Дара тоолгч нерн 4 страница

Урдк «Өндр Сала» таньҗ болшго болҗ одҗ. Өндр³ вышкс энд-тенд углата үзгднә. Экскаватормуд көдлснь үзгднә. Олн зүсн машид³ иигән-тиигән гүүлднә³. Һазр бурһудлһна көдлмш икәр күцәгдҗәнә.

Нарнд шатад харлад бәәсн чирәтә Мещериков тосҗ ирәд, өвгнә һар атхҗ, байртаһар мендлв.

Ө 348. Өггдҗәх үгмүдт кергтә сурврмуд тәвтн. Эн үгмүд олзлад, зәңгс тогтаҗ бичтн.

Сөөһәр, класст, шулуһар, эрт, гер дотр, сәәнәр, маңһдур, энд-тенд.

349. Умштн. Келгчс зүүцл үгмүдтәһинь буулһҗ бичтн. Уршгуд темдглтн. Амн үгәр цәәлһвр кетн.

Цасн

Архайг цасн деерәс Өдртән цасн орҗ,

Арһулхнар һаңхҗ унна. Өндр көрмүд босв,

Теңгрин хәәртә нилчәр Хаша, модд, гермүд,

Тег эңдән цаһана. Хахрдсн болҗ үзгдв.

Хавр күртл көрмүд

Хәәллго зогсхинь гинәв.

Хагсу теегин унд

Хаңһахинь теднәс сурнав.

!

(Көглтин Д.)

Тодлҗ автн: архайг (хлопья), арһулхнар (тихо), хәәртә (благосклонный), нилчәр (влиянию), көр (сугроб), хаңһахинь (насытить).

350. Өггдсн схемслә дора бәәх зәңгс ирлцүлҗ бичтн.

1..

2..

3..

4..

5..

6..

7..

а) Өргн теңгсәр кермс хурдар усчна. ә) Асхнд аав намар тууль умшулна. б) Элст 1865-гч җилд бүрдсмн. в) Машин арһул көндрв. г) Би эндр бичг бичхв. д) Мини үр сәәнәр сурна. е) Ора деер шар туг өлгәтә.

351. Умштн. Нерәдтн. Уршгуд келгчстәһинь салһҗ бичәд, схем тогтатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Кеер зерлг³ альмна модн урһҗ. Нег хотнд садын керг-үүл сәәнәр меддг² күн бәәҗ. Нег дәкж эн кеер зерлг альмна мод үзнә. Тер модыг малтад авч ирнә. Энүг эврә сад дунд суулһна. Дарук җилд зерлг альмна ацин үзүринь хәәчләд, ормднь сән тохмта альмна ац суулһв.

Тәрсн ацта зерлг альмна модн невчк урһлго бәәҗәһәд, экләд урһв³.

Һурвн җил давад, модн цецгәлв. Цецгәнь унад, ормднь бичкн-бичкн альмд урһв. Эн модн деер улан, сәәхн үнртә, җөөлн альмн урһв.

альд?

×

Янзнь: к еерурһҗ.

!

Тодлҗ автн:керг-үүл (дело), малтх (копать), ацин үзүр (кончик ветки), хәәчлх (стричь), ормднь (вместо), тохм (порода), дарук (следующий).

352. Дора бәәх уршгуд орулад, зәңгс күцәҗ бичтн.

1. Өндр … хар керәс сууна. 2. Торһа шовун … дуулна. 3. Биич … биилнә.

4. Маштг … цецгәтә буһш зогсчана. 5. Өлзәт шүлг … дасв. 6. Намрт модна хамтхасд шарлна.

(модн деер, өрүн эрт, йир сәәнәр, ширә деер, дарунь)

§ 55 Нег зүсн мөчмүдтә зәңгс

353. Зәңгин нег зүсн мөчмүд олтн. Эднд сурврмуд тәвәд, ямаран мөч болҗахинь заатн. Схеминь шинҗләд тодлтн.

