Дара тоолгч нерн 2 страница

Хәәкрх – (яһв?) … Мааҗх – (яһв?) …

Үләх – (яһҗ?) … Өргх – (ю келә?) …

Асхрх – (яһла?) … Давшх – (яһҗ?) …

Көдлх – (ю кеҗ?) … Санх – (яһла?) …

Хулдх – (ю кев?) … Келх – (ю кев?) …

Наадх – (ю келә?) … Соңсх – (яһҗ?) …

287. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Үүлдәгчс ниицл үгмүдтәһинь салһҗ бичәд, эднә чинринь цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Үвлин цаг билә. Деерәс ик архайг цасн унҗала. Кеемә школасн хәрҗ аашла. Генткн күүкнә өмн нег хар юмн кевтснь үзгдв. Кеемә өкәһәд хәләв. Эннь керә бәәҗ. Шовун әрә әмтә кевтҗ. Шовуна көлнь хуһрҗ одсн бәәҗ.Күүкн энүг гертән авч ирв. Кеемән экнь шовуна² көлинь таг боов. Дарунь Кеемә шовунд невчкн хот болн ус тәвҗ өгв.

Цаг давв. Керән көл йосндан эдгв. Эн³ хорасар эргәд йовдг болв. Энүнә хамгин дурта ормнь Кеемән ээм болв. Күүкн сурһулясн ирхлә, керә тосад гүүнә. Иигәд эн хойр эңкр¹ үүрмүд болв.

Нег дәкҗ Кеемә герин даалһвран кеҗ суула. Генткн шовун күүкнә ээм деер һарчкад: «Кеемә сән!» – гиҗ хәәкрв. Энүг соңссн күүкн йир икәр өврв. Шовун дәкн-дәкн энүгән хәәкрв. Терүнәс хооран күүнә келсн үг шовун сәәхн давтдг болв. Кеемә иньгән Келмрч гиҗ нерәдв.

!

Тодлҗ автн:таг боох (крепко перевязать), өкәх (нагнуться), әрә әмтә (еле живой (ая), хуһрх (сломаться, переломиться), эдгх (поправиться), өврх (удивляться).

288. Умштн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Кен яһҗ унтдв?

Улаҗ нарн суув², Буһша³ – өкәр күүкн

Үрглҗдән сө нүүв². Бийнь оран ясв.

Әмтә киитә цуһар Өдр түргәр¹ чилв,

Эврә герән темцв². Ода амрх болв.

(Шугран В.)

289. Таблицәр көдлтн. Тогтсн үүлдәгчслә 6 – 7 зәңг тогтатн.

Үгмүд	Өңгрсн цагин үүлдәгчсин суффиксмүд
-ла-лә	-в	-җ, -ч
йов
бос
урһа
тү
хура
цуглул
белд
нис

290. Умштн. Үүлдәгчс ниицл үгтәһинь буулһҗ бичтн. Суффиксмүдинь темдглтн, цагинь заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Городовиковин туск дун

Теегәр³ хальмгуд дунд Дөрәһән ишклҗ босад,

Тууҗ-туульс келгднә. Дахулсн цергән дуудв.

Кееһәр хальмгин дуунд Дуута аакуһан дахад,

Келмрч² Аакуг магтлдна. Дивизнь бүклдән довтлв.

Теңгин адун дундас Хурц иртә үлдән

Төөлтә¹ кеериг тохла. Хүрүлн гилвкүлҗ дәврлә.

Хальмгин угатьнр дундас Ардан тоос үлдән

Хальмг Чапай һарла. Атакд Ааку дәврлә.

(Сусен А.)

291. Умштн. Зәңгсин сүүринь буулһ бичәд, өңгрсн цагин үүлдәгчс темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Калян Санҗ

(Бичәчин намтрас)

Калян Санҗ – Хальмгин ачта бичәч болн шүлгч. Калян Санҗ 1905-гч җил төрв. Энүнә һарсн өдр – туула сарин 2. Калян Санҗ Цаһан Нур гидг хотнд төрсмн. Школын хөөн багшин техникум төгсәв.

