Орч нерн

§ 35. Нүр орч нерн. Нүр орч нернә то.

Би, чи, мадн, тадн, та, таанр, эн, тер, эдн, тедн гидг үгмүдиг нүр орч нерд болн нүр заагч орч нерд гиҗ нерәднә. Нүр орч нерд тооһар, киискврәр хүврнә.

!

Тодлҗ автн: нүр (лицо), орч нерн (местоимение).

238. Умштн. Нерәдтн. Хоорндан күүндтн. Үүлдвр медүлгч үгмүдт орч нерд ирлцүләд салһҗ бичтн. Эн үгмүдин нүр болн то заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһвр күцәтн.

– Хулһр¹ чиктә хулһн, чи бууһин тачкнлһнас әәдүч?

– Ага, алг-булг шаазһа, әәдн угав!

– Мөрнә көлин әәһәс² чи әәдүч?

– Нам сүрд¹ гидн угав!

– Бухин оркллһнас әәдүч?

– Чирм¹ гидн угав!

– Тегәд юунас әәдүч?

– Теегин өвснә сарҗңнлһнас әәдүв.

Янзнь: Чи әәдүч? – 2-гч нүр, нег то.

239. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Харар барлата үгмүдт орч нерд ирлцүлҗ бичтн. Нүр болн тооһинь заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Долан көвүн өр цәәхлә, өнчән хуваҗ авх болад чичлднә¹. Кен икәр авхан, кен баһар авхан медҗ чадад нег җилин³ эргцд бәәнә. Хаҗуднь бәәсн ор һанцхн көвүн ирәд келнә? «Би зарһитн хаһлҗ өгсв».

– Уга, чамар зарһ келгшговидн. Бидн эврән өнчән авхвидн. Ах-дү долан чичлдәд, дәкәд нег җилин эргцд бәәнә. Теднә мал-гер өсҗ бәәхш. Тиигҗ бәәтл хаҗуһас² угатя көвүн ирнә.

– Нә, ах-дү долан, тана эцктн үксн, тадн хоорндан керлдәд бәәдг зәңг соңсад ирүв. Ах-дү долан келнә:

– Нә, мана зарһ кеҗ, мал-гериг хуваҗ өгтн, - гинә.

Угатя көвүн келнә:

– Долалулн неҗәһәд нәрхн мод кеҗ автн. Модна үзүртнь бичкн улан кенчр уйтн. Намаг дахад йовтн. Урсхулын улан һол бәәнә. Тер һолын көвәд өнчитн хуванав. Ах-дү долан терүг дахад, нарн суух үзг тал хәләһәд йовна. Йова йовҗ Урсхулын улан һолын көвәд ирнә.

240. Умштн. Хавсрт кергтә орч нерд орулҗ бичтн, нүр болн тооһинь заатн.

1. Сул цагтан телевизор хәләнәв. (…) 2. Эндр сәәнәр көдлвч. (…) 3. Зуна цагт һолд өөмнә. (…) 4. Зуульчллһнд дуртавт? (…) – гиҗ багш сурв. 5. Соньн дегтр умшнавидн. (…)

Рис.

241. Умштн. Күүндвр давултн. Орч нерд ниицл үгмүдтәһинь салһҗ бичәд цәәлһтн.

– Менд, Герлә!

– Менд, Аюш!

– Чи герин даалһвран күцәввч?

– Ээ, би күцәләв.

– Йир сән. Эндр мадн гиичлхвидн.

– Кенәд? Юн учрар?

– Ноһалан өрк-бүлинд.

Эндр Ноһалан төрсн өдр.

– Белг кергтә. Эн юунд дурта?

– Эн нохан кичг авх саната.

Мана үүрмүд авч ирх. Хәлә, тедн аашна.

– Тадн эн ноха альдас аввт?

Яһсн сәәхн нохав!

– Эн моңһлас ирсн ноха. Тенд мини

үүрмүд бәәнә. Тедн илгәв.

Рис.

242. Умштн. Күүндтн. Орч нерд салһҗ бичтн, эднә нүр болн то темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Күүкд³ школын хашаһан сәәхрүлҗәнә. Эдн ю кехән багшлаһан үгцҗ авчана:

А: – Би ю кехв?

Б: – Чи һазр малтнач.

А: – Эн ю кенә?

Б: – Эн мод суулһна.

А: – Эдн ю кенә?

Б: – Эдн ус зөөнә.

А: – Мадн ю кехвидн?

Б: – Тадн хог-бог хуранат.

А: – Та бас көдлхвт?

Б: – Би таднд нөкд болнав. Удлго мадн хашаһан сәәхрүләд авхвидн.

А: – Мадн ю кехвидн?

Б: – Һәрә Манҗ хойр, тадн цецгүдин эк зөөнәт.

А: – Манҗ, Саглр эдн цецгүдин һазр ясна.

Б: – Мадн, күүкд, ус белдхвидн.

Нарна ээврт мана суулһсн хамг юмн урһад цецгәлв. Хаша йосндан сәәхрв.

Янзнь:чи – 2-гч нүр, нег то.

243. Умштн. Хавсрт бәәх үгмүдиг чик янзднь тәвҗ бичтн.

1. Чи бичг (бичнә…). 2. Эн һаза (наад…). 3. Мадн балһс (орна…).

4. Тадн сән хот (белднә…). 5. Би ду (дуулна…). 6. Эдн төрскндән (дур…).

7. Тер күүкн сәәнәр (биил…).

244. Орч нерд орулад, 5 – 6 зәңгтә ахр келвр ухалҗ бичтн. Келврән нерәдтн.

245. Умштн. Орч нерд салһҗ бичтн. Сурврмуд тәвтн, нүр болн тооһинь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһвр күцәтн.

1. Батхнла³ ноолдх кергтә, юңгад гихлә эн гем тархана. 2. Бийән цеврәр бәрхиг чи эврән меднәч. 3. Мадн герән цеврәр бәрнәвидн. 4. Хотын өмн һаран сәәнәр уһанавидн, эн сән авъяс. 5. Тер ширә деер дегтр кевтнә. 6. Би меечг цокхдан дуртав. 7. Та ю идхдән дуртавт? 8. Тедн һолд³ өөмхәр йовҗана. 9. Эн ухата ноха. 10. Тадн гиичд иртн. 11. Тер заһсн әмтәхн.

§ 36. Орч нердин киискврәр хүврлһн