Д28. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Араб мемлекеттері

1. Йемен мемлекетінің жариялануы. Оңтүстік Йемен Халық республикасының құрылуы.

2. Қатар мемлекетінің жариялануы.

3. Бахрейн мемлекетінің жариялануы.

4. Кувейт мемлекетінің жариялануы.

Екінші дүниежузілік соғыс аяқталысымен Англия мен АҚШ-тың Кувейт мүнайы үшін өзара куресі шиеленісіп кетті. Англия бүрынғыша аймақтығы өз саяси үстемдігіне, ая АҚШ қаржы-экономикалық саладағы артықшылықтарына сүйенді. Бәсекелестік капиталдықунемі өсімі мен үнкен кіріс алуға кедергі келтірмеді. Англо-америкалық Кувейт Ойл компаниясы «КОК» 1946 ж бастап мүнайды өнеркэсіптік өндіруге кірісіп кетті. Оның қарқыны ерекше тез ості: 1946ж – 0.8 млн.тоннаға, 1950 ж – 17.3 млн-ға, ал 1960 ж тіпті 85.6 млн.т. мұнайға жетті.

1950 ж дейін КОК кірісінен үлесі 9 процентаң өспеді, бірақ 1951 ж соңында Кувейт КОК-мен концессионды келісімді қайта қарады Компанияның таза кірісінен концессионды төлемді 50 процентке үлғайту түралы келісін жасалды. КОК 15жыл жергілікті мүнайды пайдаланғанда 7 млрд.доллардан астам қаржы алды, ал осы уақытта Кувейт үкіметі 2.8 млрд.доллар төленді.

Мүнай компаниясынан алған табыстың тез осүі Кувейтке алғашқы миңызды элеуметтік-экономикалық қайта қүрүды бастауға мүмкіндік берді. Кувейттің жаңа билеушісі әмір Абдаллах ас-Салим әл-Мүбәран ас-Сабах «1950 ж билеуші шейх Ахмед әл-Джабер ас-Сабахтың өлішінен соң таққа келген» қатал түрде реформа жалына түсті. Оған болашақты жоспар бекіткен экономикалық даму 1952 ж мунайөндіру өнеркәсібі объектілері қүрылысын, жол, лектростанция, су өндіру өндірісін қамтыды. Астанасы Эль Кувейтті комкемдеу мен қайта қүрү жүзеге асырылды. Жаңарту мен үрбанизация қоғамның-әлеуметтік қүрылысына өзгерістер әкелді: рутайпалық аристократия мен дәстурлі әлеуметтік жіктердің болінуінің беисенді үрдісі жүрді, буржуазиалық қоғамға тән жаңа таптар қалыптасты, бірінші кезекте үлттіқ буржуазия, жумысшы табы жэне орташа қалылық жік. Египет революциясының 1952 ж жеңісі, 1956 ж Суэц дағдарысы жэне 1958 ж ирактағы шілде революциясы әмірліктегі антиағылшындық көніл-күйді кенет күшейтті жэне патриоттық күштің үат-азаттық қозғалысын белсенділендірде. Кувейттегі Ұлыбритания юрисдикциясы жылдан-жылға бәріне жетті. 1960 ж қантарында әмірлік араб елдері қатарында өз окілдігін ашты. Осы жылда ол ОПЕК қүрылуының талапкерлерінің бірі болды, ал егемендікті алу сәтінде 9 халықаралық ұйымның мүшесі болды.

1961 ж 19-сәуірде ұзақ келіссөздерден кейін 1899 ж ағылшын-кувейт келісімінің өзгеруі туралы мемлекетаралық келісімге қол қойылып, әмірлік саяси тәуелсіздігін алды. Кувейт тәуелсіздігінен соң 6 күн отісімен Ирак мемлекетінің басшысы генерал А.К. Касем Кувейт территориясына көз алартып, әмірлікті «Ирактың ажырамас болігі» деп жариялады. Буған жауап ретінде Кувейт басшылары Ұлыбританиядан көмек сұрап, елге ағымнын әскерлерін кіргізді. Бүл жағдайда әмірліктің алдында мемлекеттің үлттіқ қаүіп сіздігіне кепіл бола алатын одақтас таңдау мәселесі түрды. Араб елдерімен аса тығыз байланыстың дамуы туралы шешім қабылданды: 1961 ж 20-шілдеде Кувейт ЛАГ мүшесі, әмірліктегі жағдайды корісімен ЛАГ мүнда өз әскерін кіргізүді үсынды, сойтіп осы жылдың қыркүйегінде Сауд Арабиясынан Иордания мен Сиряан, Тунистен3300 әскерилер Кувейтке келді, ао ағылшын әскерлері жылдам елді тастап шықты. Кувейтке зардап солтүстік көршікөмегін алумен уақытша касем режимінің күшреуінен соң тоқтатылды. / 1963 жылдың ақпанында/.