Калян Санҗ билгтә³ күн билә. Эн хальмгин урн амн үгин зөөр сәәнәр меддг билә. Бичәч олн көдлмшт көдлв. Хальмг искусствин техникумд багш болҗ көдлв. Хальмг театрин түрүн һардач болв. «Хальмг үнн» газетин редакцд көдлв. Хальмг ах сурһулин институтд² көдлв. Хальмг бичәчнрин ниицәнә гешүн болн сегләтр¹ болҗ йовла.

Санҗ Каляевич бичкдүдт йир дурта билә. «Теегт нерәдсн частрас», «Малчнрин көдлмш», «Май сарин йисн», «Юрий Гагарин» болн нань чигн үүдәврмүд бичкдүдт нерәдв. Энүнә түрүн шүлгүд «Бамб цецг» болн «Хальмг баһчуд».

Янзнь: техникум төгсәв. Төгсәв – үүлд., өңгрсн цаг.

§ 44. Ирх цагин үүлдәгч

Ирх цагин үүлдәгч яах? ю кех?гисн сурврмудт хәрү өгнә. -Хгидг суффикс авч тогтна. Үлгүрнь: Удлго теегт бамб цецгүд (яах?) цецгәлх. Бамб көвүн һаза (ю кех?) наадх.

292. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Зәңгст бәәх үүлдәгчст сурврмуд тәвтн, цагинь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Үвлин хөөн дулан³ хавр ирх. Һазр көкрх, теегт олн зүсн цецгүд³ урһх. Ке сәәхн¹ эрвәкәс энд-тенд цервх. Аһар дуларх, батхн-бөкүн һарх.

Зун эклхлә, һолын усн бүләдх. Күүкд-көвүд һолд амрх. Эдн амрлһндан һарх. Кесгнь талдан һазрур зуульчлх, олн зүсн юм үзх.

293. Ирх цагин үүлдәгчстә зәңгс орулад, ахр келвр тогтатн.

294. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Хавсрт бәәх үүлдәгчсиг ирх цагт хүврәтн.

Маңһдур гиичд мини һаһа (ирнә). Ээҗ маңһдур боорцг (белднә). Эк һаһад сәәхн альчур (белглҗәнә). Һаһа маднд бас белгүд авч (ирлә). Мадн һаһад мана балһс (үзүлҗәнәвидн). «Иньгллт» паркд (амрлавидн). Театрт болх наад (хәләләвидн). Ке сәәхн бумблвсин өөр зурган (цокулҗанавидн). Асхн мана өрк-бүл гиичән (нәәрлләвидн). Ээҗ домбр (цокла), эцк домбрт (биилнә), эк ду (дуулҗана), би һаһад шүлг келҗ (өгләв).

295. Өггдсн үгмүдлә зәңгс тогтаҗ бичтн.

Эндр

Маңһдур

Нөкәдүр

Өцклдүр

Урҗ өдр

296. Өггдҗәх үүлдәгчсиг орч нердин нүүрәр хүврәҗ бичтн.

Би …, …, ….

Чи …, …, ….

Эн …, …, ….

Мадн …, …, ….

Тадн …., …, ….

Эдн …, …, ….

Орулх үгмүд: шуулх, керчх, хамхлх.

297. Ирх цагин үүлдәгчсин нүүринь болн тооһинь темдглтн. Буулһҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Хальмг³ келән сәәнәр дасхв гиҗ нәәлҗәнәв. 2. Зурһан нас күрхләрн, школд экләд орхч, гиҗ ээҗнь бичкн Делгрт келв. 3. Сурһулин җил чилхлә, зуна амрлһнд һархвидн. 4. Хөн¹ сарин чилгчәр мана багш зундан умшх дегтрмүдин² нерд бичҗ өгв: «Эн дегтрмүд умшхт, юңгад гихлә сурһулин шин җилд кергтә болхмн», – гиҗ келв. 5. Сарң аавин хошт одад, мөр унх саната.