1. Улан, шар, цаһан цецгүд тег кеерүлнә.

,,,,.

2. Сурһульчнр бичүр, биллүр, шир белднә.

,,.

3. Санҗ шулуһар, сәәнәр, цеврәр бичнә.

,,..

4. Үкрмүд, мөрд, темәд теегт йовна.

,,.

5. Зер-земшин һарудт сурһульчнр малтна, хәәчлнә, суулһна.

,,.

354. Умштн. Нерәдтн. Нег зүсн мөчмүдтә зәңгс буулһҗ бичтн. Ямаран мөч болҗахинь темдглтн. Зәңгсин схем тогтатн.

Альма, Басң болн Дорҗ хамдан үүрлнә. Эднә бәәх селән ик биш. Селәнә әмтн үкрмүд, хөд, ямад бәрнә. Зәрм көгшдүд һанцарн бәәнә. Эднд дөң керглгднә. Өдр болһн кичәлин хөөн һурвн үр көгшдүдин гермүдт одад, олн зүсн көдлмш кенә. Альма гер дотркиг арчна, уһана. Басң хаша хурана, цеврлнә. Дорҗ делгүрәс үс, өдмг, шикр хулдҗ авна. Сурһульчнр кергән сәәнәр, хурдар, килмҗтәһәр күцәнә. Эмгд, өвгд эднд йир икәр ханна.

Янзнь:Эмгд, өвгд эднд йир икәр ханна.

, болн. Нег зүсн нерлгчс.

355. Нег зүсн мөчмүдтә 5 – 6 зәңг тогтаҗ бичтн.

!

Зәңгд нег сурврт хәрү өгчәх даралдҗ зогссн үгмүд нег зүсн мөчмүд гиҗ нерәдгднә. Нег зүсн мөчмүд хоорнд цеглгч тәвгднә.

356. Цегин ормд дора бәәх үгмүд тәвтн, зәңгс күцәҗ бичтн.

1. Монра (ю?) …, … сәәнәр наадна.. 2.(Кен?) …, … сурһулян сурна.

3. Мана ээҗ (кезә?) …, … үкрән саана. 4. (Альд?) …, … үвл болхш. 5. Хашад малмуд (яһна?) …, …. 6. Теегт (юн?) …, …, … бәәнә. 7. Мигмр (яһҗ?) …, … умшдг болв.

Олзлх үгмүд: хурдар, сәәнәр; мәәлнә, мөөрнә; эрг, сала, царң; Африкд, Иньдд; өрүн, асхн; күүкд, көвүд; шатр, дөөв.

357. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Дора бәәх янзар нег зүсн мөчмүдтә ниицл үгмүдин схемс тогтатн.

Амрлһна өдр Байн үүрмүдтәһән тег орв. Теегин аһар цевр. Шарлҗна болн цецгүдин үнр каңкнна. Өргн царңд улан, шар, көк цецгүд урһҗана. Деер болн дора сәәхн эрвәкәс ниснә. Бор зурмд гүүлднә, ишкрнә. Энд-тенд җим хаалһс үзгднә. Хаалһ керчәд, гүрвлг, моһас мөлкнә.

шарлҗна

Янзнь.(Юуна үнр?)

цецгүдин

358. Өггдсн схемст дора бәәх үгмүд ирлцүләд, зәңгс тогтаҗ бичтн.

1.,.

2.,.

3.,,.

4.,,.

5.,,.

1. Билә, сәәхн, өдр, нарта, өцклдүр.

2. Бичнә, күүкд, умшна, биилнә, школдан.

3. Гүүнә, арат, теегәр, чон, туула, өргн.

4. Үвлин, болна, хурта, цаста, бәәдл, мөстә.

5. Аав, хәрүлнә, хөд, үкрмүд.

§ 56 Холвата болн холва уга нег зүсн мөчмүдтә зәңгс

!

