Залгч киисквр

Кенүр? юунур?

Залгч киискврт бәәх бәәлһнә нерд кенүр? юунур? гидг сурврмудт хәрү өгнә. Эн киискврт бәәх үгмүд -ур(-үр) гисн чилгчс авна: гер – (юунур?) гер үр, көл – (юунур?) көл үр.

Эгшг эцүстә үгмүдт залгч киискврт бәәх чилгчин өмн бас салһгч һ хадвр зогсна: зар а – ( юунур?)зара һ ур.

150. Умштн. Ниицл үгмүд буулһҗ бичтн. Киисквринь темдглтн.

1. Хун шовун деегшән теңгрүр нисв. 2. Теегин бор зурмн нүкнүр орв. 3. Салькн өмн үзгүр үләв. 4. Болха Саглрур гиичд ирв. 5. Өндр ик автобус Москваһур һарч йовв. 6. Ээҗ ачтаһан герүр орв. 7. Байрин өдр цуг әмтн балһсна талвңгур йовв. 8. Мис хулһнур өөрдв. 9. Күүкн эцкүрн байрлҗ гүүв. 10. Күүкд өөмхәр һолур гүүв.

Янзнь: Теңгрүр (юунур?) нисв.

151. Зәңгс тогтатн.

Хальмг Таңһчур, «Иньгллт» паркур, «Уралан» стадионур, Элстин цутхлңгур.

152. Таблицәр көдлтн.

Частрар, миисин, Анҗаһар, хө, селәнүр, нохан, шовун, дегтртә, мөрнә.

Бәәлһнә нерн	сурвр	киисквр
Хө	ю?	гемн. к.

А ш л г ч с у р в р м у д:

1. Хальмг келнд кедү киисквр бәәнә?

2. Киискврмүдин нерд болн сурврмудынь амн үгәр келҗ өгтн.

3. Төргч киискврт бәәх н эцүстә б. н. ямаран чилгчс авна?

4. Төргч киискврт бәәх цуг наадк хадвр эцүстә б. н. ямаран чилгчс авна?

5. Төргч киискврт бәәх эгшг эцүстә б. н. ямаран чилгчс авна?

6. Эгшг эцүстә үгмүдт төр. к – т чилгчин өмн ямаран салһгч хадвр бәәнә?

§ 26. Бәәлһнә нернә киисклһс

Бәәлһнә нерд һурвн баг киисклһәр хувагдна: 1-гч баг, 2-гч баг болн 3-гч баг. Бәәлһнә нернә 1-гч баг киисклһн н эцүстә болна: һас н, хулһ н, мөс н.

2-гч баг киисклһн цуг наадк хадвр эцүстә болна: хальмг, гер, ишк, ээҗ.

3-гч баг киисклһн цуг эгшг эцүстә болна: дорва, Һәрә, эрвәкә, богшурһа.

153. Таблицәр көдлтн.

Сүлд, частр, туг, йиртмҗ, теңгр, одн, элә, тоһрун, һазр, бавуха, арат, чон, хорха, дегтр, багш, эмч, чирә, өвсн, урһмл, чееҗ, нурһн, салькн, Җаңһр, зөг, ишк, сар, талвң, уульнц, тавг, хумсн, җивр, зург, шора, хаалһ, күүкн.

1-гч баг киисклһн	2-гч баг киисклһн	3-гч баг киисклһн

154. Умштн. Бәәлһнә нердин киисклһнә багинь йилһҗ бичтн.

Төрскәр, эцктә, модар, самбрт, эгчүр, цагин, цаасиг, хораһар, ялмиг

киилгәс, шамас, моһан, зурмнла, үүдиг, һаһад, зургин, өрклә, ахас

нохаг, ааһд, нүд.

Янзнь: күүкиг – күүк н – 1-гч баг киисклһн.

155. Үгмүд шинҗлтн. Мөр болһнд үлү үг олтн. Учринь цәәлһтн.

1. Арат, хатханчг, бичүр, шарлҗн.

2. Шаһа, аю, сөөкә, бурчг.

3. Нуһсн, мөсн, хулсн, туула.

156. Умштн. Харар барлата үгмүдин киисквр болн киисклһинь йилһҗ бичтн.

Хаврин серлт

Түрүн хавр көкрәд,

Теегт дуулад ирнә.

Торһн далвагта шовун

Терзиг цокҗ дуудна:

– Хувц, хотан дигл,

Хол һазр темций,

Өндр уулар давший,

Өргн һолар усчий.

(Шугран В.)

Янзнь: теегт – ө. к., 2-гч баг киисклһн. (Теегт – тег)

157. Умштн. Нерәдтн. Харар барлата бәәлһнә нердин киисклһинь

йилһтн. Ниицл үгтәһинь буулһҗ бичтн.

Мана селән шин тогтв. Эн селән тавн җилин эргцд бәргдлә. Энд өдгә цагин янзар кегдсн олн гермүд босхгдв. Эдн шар, цаһан, улан чолуһар тәвгдҗ. Ораснь олн зүсн бүркәвртә. Хорас болһн у, сарул, сән таалта.

Гермүдин эргндкиг ке-сәәхн клумбс, урһа модд кеерүлнә. Өндр уласна, цаһан модна хамтхасд көкрәд шавшна.

Өндр цаһан герт селәнә делгүр секгдв. Энүнә сәәх витринмүд әмтнә оньг авлна.

Селәнә барун бийд шин эмнүлин гер бәәнә. Энд сән медрлтә, ээлтә эмчнр үүлднә.