Янзнь: Хальмг келән сәәнәр дасхв гиҗ нәәлҗәнәв. Дасхв – 1-гч нүр, нег то.

298. Өггдсн үгмүд олзлад, зәңгс тогтаҗ бичтн. Үүлдәгчсин цаг, нүр темдглтн.

Би дуулхв, чи белдхч, эн зурх, мадн ахулхвидн, тадн нөкд болхт, эдн өөмх.

299. Таблицәр көдлтн.

ирх цаг	өдгә цаг	өңгрсн цаг
ода кемин үүлдвр медүлгч	оньдин үүлдвр медүлгч	шиңкән давсн үүлдвр	эртәр давсн үүлдвр

Шуугх, хәәлх, босх, бүркх, ниргх, норһх, хамхрх, медх, сергх, манх, эдлх, ичх, дөрлдх, хамхлх, санх, йовх, нисх, мөөрх, өөмх.

§ 45. Үүлдәгч – зәңгин мөч

Үүлдәгч зәңгд келгч болна. Келгч нерлгчлә таарад, зәңгин сүүр тогтана. Келгч давхр татасар (=) темдглгднә. Хальмг келнд келгч зәңгин сүүлд зогсад, энүг төгсәнә. Үлгүрнь: Дулан салькн (яһна?) үләнә. Альма герән (ю кенә?) хурана.

300. Умштн. Зәңгсин сүүринь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн. Үүлдәгчсин цагинь зааҗ бичтн.

1. Хаврин³ тег сәәхрнә. 2. Догшн ноха хуцна. 3. Анҗа школас ирхмн. 4. Хашад такас хәәкрв. 5. Серәтр³ сән шүлг бичҗ. 6. Эцк көдлмшт йовла. 7. Багш кичәл давулла. 8. Сурһульчнр модд суулһх. 9. Һаза цасн¹ хәәлҗәнә. 10. Герлә герин көдлмшән дуусв.

301. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Зәңгсин сүүринь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

«Үкр хар ирчкҗ, ирчкҗ!» – гилдәд мана көвүд хәәкрлдв. Үкр хармуд модна ац деер сууҗ. Эдн богшурһаһас³ невчк ик, чотл хар зүстә.

Үкр хармуд үүрән ясв. Эдн үүрән¹ ик деер, әәмшг уга ормд бәрнә.

Зуни дуусн садт бәәдг хорхасар хот кенә. Урһмлыг хортнас харсна.

Үкр хар күүнлә йир шулун иҗлднә. Күүнә һарас хот иднә. Эдн күүнд ик дөңгән күргнә. Хаврт хаһлсн һазрт йовад, хорхас түүҗ иднә. Малд бас дөңгән күргнә. Деернь хурсн бөкүн болн батхнсиг бәрҗ иднә.

Үкр хармуд модн деер сууһад, сәәхн дууһан дуулна. Йоста хавр ирсиг медүлнә.

Тодлҗ автн:үүрәнясх (вить гнёзда), иҗлдх (привыкать), хортн (вредитель, враг).

302. Умштн. Зәңгсин сүүр салһҗ бичтн. Нерлгчәс келгчүр сурвр тәвтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Хаврин дун

Хавр аашна, – Га-га! – – Җив-җив! –

Хәәртә цаг. Нуһсд³ дуулна, Җиргнә шовуд,

Хаврин дун Нуурин бәәдл Цеңкр³ теңгр

Холд¹ соңсгдна. Дуундан орулна. Цеңнҗ магтна.

(Шугран В.)

303. Зәңгс тогтаҗ бичтн. Сүүринь темдглтн.

1. Хәләнә, асхн, өрк-бүл, мана, хамдан, телевизор.

2. Дурлна, ээҗ, мини, хальмг цә.

3. Болна, цевр, цеңкр, теңгр, хаврин.

304. Умштн. Нерәдтн. Зәңгсин сүүринь буулһҗ бичәд, үүлдәгчсин цаг, нүр заатн.

