлт горьвксн татасар темдглгднә. Үлгүрнь: Цаста үвл болв. Күүкн шар альчур боов.

231. Умштн. Чинрлгч нертә үгин ниицлһс буулһҗ бичәд, схемс тогтатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Шудрмг көвүн марһана дииләч болв. 2. Шавр герин өөр күүкд наадҗана. 3. Айса сәәхн бүшмүд өмсв. 4. Төмр хаалһар³ поезд гүүнә.

5. Тосхачнр² модн гер тосхв. 6. Эк шин ааһ-сав хулдҗ авв. 7. Өндр ората герт мини үр күүкн бәәнә. 8. Теегт хорта моһас² бәәнә. 9. Көгшн аав йөрәл¹ келв.

10. Хаврин тег цецгәрв.

ямаран?

×

Янзнь. Шудрмг көвүн.

232. Умштн. Буулһҗ бичтн. Чинрлгч нерд темдглтн. Үгмүдин даалһврмуд күцәтн.