Зергләд сойлын ик гер зогсчана. Асхн энд көгҗмин айс соңсгдна, баһчуд олар хурад, цаган сергмҗтәһәр давулна.

158. Бәәлһнә нердиг үгин тогтацар салһтн. Киисквринь болн киисклһинь темдглтн.

Дорҗта, Күүкнәс, Һолар, Эрвәкәлә, Зурмиг, Хунын, Хулснд, Мөс, Толһан

Темәнд, ботхниг, экин, авһас, ноһата, терзд, көлгәр, мөртә, күүнә.

Янзнь: малын – ма л ын, т. к., 2-гч баг киисклһн.

§ 27. Бәәлһнә нердин олн то

Хальмг келнд бәәлһнә нердин олн тооһин тогтац киисклһнә багмудас иштә ирлцнә.

1-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд олн тоодан нурһлҗ - н эцүсин ормд - д суффикс авна: темә н – темә д.

2-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд олн тоодан -муд (-мүд), -уд (-үд) суффиксмүд авна: дегтр – дегтр мүд,школ – школ муд, худг – худг уд, үзг – үзг үд.

3-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд олн тоодан - с суффикс авна: туула – туула с.

159. Умштн. Дора өггдсн дөңцл схемст харар барлата үгмүдиг хураҗ бичтн.

Хальмг теегин йиртмҗ өврмҗтә сәәхн. Бор туулас сөгд бәәнә. Аратмуд бас эврә гертә. Зурмд нүкнәсн бултана. Ялмд теегәр өсрнә. Ут моһас матьхлзна. Сәәхн шовуд тоһруд бииһән биилнә. Аңһуч һәрд шовуд деерәс юм шинҗлнә. Өвсн заагт зааргуд үүрән ясна. Дууч шовуд торһас сәәхн дууһан дуулна.

Хаврин цагт һазр йосндан кеерч сәәхрнә. Көк ноһан заагт зүсн зүүл цецгүд эрәтрҗ нәәхлнә. Шаһан будгөвсн багар һазр дахҗ урһна. Бичкн оошк цецгүдәр цецгәлсн хатханчгуд энд-тенд үзгднә.

1- гч баг к – н: 2-гч баг к – н: 3-гч баг к – н:

нег то (н эцүстә ) цуг наадк хадврмуд эгшг эцүстә

олн то (- д суффикс ) олн то суффикс -муд(-мүд) олн то суффикс (-с)

!

Тодлҗ автн: заарг – чибис, хатханчг – колючка.

160. Бәәлһнә нерд олн тоод хүврәҗ бичтн.

Җаһамл – …, бичкн – …, ааһ – …, шарлҗн – …, киилг – …, шовун – …

девтр – …, толһа – …, элә – …, харнда – …, цогц – …, үкүг – …,

бичг – …, хәәсн – …, көглҗрһн – …, көвүн – …, таава – …, үүдн – ….

§ 28. 1-гч баг киисклһнә бәәлһнә нердин олн то

161. Умштн. 1-гч баг киисклһнә олн тоодан бәәх бәәлһнә нерд шүүҗ бичтн.

1. Киитн Ар үзгин улс цанмудт нохас зүүҗ йовна. 2. Ут сарсхр нооста цармудыг як гиҗ нерәднә. 3. Уулмудар йовсн цагт иим цармудыг олзлхд эвтә болна. 4. Ик элстә һазрт темәһәр көлг кенә. 5. Темәд хойр болн нег бөктә гиҗ хувагдна. 6. Эвенк келн-әмтн буһ марлар көлг кенә. Бүтү модд загар буһ марлар йовхд сән. 7. Ямад хурдн көлтә. Эдн юм давшхдан дурта. 8. Халун һазрт занмудар көлг кенә.

162. Үгмүд таблицд орулҗ бичтн.

Мөрн, шүдн, үүдн, зан, мөчн, чон, унһн, нүдн, һасн, ялмн, хун, цан, заһсн.

Янзнь:

Нег то	Олн то Н. к. (Кен? юн?)	Т. к. (Кенә? юуна?)	Ө. к. (Кенд? юунд?)
Цаасн	Цаасд	цаасд ын	Цаасд т

163. Үгмүдин киисклһинь йилһҗ бичтн.

Зурм д ас, шову д ур, хурһ д ыг, гөрәс д ин, хумс д ла, көглҗрһ д әс.

Янзнь: мод д ын – модн – 1-гч баг киисклһн.

Ө 164. Умштн. Нерәдтн. Зура тогтатн. Зураһар амн үгәр келтн. 1-гч баг киисклһнә олн тоод бәәх бәәлһнә нерд буулһҗ бичтн.

Алтн намр ирв. Модна хамтхасд шар, улан, күрң зүсәр кеерв.

Нүүдл шовуд дулан һазрур нисв. Теңгрт тоһрудын дун соңсгдна. Теегин гөрәсд өмн үзгүр нүүнә.

Йиртмҗин бәәдл сольгдв: деер хар үүлд хурна, серүн салькн үләнә, дару-дарунь хур орна. Өдрмүд ахрдна, сө утдна. Аңгуд ичәндән орна.

Школмудын үүдд секгдв, күүкд, көвүд сурһульдан экләд орв.

165. Умштн. Цегин ормд чилгчсинь тәвтн. Киисклһнә багинь темдглтн.

1. (Юуна?) Хулһд.. нүкнә өөр мис гетәд сууна. 2. Дү күүкнь эгчин (юунас?) һосд.. хамгин сәәнинь шүүҗ өмсв. 3. Нуурт өөмҗәх (юунла?) нуһсд.. хамдан һалуд бәәнә. 4. Ээҗ һарудт бәәх (юуг?) (темсд..) цуглулв.