Йиртмҗин олн зүсн бәәдл бичкдүдт ик медрл өгнә. Җилин дөрвн цагт болдг йовдлыг сурһульчнр багшин дөңгәр шинҗлҗ чадна.

Йиртмҗиг шинҗлхин төлә сурһульчнр шинҗллһнә өдрлгтә болх зөвтә. Тер өдрлгтән сурһульчнр өдр болһн теңгрин бәәдл, урһмлын хүврлтинь бичнә. Иим өдрлг сурһульчнрин йиртмҗин туск медрлиг өөдлүлнә.

Өдрлгт өдр болһн 12 – 14 часин хоорнд теңгрин иим бәәдл бичгднә: хур-чиг, үүлтлһн, салькллһн, аһарин халу-киитн.

Җилин дөрвн цагт болдг бәәдлин: оһтрһун дууг, мөндр орлһиг, салькна күчиг, будн бәәлһиг, цасн орлһиг, мөстлһиг, шуурһн шуурлһиг, цасн хәәллһиг, нань чигн йовдлмуд темдглҗ бичнә.

Ө 305. Зургудар зәңгс тогтатн. Зәңгин сүүринь темдглтн.

Рис. заяц бежит по степи. Рис. журавли танцуют. Рис. воробьи в луже

Рис. мальч. мяч бросает. Рис. дев. рисует. Рис. ученики деревья сажают.

306. Умштн. Зәңгсин сүүринь буулһҗ бичтн. Үүлдәгчсин цаг, нүр заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Богшурһа

– Богшурһа, богшурһа, наарыч, Киитн үвл давад,

Белдсн хотан өгнәв. Көкрәд ноһан һархла,

Бийәсм бичә үргич, Нисәд аһарт дуулхч,

Би³ чамаг³ тоонав. Намаг бичә мартыч, –

Тиигҗ өкәрләд, Кермә

Тәрлктә хотан түлкнә.

Богшурһа келинь медлго

Бичкн³ күүкнәс² зулна.

(Шугран В.)

! Үүлдәгчин морфологическ йилһлт

I. Келлһнә хүв. Хамцу чинр.

II. Морфологическ темдгүд.

1. Эклц кев (я а х? – эс йилһгч кев).

2. Үүлдәгчин темдгүд:

– цаг;

– то;

– нүр.

III. Зәңгин мөч (келгч).

Үүлдәгчин йилһлтин даран

Өндр Герин өөр дала машин зогсчана.

Амн үгин йилһлт

Зогсчана – үүлдәгч.

Негдвәр, үүлдвр медүлҗәнә:

Машин (яһҗана?) зогсчана.

Эклц кев – зогсх.

Энүнә темдгүд - өдгә цагт, олн тоод, 3-гч нүүрт бәәнә.

Хойрдвар, зәңгд эн – келгч.

Бичмр йилһлт

Зогсчана – ү-гч.

I. Машин (яһҗана?) зогсчана.

Эклц кев – зогсх.

II. Темдгүд – өдгә ц., олн то, 3-гч н.

III. Машин (яһҗана?) зогсчана.

НАРЕЧ

§ 46 Наречин чинрин йилһлт

Наречхүврдго келлһнә хүв болна. Эн үүлдәгчиг болн чинрлгч нериг цәәлһнә, олн зүсн уршг темдглнә. Нареч зәңгин нөкцл мөч – уршг болна. Зәңгд уршг татасар темдглгднә.

307. Наречин чинрин йилһлт медүлҗәх таблиц шинҗлтн.

Наречин чинрин йилһлт	Сурврмуд	Үлгүрмүд
1. Уршг (образ действия) заагч нареч	яһҗ? ямр кевәр?	Сәәнәр, мууһар, әрәхнәр, шулуһар, ахрар, уданар, шинәр, хуучар, йовһар, җөөлнәр, хатуһар, түүкәһәр.
2. Цаг (время) заагч нареч	кезә?	Ора, эрт, үдлә, өрүн, асхн, сөөһәр, өдрәр, эндр, өцклдүр, маңһдур, нөкәдүр, урҗ өдр,
3. Орм (место) заагч нареч	альд? (альдаран?) хама? (хамаран?)	Хооран, хаҗугшан, тедүкн, өмәрән, ардагшан, энд, тенд, деер, дор, өөрхн, хол.
4. Дүңцүлгч (сравнительное) нареч	ямр?	Йир (очень), берк редкостно), маш (превосходно)
5. То (число), кемҗә (величина)	кедү? кедү дәкҗ? кедүдәр?	Олн, кесг, дала, хойр дәкҗ, һурв дәкҗ, неҗәдәр, хошадар.