Тодлҗ автн:холва (союз), түдлһнә темдг (знаки препинания).

359. Хойр багар хувагдсн зәңгс шинҗлтн. Зәңгсин нег зүсн мөчмүд хоорндан юуһар дамҗҗ ниицҗәхинь цәәлһтн.

1. Зер-земшин садт альмн, кедмн, чи урһна. 1. Зерлг һалуд һолмудар болн

2. Селәнә тәрәчнр малтна, тәрнә, услна. нуурмудар бәәрлнә.

3. Хавр дула, нар, ноһа белглнә. 2. Эндр, маңһдур болн нөкәдүр

мана балһснд цирк гиичлхмн.

4. Эндр һаза хурта, бальчгта, салькта. 3. Адьян Манҗ хойр дөрвдгч

класст сурна.

Нег зүсн мөчмүд холва угаһар эс гиҗ холвасар дамҗҗ ниицнә. Холва угаһар ниицҗәх мөчмүд цеглгчәр салһгдна. Үлгүрнь: Селәдәр бәәх улс хө, яма, үкр бәрнә. Болн, чигн, хойр, һурвнгисн холвасин өмн цеглгч тәвгдхш. Үлгүрнь: Такас болн һалуд хамдан йовна. Церн Буляш хойр герин даалһвран хамдан күцәнә. Мис, ноха, һаха һурвн хоорндан ни бәәнә.

360. Цегин ормд кергтә холва орулҗ бичәд, түдлһнә темдгүд тәвтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Үкр хөн мөрн темән … хальмгудын³ эдлҗ йовсн мал. 2. Манцад ноха … мис бәәнә. 3. Тер кемәс авн тоһрун арат¹ … үүрлдгән уурв³. 4. Бичкн герт хулһн бөкүн … туула … бәәв. 5. Серәтр делгүрәс мах үс тос … зер-земш хулдҗ авв. Герләд наадһан гер кехин төлә зусн … шир … керглгдсн уга.

361. Умштн. Нег зүсн мөчмүдтә зәңгс багарнь хуваҗ бичтн.

1. Дольган хальмг туульс, шүлгүд, келврмүд умшхдан дурта. 2. Өргн, у теегәр олн мал идшлнә. 3. Тосхач чолуг эвтәлҗ, углҗ тәвнә. 4. Циркин аңгуд һәрәднә, биилнә, көлвәднә. 5. Кермн дорвадан дегтр, девтр, бичүр тәвв.

6. Өдмгин цехд төгрг, дөрвлҗн янзта балта кеҗ һарһна. 7. Орчлңгд нарн болн сар сәәхн болдг. 8. Мини эгч герән сәәнәр болн шулуһар хурана.

1. Нег зүсн нерлгчтә зәңгс:

2. Нег зүсн келгчтә зәңгс:

3. Нег зүсн цәәлһлттә зәңгс:

4. Нег зүсн немлттә зәңгс:

5. Нег зүсн уршгта зәңгс:

!

Тодлҗ автн.Эвтәлх (укладывать), углх (встраивать).

362. Умштн. Нег зүсн мөчмүдтә үгин ниицлһс буулһҗ бичтн. Татасар темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Нисдг машин

Һарин эрдмәр³ кегднәч, Көк теңгрин дораһур,

Һәәхүл әмтнд болнач, Көрстә һазр деегүр,

Һол, уул, теңгсиг Көндә у аһарар

Һатлҗ эңднь ниснәч³. Кезә чигн өөмнәч.

Нәәхләд, дәәвләд даңгин Көл күрдго, эҗго

Нарна нааһур¹ эрвлзнәч. Киитн³, мөстә, цаста

Нарта делкәг эңднь Көндә өндр уулмудыг

Негн күртлнь эргнәч. Күрәд чи³ үзнәч.

Нисич өөдән, өмәрән

Нарн, сард күрәд.

Күмн әмтнә ухаг

Күчтә арһтаһинь медүлич!