5. Аав хөөнә (юунд?) хурһд.. хот өгв.

Янзнь. Хулһдын – хулһн – 1-гч баг к – н.

Рис.

166. Дүрәр умштн. Нерәдтн. 1-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд салһҗ бичтн.

Кезәнә Шаазһа Туула хойр үр бәәҗ. Шаазһа йир мөшкәч билә. Туула әәмтхә билә. Нег дәкҗ эн хойр күүнднә:

– Туула, чини шүдн хурц болсн болхла, яһна!

– Юуна шүднлә әдл?

– Аратын шүднлә әдл.

– Э-э-э, Шаазһа, хурц шүднд юн сән бәәдви?

– Бор иньг мини, чини көл ут болсн болхла, яһна!

– Юуна көллә әдл?

– Гөрәснә көллә әдл.

– Яа-яа-яа, Шаазһа, ут көлд юн сән юмн бәәдви?

– Чамд, чиндр цаһан Туула, Һәрд шовуна хумсн бәәсн болхла, яһна!

– Э-э-э, Шаазһа, нанд Аратын шүдн, Гөрәснә көл, Һәрдин хумсн – эднә

алькнь чигн нөкд болшго. Мини зүркн әәмтхә. Туулан зүркинь чи бичә март.

О 167. Умштн. Хавсрлтд бәәх бәәлһнә нердиг олн тоод хүврәтн. Зәңгс тогтатн.

1. Бәәнә, Лагань, Элстгидг (балһсн) Городовиковск, Хальмг Таңһчд.

2. Цугтад, Басан Бадминович Городовиков, темдгтә, Эрдни Деликов, Калян Санҗ, – эн (нерн).

3. Теегәр, йовна, хөөнә (хурһн) гүүлдәд, өсрлдәд, хаврин.

4. Сөөһин (одн), гилвксн, цәәнә, теңгрт.

5. Сәәхн, Цаһана байрт, келнә, (өвгн, эмгн), йөрәл.

О 168. Умштн. Буулһҗ бичтн. Харар барлата үгмүдиг тогтацарнь йилһтн. Киисклһинь темдглтн.

1. Өндр нурһдта көвүд, күүкд баскетбол наадҗана. 2. Күүкд цасна ик архайгуд альхд секҗ хавлна. 3. Балһсна чемпионмуд өөдән нердәр ончрв.

4. Аав темәнә ботхдиг экләнь харһулв. 5. Биичнрин белкүсдәс шар, улан альчурмуд шавшна. 6. Ахин тәвсн шүүгүлд заһсдта хамдан цаяхас торч.

7. Хөд хурһдла кеер йовна. 8. Темәдин ноосар көнҗл кенә.

Янзнь. Балһсд ур – балһсн – 1-гч баг к-н.

Ө 169. Умштн. Зура тогтаҗ бичтн. 1-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд заатн.

Хальмг улсин шин җил – Зул. Зул өдр хальмгуд нас немҗ авна. Зул Зункван гегәнлә залһлдата. Эн өдр Зунква бурхн болсмн. Күн болһн Эзн Богд Зункван гегәнд зальврна.

Зулд ик эртәснь белдвр кегднә. Кеерәс цаһан өвс түүҗ авна. Сәәнәр хагсаһад, зулын һол белднә. Эн өвсиг йөркг гиҗ нерәднә. Бүлин күн болһна насна то деер неҗәд-хошад өвс немәд, һол кенә. Һол болһниг көвңгәр баглҗ ораһад, тус-тустнь оңһцин йоралд углҗ тәвнә. Оңһцд шар тос кенә. Һол болһниг деерәснь хойр хурһарн чимкнә. Тосн дорагшан орна. Энүнә хөөн һол сәәнәр шатна.

Зулын цөгц хойр янзта болна. Төгрг бичкн болн утулң оңһц. Бичкн төгрг цөгциг бурхнд шатана. Утулң цөгц насна цөгц болна. Зулын цөгциг хар һуйрар элдәд кенә.

Зулын өмн әмтн хурлд одна.

С у р в р м у д:

1. Хальмг улсин шин җил яһҗ нерәдгднә?

2. Эн байрт ямаран бурхнд зальврдмн?

3. Цаһан өвсәр ю кедмн?

4. Цаһан өвсиг яһҗ нерәднә?

5. Эн өдр әмтн ю немнә?

6. Ямаран зулын цөгцмүд кенә?

7. Ямаран хот белднә?

8. Альд мөргүл кенә?

170. Умштн. Нерәдтн. Олн тоод бәәх 1-гч баг киисклһнә бәәлһнә

нерд салһҗ бичтн. 1-гч баг киисклһнд юңгад орҗахинь цәәлһтн.

Үвлин киитн сармудт шовудт түрү болна. Болв зерлг темсдәр, олн зүсн моддын көрсәр теҗәл кедг шовуд үвлиг даахмн.

Богшурһас болн көглҗрһд күн бәәдг һазрт бәәрлнә. Эдн өдмгин үүрмг, хотын үлдл чоңкна.

Олн зүсн хорхасар, өтдәр теҗәл кедг шовуд түрцхәнә.

Зерлг нуһсд, һалуд, тоһруд, нань чигн уснд, бальчгт бәәдг шовуд яахмби?

Һазр болн усна тогталмуд көрхлә, эднд теҗәл олдг арһ уга. Тегәд чигн эдн дулан һазрур ниснә.