308. Умштн. Наречс ниицл үгмүдтәһинь буулһҗ бичтн. Сурвр тәвтн. Ю медүлҗәхинь цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Би ора унтнав, эрт сернәв. 2. Мис нохаһас хооран зулв. 3. Мини³ үүрин гер өөрхн бәәнә. 4. Деер шовуд ниснә. 5. Сурһулян сәәнәр сурх кергтә.

6. Хальмгин² һазрт цоклур шовун хая харһна. 7. Өрүн эрт халвһ шовун маш сәәхн дууһан дуулна. 8. Таһра³ башмгин бүчән мууһар бооҗ. 9. Мана ээҗ кезәңк сәәхн ду уданар татҗ дуулна. 10. Өцклдүр хур икәр орв.

Янзнь: ора унтнав. Ора (кезә?) – нареч, цаг заагч.

309. Өггдсн наречсиг дора заагдсн чинрәрнь йилһҗ бичтн.

Ода, мууһар, арһул, йовһар, һазаран, өмәрән, әрәхнәр, чаңһар, нег дәкҗ, дөрвәдәр, оньдин, шинәр, ардагшан, маңһдур, хатуһар, невчк, дала, зөвәр, сөөһәр, өрүһәр, йир, дор, тенд, цаглаһан, маш, берк, эрт.

Цаг заагч:

Дүңцүлгч:

Уршг заагч:

Орм заагч:

То, кемҗә заагч:

310. Үлү үг олад, учринь цәәлһтн. Наречс олзлад, 4 – 5 зәңг тогтатн. Зәңгин сүүринь темдглтн.

1. Асхн, әрәхнәр, эрт, өцклдүр.

2. Йир, маш, берк, хошадар.

3. Хурдар, сәәнәр, өөрхн, чаңһар.

4. Кесг, дала, тенд, олн.

5. Өмәрән, хооран, берк, хол.

311. Умштн. Нерәдтн. Наречс үүлдәгчтәһинь буулһҗ бичтн. Наречсин чинринь заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Мини³ эгч эндр талдан балһснур² һарч йовҗана. Тенд эмчин гүн сурһульд сурхмн. Эврәннь балһсндан цаг-зуур эмчәр көдлв. Авх эрдмәрн сәәнәр көдләд, ик дамшлт хоршав³. Кесг цагтан көгшн улст дөң болад, эдниг эмнв. Ода эгч гүн сурһулян чиләҗ йовна. Удлго балһсндан ирәд, дурта көдлмшән цаарандан кехмн.

!

Тодлҗ автн.Цаг-зуур (временно), цааран (дальше).

312. Зәңгс шинҗләд, наречсиг оңдан келлһнә хүвсәс йилһтн. Иҗл үгмүд ю медүлҗәхинь цәәлһтн. Наречсиг үүлдәгчтәһинь буулһҗ бичәд, хавсрт сурврмуд тәвтн.

1. Дор һол шуугна. Ширә дор дегтр кевтнә. 2. Деер шовуд дуулна. Эрс деер зург өлгәтә. 3. Мацг эндр ора серв. Герин ора деер туг өлгәтә. 4. Канур ард хоцрв. Цернә ард нохань дахҗ. 5. Шовуд хәрү эргәд нисв. Делгр багшин сурврт хәрү өгв.

!

Тодлҗ автн:хоцрх (отстать), хәрү (назад, ответ).

313. Өггдсн үгмүд орулад, 8 зәңг тогтатн.

Кеер, йир, генткн, хурдар, йовһар, сәәнәр, урҗ өдр.