(Лиҗин Э.)

Янзнь: э рдмәркегднәч, һәәхүлболнач, һатлҗниснәч (нег зүсн келгчс).

363. Умштн. Нерәдтн. Нег зүсн мөчмүдтә ниицл үгмүд буулһҗ бичтн. Ямаран мөч болҗахинь амн үгәр цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Салькн уга, сәәхн номһн өдр. Көвәдән элстә³, ик уста һол уняртад бәәнә. Генткн теегин шовуд, хорхас, әмтн шуугад бәәнә.

Теегт, һолын көвәд күүкдин палаткс цаһаһад бәәнә. Көвүд һолар, теегәр тарв. Һолын көвәһәр эрвәкәс, хорхас дала. Күүкд соньн³ коллекц хурав. Эдн³ лагерәс байн коллекц школдан авч ирв.

Янзнь.Элстә, ик уста һол.

!

Тодлҗ автн.Номһн (спокойный), көвә (берег), уняртх (расстилается), тарх (рассыпаться), байн (богатый).

364. Зәңгс схемслә ирлцүлҗ бичтн.

1.,.

2.,,.

3..

а. Үкрин, хөөнә, темәнә хошмуд хоорндан хол биш бәәнә.

ә. Мана һазрт богшурһас, керәс, шаазһас олар бәәрлнә.

б. Тосхачнр шин гермүд сәәнәр, шулуһар тосхҗана.

§ 57 Дуудврта зәңгс

!

Тодлтн:дуудвр (обращение).

365. Умштн. Харар барлата үгмүд кенүр эс гиҗ юунур туслң дуудвртаһар келгдҗәхинь заатн.

1. Ээҗ, би чамд нөкд болнав. 2. Чи, Басң, дегтрән умш. 3. Хальмгин тег, улм сәәхр, байҗ! 4. Багш, шүлг келҗ болхий? 5. Хаср, гертән ор!

Күүнүр, эс гиҗ талдан юмнур туслулҗ дуудад келгдҗәх үгмүдиг дуудвргиҗ нерәднә. Дуудвр зәңгин эклцд, дунд, сүүлд харһна. Дуудвр цеглгчәр, хәәкргч темдгәр салһгдҗ темдглгднә. Д! Үлгүрнь: Кермн! Шулун йов! Дуудвр зәңгин эклцд бәәхлә, дуудврин хөөн салһгч темдг тәвгднә. Д, Үлгүрнь: Һәрә, һаран сәәнәр уһа. Дуудвр зәңгин дунд бәәхлә, хойр таласн салһгдҗ темдглгднә. ,д, Үлгүрнь: Маңһдур, Аюка, маднд эрт босх кергтә. Дуудвр зәңгин сүүлд бәәхлә, салһгч темдг дуудврин өмн бәәнә. Үлгүрнь: Дегтрән умш, Бадм. ,д Дуудвр зәңгин мөч болхш.

Ө 366. Умштн. Дуудврмуд йилһҗ темдглтн. Амн үгәр бичлһнә зокалынь цәәлһтн. Күүндврин янзар 4 – 5 дуудврта зәңгс орулад, ахр күүндлһ тогтаҗ бичтн.

– Хоңһр ямаран бәәнәч?

– Гем уга Саглр сән бәәнәв.

– Би чамас дөң сурхар седләв Хоңһр.

– Не үр күүкн ямаран дөңв терчн?

– Нанд эсвин даалһврмуд сәәнәр медгдҗәхш.

– Иньг минь терчн күнд биш. Би чамд цәәлһҗ өгнәв.

– Ханҗанав чамд үр. Чи Хоңһр йоста сән күн бәәҗич!

367. Умштн. Буулһҗ бичтн. Дуудврмуд болн нерлгчс йилһҗ темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Альма, герән хурах цаг болв. Альма герән хурана.

2. Эңкр төрскн, цецгәр! Мини төрскн сәәхрәд, девшәд йовна.