Тодлҗ автн: түрү (бедствие), көрсн (кора), теҗәл (пропитание), даах (выдержать), чоңкх (клевать), өтн (червь).

§ 28. 2-гч баг киисклһнә бәәлһнә нердин олн то

171. Бәәлһнә нердиг олн тоод хүврәһәд, зәңгс тогтатн.

Дегтр– дегтр.., киилг – киилг.., туһл – туһл.., сандл – сандл.., үкр – үкр..,башмг – башмг.., сав – сав.., альчур – альчур.., орндг – орндг.., хальмг – хальмг.., көл – көл.., тиирцг – тиирцг.., шил – шил.., моңһл – моңһл..

Янзнь. Би соньн дегтрмүд умшхдан дуртав.

О 172. Умштн. Харар барлата үгмүдиг олн тоод хүврәһәд буулһҗ бичтн.

Киисклһинь заатн. Темдгтә үгмүдин даалһвр күцәтн.

Батхн альд болв чигн бәәнә. Малын өөр эдн олар хурна. Батхн болһн дару-дарунь өндглнә. Эдн бузр һазрт өндгән хайна. Батхн 10 – 15 минут болһнд хот иднә. Эдн хот йилһхш. Батхна цогц, көлин¹ тавг олн заагта. Эн заагмудар² кесг микробс, кир-нуһд хурна. Махмудтан кесг кир-нуһд наалдулна, терүнә хөөн хот-хол, цевр сав деер сууна, бийәсн кирән сегсрҗ унһана. Батхн эс шиңгсн хотан һульһна. Иим һульһц-дусалмуд герин эрс деер, терзин шил деер үлднә. Нег батхн нег өдрин эргцд 50-әс үлү дусал үлдәнә. Иим дусалмудт олн зүсн әәмшгтә гемин экн бәәнә. Батхн суусн хот эдлхлә, эс гиҗ тедн суусн савар уһалго хот эдлхлә, күүнд әәмшгтә гем чигн хальдхмн. Эднәс бийән саглхмн. Эднлә ноолда кехмн.

Янзнь. Заагмудар (заг) – 2-гч к – н.

173. Үгмүд тогтацар йилһтн, киисквринь заатн. Зәңгс тогтатн.

Көвүдлә, нохасин, шатрмудыг, уульнцмудар, гермүдүр, баатрмудас,

домбрмуд, тугмудар.

Янзнь: тугмудар – Бүр. к. Балһсна уульнцс ке-сәәхн тугмудар кеерүлгднә.

174. Шүлг умшад, олн тоод бәәх 2-гч баг киисклһнә бәәлһнә нерд

буулһҗ бичтн. Шүлг нерәдтн, чееҗәр дастн.

Эвтәкн цогцта Баазр Серлтә көвүн Баазр,

Эрт школдан һарна. Селвг үүртән өгнә:

Энүг дахад үүрнь «Серәтр, бичә залхур,

Эклц школур темцнә. Сурһульдан шун!» – гинә.

Хойр эңкр нәәҗ

Хамдан батар иньглнә.

Хәәртә эн үүрмүд

Хам-хоша бәәнә. (Пунцга Н.)

175. Таблицәр көдлтн.

Б. н. нег тоодан	Немх суффиксмүд: -муд(-мүд), -уд(-үд), -д.	Б. н. олн тоодан
Домбр	-муд	домбрмуд

Домбр, билцг, суврһн, бәәшң, хурл, тавг, асхн, ац, иш, наадн, баһлцг

176. Цегмүдин ормд олн тооһин суффикс тәвтн.

1. Хар һазрин үвл.. нурһлҗ цасн уга. 2. Багшин ширә деер девтр.. кевтнә. 3. Хаврин дулан асх.. йир таалта болна. 4. Петергофд өндр сәәхн бәәшң.. даралдад зогсчана. 5. Күүкд соньн наад.. наадхдан дурта. 6. Балһснд шин гер.. тосхгдҗана. 7. Почтальон бичг.. тархаҗ зөөнә. 8. Тоһру.. дулан һазрур нисч йовна.

177. Эндүсинь чиклҗ бичтн.

Көвүнмүд, миисд, хулһнмуд, цагд, хурһнмуд, балһснмуд, шовунмуд, һәрдд, альхнмуд, хурһнмуд, тоһрунмуд, бичгмүд.

178. Баг үгмүдиг нег үгәр темдглтн.

1. Үкрмүд, хөд, ямад – …. 2. Такас, һалуд, нуһсд – …. 3. Җүкн, уласн, харһа – …. 4. Альма, Кермн, Булһн – …. 5. Санҗ, Серәтр, Таһра – …. 6. Чон, арат, ирвсг – …. 7. Улан, шар, көк – …. 8. Ангара, Енисей, Лена – …. 9. Машук, Эльбрус, Фудзияма – ….

Ө 179. Зургуд хәләтн. Үгмүдиг зургудла ирлцүлтн. Тооһарнь зааҗ бичтн.

Рис. одна корова рис. много коров рис. один платок много пл.

Рис. одна картина рис. много кар. рис. одна рубашка много руб.

Янзнь. Үкр – үкрмүд.

180. Умшад, цегмүдин ормд олн тооһин суффиксмүд орулҗ бичтн.

1. Цаһана нәәрт хальмгуд олн зүсн янзта боорцг.. кенә. 2. Мана балһснд шин сәәхн школ.. тосхҗана. 3. Селәнә үкр.. теегт йовна. 4. Сарң хотна туһл.. хәләнә. 5. Балһсна делгүр.. өрүн 9 часла секгднә. 6. Мини ээҗ зуульчлхдан дурта, эн соньн һазр.. үзв. 7. Школын класс.. у, сарул. 8. Делгүрт шин дегтр.. орв.