!

Тодлҗ автн:кеер ( в поле),генткн (вдруг), хурдар (быстро).

§ 47 Наречин бүрдәмҗ

Хальмг келнд наречс талдан келлһнә хүвсәс болн наречәс суффиксмүдәр дамҗҗ бүрднә. 1. -Гшан (-гшән), -ран (-рән)гидг суффиксмүдәр дамҗад наречәс тогтна. Үлгүрнь: деер – деерәгшән, һаза – һазаран, на – нааран. 2. - Аһа (-әһә) гидг суффиксәр дамҗад бәәлһнә нернәс тогтна. Үлгүрнь: зун – зунаһа, үвл – үвләһә. 3. Төргч, өггч, бүрдәгч, һаргч киискврмүдин чилгчс нареч бүрдәгч суффиксмүдин чинр зүүнә. Үлгүрнь: (Төр.к.): сө –сөөнә, намр – намра, өрүн – өрүнә; (Өгг.к): сө – сөөд, йосн – йоснднь, эн – энд, тер – тенд, зәрм – зәрмдән; Бүр. к.:сө – сөөһәр, намр – намрар, өрүн – өрүһәр, му – мууһар, түргн – түргәр, мини – миниһәр, неҗәд – неҗәдәр; Һар. к.:күчн – күчнәс, хаҗу – хаҗуһас, ард – ардас, хол – холас.

314. Умштн. Буулһҗ бичтн. Наречсин суффиксмүдинь темдглтн. Наречсин бүрдәмҗинь цәәлһтн.

Ардагшан, чиниһәр, хооран, өмнәс, өмәрән, икәр, хаҗугшан, баһар, сөөнәһә, тендәс, зунаһа, өцклдүрәс, асхнаһа, эндрин, зурһадар, элвгәр.

315. Таблицәр көдлтн.

Нареч	Келлһнә хүв	Киисквр
Хальмгаһар Үвләр Һазаран Холас Өөрхнд Дотрас Хаҗуд Доракшан Шулуһар

Янзнь: орсаһар – б. н., Бүр. к-вр.

! Наречин морфологическ йилһлт

I. Келлһнә хүв. Хамцу чинр.

II. Морфологическ темдгүд.

1. Хүврдго үгмүд.

2. Дүңцүллһнә кемҗән (кемрҗән бәәхлә).

III. Зәңгин мөч (уршг).

Наречин йилһлтин даран

Санҗ маңһдур школын концертд ду дуулхмн.

Амн үгин йилһлт

Негдвәр, үүлдврин чинр нерәдҗәнә:

(К е з ә?) маңһдур дуулхмн.

Негдвәр, үүлдвр медүлҗәнә:

Хойрдвар эн – хүврдго үг.

Һурвдвар, зәңгд эн – цаг уршг.

Бичмр йилһлт

Маңһдур – нареч.

I. (Кезә?) маңһдур дуулхмн;

үүлдврин чинр.

II. Хүврдго үг.

III. (К е з ә?) маңһдур дуулхмн.

ЗӘҢГ

§ 48 Зәңг

Чинр-утхарн негдсн үгмүдиг зәңггиҗ нерәддмн. Зәңгәр дамҗулад, әмтн ухан-тоолврарн медлцнә, юмна туск зәңгллһ авна. Үлгүрнь: Мана өрк-бүл балһснд бәәнә. Зәңг нег үгәс чигн тогтна. Үлгүрнь: Харңһурчана. Келлһнә янзарн (по цели высказывания) зәңгс тууҗлгч, сургч, хәәкргчгиҗ йилһрнә. Үлгүрнь: Һәрә дөрвдгч класст сурна. (тууҗлгч зәңг). Чи кедүдгч класст сурнач? (сургч зәңг). Мендвт, үүрмүд! (хәәкргч зәңг).

316. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Келлһнә янзсинь цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Сурһулин хөөн Деләшүр күүктәһән хаврин тег һәәхв. Үр күүкд ик холас теегин сәәхн кеерүл үзв³.