3. Һаһа, манаһур ирхичн күләҗәнәв. Һаһа манаһур дару-дарунь гиичд ирнә.

4. Күүкн, чи³ альдаран йовҗ¹ йовнач? Күүкн делгүр орҗ йовна.

5. Һалзн, гү! Һалзн хурдар гүүнә.

6. Аав, нанд хальмг³ тууль келҗ өгтн. Аав соньн тууль келнә.

368. Умштн. Буулһҗ бичтн. Кергтә түдлһнә темдгүд тәвтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

– Боова Байрта – гиҗ эднә үр хәәкрв. Би бас таднла хамдан дошнав.

– Чи яһҗ дошхмч Өлзәт. Чамд дошлур угалм – гиҗ Байрта хәәкрв.

– Өлзәт санаһар бичә зов – гиҗ үр күүкн келв. Би чамд дошлур авч ирнәв. Нанд бичкн дошлур бәәнә.

– Боова Байрта хойр намаг сүүвдәд дошултн. Би дарунь дошдг дасхв.

– Сәәхн иньгмдн чамаг сүүвдәд дошулхла, эврән дошдг чадшгоч. Күүнә дөң угаһар эврән дошдг дасх кергтә, – гиҗ эдн күүкнә дөң сурлһиг бурушав.

369. Умштн. Түдлһнә темдгүд тәвәд, буулһҗ бичтн. Дуудврмуд зааҗ цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Хар мис Күүкд хоорндан ормалдад,

Хооран бос Көвүнд алң болна.

Хаалһ деерәсм – Наадый меечгәр Шоңхр

Холд тус. Ноһала давтад сурна³.

Нарн³ нарн шулун һар, Салькн салькн бүшкүр тат,

Нааран бичкдүд дуудый! Селән болһнд күрий.

Цаһан³ шар хар һаран Менд менд нарта орчлң

Цуһар батар атхий. Мана үүрмүд мендлий.

(Шугран В.)

370. Умштн. Буулһҗ бичтн. Зәңгст түдлһнә темдгүд тәвтн, сүүринь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Иньг аю чи юунд дуртавч? 2. Меклә өдрин дуусн уснд хәәкрнә.

3. Эңкр үүрмүд би³ таднас бичг күләҗәнәв. 4. Ө-шуһу моднд олн зүсн урһмл урһна. 5. Зөг зөг альд ниснәч? 6. Нуурин көвәһәр³ бичкн шовуд хот¹ түүнә.

7. Цәкр нааран гү. 8. Цәкр эзнә гер сәәнәр манна. 9. Көвүд футбол наадхдан дуртавт? 10. Школын хашад көвүд футбол наадҗана. 11. Аак нанд сәәхн бүшмүд хулдҗ өг, – гиҗ Саглр экән сурв. 12. Мини аак сәәнәр уйна.

!

Тодлҗ автн:зөг (пчела), аак (мама).

371. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн үгмүдин болн зәңгин даалһврмуд күцәтн.

Моһа сарин чилгчәр нарна күчн икднә. Тег цаснас, мөснәс сулдна. Хотхр һазрмудар цувгудын³ усн тогтна. Энд-тенд өргн цандгуд делврнә.

Хаврин ирлһн цуг әмтә-тоотыг сергәнә. Бичкн бор богшурһас цандгт шалвачна, бийән сергәнә. Һазр¹ дорас шорһлҗд һарна. Эдн хаврин көдлмшән эклнә³. Дулан һазрас шовуд нисч ирнә.

Мөрн сар хамгин сәәхн, таалмҗта цаг. Эн кемлә йиртмҗ йосндан сәәхрнә.⁴ Зер-земшин модд цаһан, оошк цецгәсәр кеернә, сәәхн үнрәрн каңкнна. Һазр шин ноһаһар, олн зүсн цецгәсәр эрәтрҗ кеернә. Ик холас ноһана каңкнсн үнр соңсгдна. Шар, улан, цаһан цецгәсин царңгуд энд-тенд төөнрҗ сәәхрнә. Цецгәс деегүр олн зүсн эрвәкәс цервнә. Хаалһар гүлүрг үзгднә, зурмн нүкнәсн шаһана, ут сүүлтә ялмн энд-тенд өсрҗ гүүнә.