181. Киискврмүдәр киисктн.

Бичүрмүд, хашас, һасд.

182. Умштн. Нерәдтн. Хавсрт бәәх үгмүдиг олн тооднь тәвтн.

Би Хальмг Таңһчд бәәнәв. Хальмгт һурвн балһсн бәәнә. Хальмгин (балһсн) ик биш. Таңһчин цутхлң – Элст балһсн. Эн балһсн ик биш. Балһсна аһуд сәәхн (делгүр, өндр гер, офис) бәәнә. Лагань болн Городовиковск (балһсн) Элстәс ууҗмд бәәнә.

Таңһчин селәдәр (үкр, хөн, мөрн) өскнә. Лагань балһсн Көк теңгсин көвәд бәәнә. Теңгсәр заһс бәрдг (оңһц) усчна.

Хальмг Таңһчд олн келн-әмтн бәәнә: (хальмг, орс, хасг, маңһд).

§ 29. 3-гч багин киисклһнә бәәлһнә нердин олн то

183. Хавсрт бәәх үгмүдиг олн тооднь тәвтн.

1. Чонын (соя ) ут болн хурц. 2. Альчурин (эрә ) йир сәәхн. 3. Мана герин (хор а ) ик, сарул. 4. Теегин (моһа ) хорта. 5. Уснд (меклә ) хәәкрнә.

6. Цецгүд деер (эрвәкә ) ниснә. 7. Үвлд (керә ) болн (шаазһа ) күүнә бәәрнүр өөрднә.

184. Таблицәр көдлтн.

Туулас, маңнас, моһас.

Киискврмүд	Сурврмуд	Хүврсн б. н – д. олн тоодан
Нерәдгч к – р	Юн?	туулас, маңнас, моһас

185. Суффиксинь ирлцүләд, үгмүд олн тооднь тәвҗ

бичтн. Зәңгс тогтатн.

-д -муд -с -уд

Төгә һасн боорцг һол шаһа

Янзнь. Төгә – төгәс.

186. Умштн. Зургудын ормд бәәлһнә нерд бичтн.

1. Аавин (рис. двух, трёх собак) хө хәрүлнә.2. Деер багшлдад (рис. стая ворон) нисч йовна. 3. Хаалһд тогтсн цандг деер бичкн бор (рис. воробьёв) җирглднә. 4. Хотнас ууҗмд бәәсн сөгд (рис. зайцев) үзгднә. 5. Манҗ (рис. альчиков) цуглулхдан дурта. 6. Цецгүд деегүр сәәхн (рис. бабочек) ниснә. 7. Делгүрт үвлин (рис. шапок) хулдҗана. 8. Ээҗин хашад (рис. кур) гүүнә. 9. Һаһа (рис. свиней) өскнә. 10. Мана школын улан шуһуд (рис. ёжиков) бәәнә.

Янзнь: Аавин нохас хө хәрүлнә.

187. Умштн. Текст нерәдтн. Харар барлата үгмүдиг олн тоод хүврәтн.

Кезәнә бәәҗ. Кер һалзн хуцта Кеедә гидг өвгн бәәҗ. Эн өвгн угатя бәәҗ. Энүнд нег хуц бәәҗ. Нег дәкҗ хуцан унад һарна. Хааһарнь цокад хавшулад, һуярнь цокад һавшулад йовна. Зуурнь нег хумха дал кевтнә. «Цагт маһд уга, кергтә чигн болх», – гиһәд далыг хавтхлна. Асхн бүрүллә өвгн байна хотнд ирнә. Хуцан һаза уйад, герт орна. Байнахн цәәһән ууҗана.

Өлссн өвгнд цәәһәсн эдн өгсн уга.

Байнахн махан чанв.

«Эн махнасн бас өгш уга бишв», – гиҗ санв. Тегәд эн мек һарһв.

– Би нег бичкн махтав, түүгән чанҗ идх хәәс өгит, – гиҗ өвгн келв.

– Мана махнла чанад ид, – гиҗ байн келв.

– Махнтн мини мах идхлә, яахм? – гиҗ өвгн келв.

– Мана махн чини мах идхлә, махан цугинь өгнәв, – гиҗ байн келв.

Янзнь: хуцта – хуцмудта.

О 188. Даалһврмудын темдгәр йилһлт күцәтн.

Төгәс², ишмүд², хаалһс², ямадын², һахасла², цецгүдәр², соясар², эләсиг², эрәст².

Янзнь: яма д ын

189. Бәәлһнә нердиг нег тоод хүврәтн, киисклһинь зааҗ бичтн.

Харһасар, ацмудын, һазрас, тәәлврмүдлә, тагмудын, җирһлмүдәс, мекләслә, үүрмүдиг, теңгсмүдин, халасиг, уулмудта, өдрмүд, һолмудыг, һууҗмулмудта, өвсдлә, өрәст, толһаста, буудясар.

Янзнь. Цаасдын – цаасн, 1-гч баг к – н.

190. Умштн. Бәәлһнә нердин то болн киисквринь темдглҗ бичтн.

Цуг малмуд кезәнә зерлг бәәсмн. Күн тедниг иҗлдәҗ авсмн. Иҗлдәһәд теднәс олз-ору авдг бәәсмн. Цуг һарт иҗлдсн малмудыг герин малмуд гиҗ нерәддмн. Герин малмудын болн адусдын тоод мөрн, хөн, үкр, темән, һаха, ноха, мис, чиндһн ордмн. Эднә тоод такас, һалуд, нуһсд, зөгмүд бас ордмн.