372. Умштн. Нерәдтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Әмтн олн зүсн юмар көлг кенә.Киитн ар үзгин әмтн нохас болн буһ марлмудыг цанд зүүнә. Үлгүрнь, ар киитн үзгт бәәдг ненец келн улс¹ нохаһар көлг кенә. Тер нохасиг җолачнр зална. Тедниг каюр гиҗ эн келн улс нерәднә. Киитн ар үзгт бәәдг улст нохас³ эркн көлгн. Нохас зүүһәд хол һазрт йовцхана.

Буһ марлыг әмтн бас көлг кеҗ эдлнә. Эдниг³ нурһлҗ эвенк келн әмтн эдлнә. Энүгәр ик хол һазрт аңһучлна. Эвенк келн улс Сиврин бүтү ө-шуһу модн заагт бәәцхәнә. Иим бүтү ө-шуһу модн заагур буһ марлыг эмәләр унад, керг-үүл күцәнә. Цан болн терг зүүҗ керг күцәҗ болшго. Эн дора бәәх зургт аңһуч нег буһ марлыг эмәләр унчкад, дарук марл деернь хот-хоолан ачад, ноха дахулад, аңһучлҗ йовхиг үзүлҗәнә.

373. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Харар барлата зәңгсиг делгрңгү биш зәңгст хүврәҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Элст – Хальмг Таңһчин хотл балһсн. 1862-гч³ җил орс Кийков болн хальмг Боле энд бүүрлв³. 1865-гч җилд баахн хотн үүдв. Мана өвкнрт уста, өвстә өргн һазр таасгдв.

Элст балһсн хотхр һазрт бәәнә. Эн һазр нурһлҗ элснәс тогтна. Тегәд чигн мана балһсна нерн Элст. 1927-гч җилд Элст Хальмг Таңһчин хотл балһсн болв. Ик тосхлт эклв. Шин гермүд, төмр³ хаалһ, аэропорт, олн зүсн цутхлңгуд мана балһс кеерүлв.

Өдр ирвәс балһсн сәәхрәд йовна. Өдгә цагт мана балһснд олн микрорайон бәәнә. Ар үзгәс 1-гч микрорайон эклнә. Эн микрорайон – Элстин түрүн тосхлт. Негдгч микрорайонд өндр алтн бумб зогсчана. Эн Җаңһрин бумб.

374. Умштн. Нерәдтн. Текстәс түрүн багд холвата болн дарук багд холва уга нег зүсн мөчмүдтә зәңгс буулһҗ бичтн. Темдглгдсн зәңгин даалһвр күцәтн.

Бичкн бор богшурһас цандгт шалвачна, бийән сергәнә. Һазр дорас шорһлҗд һарна. Эдн хаврин көдлмшән эклнә. Дулан һазрас шовуд нисч ирнә.³

Мөрн сар хамгин сәәхн, таалмҗта цаг. Эн кемлә йиртмҗ йосндан сәәхрнә. Зер-земшин модд цаһан, оошк цецгәсәр кеернә, сәәхн үнрәрн каңкнна. Һазр шин ноһаһар, олн зүсн цецгәсәр эрәтрҗ кеернә. Ик холас ноһана каңкнсн үнр соңсгдна. Шар, улан, цаһан цецгәсин царңгуд энд-тенд төөнрҗ сәәхрнә. Цецгәс деегүр олн зүсн эрвәкәс цервнә.⁴ Хаалһар гүлүрг үзгднә, зурмн нүкнәсн шаһана, ут сүүлтә ялмн энд-тенд өсрҗ гүүнә.