Мөрн күүнд аца зөөнә, үкрәс мах, үс авна, хөөнәс мах, ноос авна. Герин шовуд өрвлг, өндг, бул өгнә, зөөгәс күн бал һарһҗ авна.

191. Умштн. Нерәдтн. Олн тоодан бәәх бәәлһнә нердин

киисквринь болн киисклһинь йилһҗ темдглтн.

Мана селәнд көвлг нохас бәәнә. Эдн йир хурдн, мал сәәнәр хәләнә. Эн нохас хошмудар бәәнә. Хошмудын хөөдиг өдр сө уга харна. Эднә нерд Шоңхр болн Шарк.

Намр эклхлә, чонмуд хая-хая үзгднә. Шоңхр Шарк хойр чомудыг хошур өөрдүлхш. Холас хуцад көөчкнә. Асхн хөөд хашадан кевтнә. Шоңхр Шарк хойр сөөни турш хөөдән эргәд, гүүһәд бәәнә. Нохас хошмудт йир кергтә.

Янзнь. Нохас – олн то, нер. к – р., 3-гч баг к – н.

192. Умштн. Нерәдтн. Хавсрт бәәх үгмүдиг олн тооднь тәвтн. Буулһҗ бичтн.

Нег селәнд ик зер-земшин сад бәәнә. Олн темсн урһна: (альмн, кедмн, чи), нань чигн. Хавр ирхлә, сад цаһан, көк, оошк зүсәр кеернә.

Нигт садын (ац) заагур (шовун) үүрән ясад җирглднә. Намр ирхлә, (хамтхасн) хоорнд минчилдсн улан зер-земш тонталдна.

Нег дәкҗ селәнә (көвүн) хурлдад садур ирв. Эдн (шовуна) үүрмүд хамхлад тарав.

Шовуд эн садур нисч ирдгән уурв. Садыг эргүләд, хорлтан күргдг хорхас хурв. Эдн модна (хамтхасинь, цецгәһинь) идчкв. Зер-земш урһдган уурв.

Шовуд – садын цеврләчнр, эднә үүринь хамхлхмн биш.

193. Умштн. Нерәдтн. Харар барлата бәәлһнә нерд олн тоод тәвәд,

буулһҗ бичтн.

Сурһульчнр школд, гертән болвчн ширән ард сууҗ ном дасна. Тер учрар сурһульчнр ширән ард чикәр суудг дасх зөвтә. Ширән ард хаҗһр суухла, шулун муурна, бөгдһр эс гиҗ матисн нурһта болна.

Сурһульчнр һольшг болн килмҗтә болх зөвтә. Школдан цевр хувцта, кир-нуһд уга ирх зөвтә.

Ю болв чигн кехд, күцәхд нүдн эркн кергтә. Нүдән юунас болв чигн саглх кергтә. Му герлд дегтр умшхмн, бичхмн биш. Умшсн, бичсн цагтан дегтр болн девтриг бийәсн эврәннь тоха бий ормд тәвх кергтә. Кевтҗ юм умшхмн биш. Кезә болв чигн нүдән киртә һарарн арчхмн биш. Асхни цагт умшсн, бичсн кемләрн шамиг зүн бийдән тәвхмн.

Кемр нүднә харан муурхла, эмчин зааврар козлдур зүүх кергтә.

А ш л г ч с у р в р м у д:

1. 1-гч баг киисклһнә б. н. олн тоодан ямаран суффикс авна?

Үлгүрлгч үгмүд зааҗ келтн.

2. 2-гч баг киисклһнә б. н. олн тоодан ямаран суффиксмүд авна?

Үлгүрлгч үгмүд зааҗ келтн.

3. 3-гч баг киисклһнә б. н. олн тоодан ямаран суффикс авна?

Үлгүрлгч үгмүд зааҗ келтн.

§ 30. Кү нерәдгч бәәлһнә нерд олн тоодан

Кү, элгн-сад, күүнә эрдм медүлжәх бәәлһнә нерд олн тоодан -нрсуффикс авна: һаһа – һаһанр,эгч – эгчнр,багш–багшнр.

194. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Күүнә эрдм болн элгн-сад медүлҗәх бәәлһнә нерд олтн. Эднә то темдглтн.

Мини өрк-бүл йир өнр-өргн. Нанд ээҗнр, аавнр, һаһанр, авһнр, ахнр, эгчнр, дүүнр бәәнә. Мини элгн-садн олн зүсн эрдмәр үүлднә. Эдн заагт эмчнр, залачнр, тосхачнр, багшнр, зәңгләчнр, хулдачнр бәәнә.

Одахн мана балһснур Моңһлас билгтә дуучнр, биичнр, көгҗмчнр, келмрчнр ирв. Сойлын бәәшңгин сцен деерәс эдн өвәрц билгән үзүлв. Бидн өрк-бүлтәһән, төрл-садтаһан цугтан эднә эрдм һәәхүвидн. Ирсн цуг хәләһәчнр моңһлын эрдмчнриг йир таасад, ханлтан өргәд һарв.

195. Бәәлһнә нерд киисктн. Эн үгмүдлә зәңгс тогтатн.

Эмчнр, сурһульчнр, багшнр, экнр.

Ө 196. Буулһҗ бичтн. Киисквринь темдглтн. Эн үгмүд орулад, ахр келвр тогтатн.

Зурачнриг, эмчнрнлә, бичәчнрәс, шовучнрт, ээҗнртә, аавнр, эгчнрүр, һаһанриг, авһнрас, наһцнрла, биичнрт, дуучнрин, эгчнр, ахнрт, бөлнр, зеенртә, ачнрас, дүүнрлә, малчнрин, хөөчнрт, хулдачас.

197. Таблицәр көдлтн.

Шатрчнрас, биичнриг, аңһучнрла, зуульчнрт, келмрчнрин, бичәчнр, шүлгчнрүр, тәрәчнрәр, малчнрла, хәләһәчнр.

Шатр	ч нр	ас

198. Умштн. Буулһҗ бичтн. Цегин ормд чилгчсинь тәвтн.

1. (Кениг?) Сурһульчнр.. багш классур дуудв. 2. Аав (кенд?) эмчнр.. бийән үзүлв. 3. Ээҗ (кенд?) ачнр.. әмтәхн хот кеҗ өгв. 4. (Кенлә?) Дүүнр.. хамдан эгчнь йовна. 5. (Кен?) Темәчнр.. темәд хәрүлҗ йовна. 6. Кеемә базрин (кенәс?) хулдачнр.. бүшмүд хулдҗ авв.

199. Бәәлһнә нердиг олн тоод тәвҗ бичтн. Киисквринь, киисклһнә багинь заатн.

Зурачиг – …, эклә – …, ахлачас – …, дүүһәр – …, эгчүр – …, хулдачар – …, һаһад – …, соңсачиг – …, ахин – …, ширдәчүр – …, адучта – …, җаңһрчин – …, сурһульчта – …, көвүнәс – …, ээҗүр – …, аавла – …,

мөрәр – …, үкрәс – …, сандлд – …, самбрин – …, цецгәг – …, цааснла – …, төмрәр – …, машинүр – …, үкүгт – …, оңһцас – …, цергчин – …, багшла – …, зурмн – …, моһаг – …, хорхаһур – …, эрвәкәд – ….

Янзнь: зурачиг – зурачнриг, гемн. к., 2-гч баг к – н.

200. Цегин ормд кергтә чилгчсинь орулҗ бичтн.

1. Ээҗ такас… буудя… хотлна. 2. Намрт үкрмүд… үсн өткрнә.

3. Гермүд… ора деер дала шовуд сууна. 4. Мана ноха чонмуд… ардас көөлдв. 5. Шаһа – бичкдүд… дурта наадн. 6. Хөөчнр… хамдан нохаснь хөд хәрүлҗ йовна. 7. Манҗ көвүд… өөрдәд мендлв.

201. Таблицәр көдлтн.

Бәәлһнә нерн	Суфф –д: -муд(-мүд), -уд(-үд), -д(-т), -с	Киисквр	Киисклһн
Мәңгрсн	Мәңгрсд	Нер. к.	1-гч баг к – һн

Сурмсг, халх, наһцх, оңһц, заһсч, дорва, аңһуч, башмг, торһа, көрә, делгүр, таг, хулсн, күүкн, тооч, хала, мис, зөг, модн, туг.

202. Умштн. Нерәдтн. Олн тоод бәәх үгмүдин киисквр темдглтн.

Хальмгин балһсн өдр ирвәс сәәхн шин гермүдәр кеерәд йовна. Урднь хоосн һазрмудт өндр, өдгә цагин сән таалта тосхлтс бүкл райод тогтана. Гермүдиг дахулад, олн зүсн делгүрмүд тосхгдна.

Балһсна цутхлң улм сәәхрәд йовна. Хуучн гермүдиг шинәс өңгләд ясна. Уульнцсин хаалһс бас ясгдна. Әмтн йовдг ормст бәәх панрмуд шинрүлгднә.

Мана балһснур олн һазрмудас гиичнр ирнә. Хальмгин шаңһа университетд олн зүсн һазрас оютнр ирҗ сурна.

А ш л г ч с у р в р м у д:

1. Ю медүлҗәх бәәлһнә нерд олн тоодан -нр суффикс авна?

Үлгүрлгч үгмүд заатн.

2. Б. н. цуг олн тооһин суффиксмүд зааҗ келтн.

Үлгүрлгч үгмүд заатн.

§ 30. Бәәлһнә нерн – зәңгин мөч

Нерәдгч киискврин кен? юн? гисн сурврмудт хәрү өгдг бәәх бәәлһнә нерд зәңгин һол мөч – нерлгчболна, нег татасар темдглгднә: Эндр догшн (юн?) салькн үләҗәнә. (Кен?) Сурһульч кичәлдән белдҗәнә.

203. Умштн. Буулһҗ бичтн. Кен? юн? гисн сурврт хәрү өгчәх үгмүд олтн. Зәңгд ямаран мөч болҗахинь цәәлһтн.

Элст балһсн

Хальмг Таңһчин хотл балһсн – Элст. Эн балһснд олн келн-улс бәәнә: хальмгуд, орсмуд, хасгуд болн нань чигн келн-улс. Цугтан ни бәәнә.

Элстд өндр сәәхн гермүд тосхгдна. Сүл җилмүдт өдгә цагин янзта шин сәәхн гермүд тосхгдҗана. Тер гермүдт багшнр, артистнр, эмчнр, көдлмшчнр бәәнә. Гер дотр усн, газ, телефон бәәнә.

Мана балһснд театрмуд, университет, музей, аэропорт, вокзал бәәнә. Элстд олн сурһульчнр сурна. Бичкдүдин садмудт кесг бичкдүд одна.

Мана балһснур талын нутгудас олн гиичнр ирнә.

Янзнь:(Юн?) балһсн.

204. Умштн. Кен? юн? гисн сурврт хәрү өгчәх үгмүд сурвртаһинь буулһҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Нәәмән көдлмш

Намрин сурһуль эклтл, Өрүн болһн Нәәмәг³

Нәәмә хара бәәхш. Өлзәт үүрнь дуудна.

Һаза, дота наадн, Чееҗәр шүлг даслдад,

Һарудан эн хәләнә. Чирмәһәд хоюрн¹ дөрлднә.

Хойр күүкнә керг

Хо бүрүләр чилнә.

Одн теңгрт чирмннә,

Өдр күүкдт² баһдна.

(Шугран В.)

Ө 205. Үгмүд олзлад, ахр келвр тогтатн. Нерәдтн. Кен? юн? гисн сурврт хәрү өгчәх үгмүд зәңгд ямаран мөч болҗахинь цәәлһтн. Татасар темдглтн.

Үвл, цасн, Байрта, ирв, унв, цанар, эрг деерәс, дошна, көвүд, күүкд, цасн долда, көлвәднә, кенә, цаснд, көвкр цевр, шуурһн, салькн, ниснә, үләнә.

206. Умштн. Сурвр тәвәд, цегин ормд тәәлвринь орулҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһвр күцәтн.

1. Туульд³ ордг оньдин мектә аң – эн ….

2. Нааран-цааран үләнә,

Деегшән юм нискәнә,

Урһмлын² эк зөөнә¹ – эн ….

3. Өрүн һарна, орчлң герлткнә,

Асхн сууна, сө болна – эн ….

4. Деерәс дусна, цандг тогтана,

Һазр услна, ноһа урһана – эн ….

5. Школд орна, сурһуль сурна,

Гертән ирәд кичәлән кенә – эн ….

6. Модн деер сууна,

Сәәхн дууһан дуулна – эн ….

7. Цевр цаһан лавшгта,

Күн гемнхлә эмннә – эн ….

207. Умштн. Баг үгмүдиг өөрхн чинртә нег үгәр хүврәтн, сурврмуд

тәвтн.

1. Салькн, хур, цасн – (юн?) йиртмҗин бәәдл.

2. Яман, хөн, үкр – ….

3. Арат, чон, зан – ….

4. Хальмпр, камб, җамб – ….

5. Шарлҗн, буурлда, хатханчг – ….

6. Харада, богшурһа, така – ….

7. Махн, өдмг, өндгн – ….

8. Альмн, кедмн, чи – ….

9. Боднцг, хаяр, адамч – ….

10. Күүкн, эк, аав – ….

Янзнь. Салькн, хур, цасн – йиртмҗин (юн?) бәәдл.

Ө 208. Цегин ормд зургар медүлҗәх үгмүд тәвтн. Буулһҗ бичтн.

1. … һарна, … секгднә, рис. солнце, цветок, бабочки

… цервҗ, деегүрнь ниснә.

2. … хурна, теңгр харлна. Рис.

Генткн асхад, … орна. дождь

3. Сарң … бичүр авна, рис. мальчик

Девтртән эн

Цеврәр бичнә.

4. … шуукрна, рис. ветер, травы, заяц

…сарҗгнна.

Әәмтхә …

Цугаснь үргнә.

5. Ут … матьхлзна, рис. змея, лягушка

Бәәгдг … өсрнә.

Һәрд шовун деерәс

Эдниг шүүрч бәрнә.

!

Тодлҗ автн: лавшг (халат), нерлгч (подлежащее).

Киизң киискврмүдин (кенә?юуна?кенд?юунд?кениг?юуг?ю?кенәр? юуһар?кенлә?юунла?кентә?юута?кенәс?юунас?кенүр?юунур? ) сурврмудт хәрү өгчәх бәәлһнә нерд зәңгин мөч – немлт болна: (Кенә?) Сурһульч ин дегтрмүд ширә деер кевтнә. Немлт бичгт ахр татасар темдглгднә. - - - -.

209. Умштн. Үгмүдин ниицлһсин схемс тогтаҗ бичтн.

1. Элгн-садн ээҗигЦаһан сарин нәәрт дуудв.

2. Мана элг-садн олн зүсн эрдмәрүүлднә.

3. Аав хаша хурана.

4. Ээҗ делгүрт одв.

5. Кермн цецгүд цуглулв.

юунд?

×

Янзнь. Мана селәнд хойр давхр школ бәәнә.

үлмә үг һол үг

!

Тодлҗ автн:үлмә үг (зависимое слово), һол үг (главное слово)

210. Умштн. Киизң сурврмудт хәрү өгчәх бәәлһнә нердиг зүүцл үгтәһинь салһҗ бичтн. Темдглгдсн үгин даалһвр күцәтн.

1. Зуни һаң халуг сергмҗтә намрин аһар сольна. 2. Иим ормсиг царң

гиҗ нерәднә. 3. Элстин уульнцсар³ олн көлгн гүүнә. 4. Хол хаалһин көлгн вокзалас һарч йовна. 5. Генткн хулснд шовуна зовньсн дун соңсгдв. 6.Теңгсәр кермс йовна, хурдн оңһцс усчна. 7. Аавин шүүгүлд олн зүсн заһсн торч. 8. Нег салдс ова буудяһур өөрдәд, ханҗалта бууһар кесгтән хатхв.

211. Умштн. Буулһҗ бичтн. Темдглдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.