Кувейт Ұлттық Жиналыс құрамында 50 депутат жасы 21-ге жеткен ер адамдардың жалпы дауыс беруімен және құпия және тікелей жолмен 4 жылға сайланды.

Депутаттыққа сайлану үшін кандидпт мына шағын шарттарды орындауы қажет: ол кувейттік болүы керек, жасы 30-дан асүы керек жэне арабша оқып-жаза білүі керек.

Ел тарихында алғашқы парламенттік сайлау 1963 ж 23-қантарда отті, ал 29-қаңтарда Үлттық Жиналысқа сайланған депудаттар 15 министрлік тақтың 12-сі билеуші династия окілдеріне берілген үкіметті қүрды.

1960 ж ортасында Кувейттегі ішкі саяси жағдай шиеленісті. Күрес дамүдың үлттық приоритеті мен экономикалық егемендінне жету жолын қарастыруда әртүрлі үстанымдағы «прогресисттер» мен «дәстүршілдер» арасында түындаған еді. Парламентте араб үлтшылдары көсемі, Араб үлтшылдарының жалпыарабтық қозғалысы жетекшілерінің бірі Ахмед әл-Хатыб басқарған оппозициялы депутатар тобы қүрылды. 1965 жылы қайтқан Абдалла-ас-Салим әмірдің орнына билікке келген Сабах-ас-Салим-ас-Сабах әмір болған әмірдің әртүрлі топтары арасындағы күресу саясатынан бас тартты және елдегі оппозициялық қозғалыстың басымдық сипат алу жолына қарсы тұрды. Ішкі саяси күрестің ең терең сипаты 1966 жылдың аяғында-1967 жылдың басында Ұлттық Жиналысқа депутатыққа кандидаттардың екінші реткі сайлауында байқалды.

Осы саяси жағдайда 1967 жылы араб-израиль соғысы туралы хабар жетті. Бір жағынан әмір мен оның айналасындағылар өз жеке ұстанымдарын араб әлемінде нығайтуға тырысты. Кувейт Израильге көмектесуші мемлекеттерге мұнай сатуға эмбарго еңгізу туралы шешім қабылдаған араб мұнай өндірушә елдердің Бағдад конференциясына белсенді қатысушылардың бірі болды. Әмірлік Англия мен АҚШ-қа сұйық жанармай беруді тоқтату туралы жариялаушылардың бірі еді және алғашқылырдың бірі болды. Ол Хартум конференциясы иницаторларының әскери әрекеттер барысында зардап шегудегі «араб бауырларға» көмек көрсетуді айтқан мемлекеттердің бірі болды. Сонда Кувейт көмегінің жалпы суммасы 5,5 млн фунт стерллинг болды. Тағы бір жағынан Кувейт араб мемлекеттерінің көпшілігінен бір айырмашылығы АҚШ пен Англиямен қатынасты үзбеді және Хартумдағы конференцияда мұнайға қойылған эмбаргоны өзгертуге дауыс берді.

Сайлаушы компания ішкі саяси күрестің күрделі жағдаын сипаттады. Оның нәтижесінде құралы жартылай депутатпен – жаңа әлеуметтік топтар - бизнесмендер, технократтар,финансистер құраған депутаттармен қайта жаңарды. 1976 жылы тамызда әмір арнайы жарлықпен Ұлттық Жиналысты таратып, оның ісіне қатысты конституцияның бірқатарбаптарының ісіне өзгерістер еңгізді. Сонымен бірге «ұлт мүддесіне қайшы саяси бағыт» - кез келген баспасөз орының жабылуы туралы жарияланды.

Елдің жаңа билеушісінің /әрекеті/ қызметінің басталуы Ирандағы антишахтық революцияның / 1978-1979 жж/ көтеріму кезені мен жеңісіне сәйкес келді. Әмірлікте 30 процентға жүық халық ишит бағытын ұстанады, ал 60 процент-түрғын иммигранттар болды, арасында ирандықтар болды. Ирандағы оқиға энтузия мен қолдау шақырды. Билік оппозициялық күштің қарсы шығуынан сескеніп, ирандық таптар әрекетіне қатаң бақылау орнатты. Сонымен бірге бүл жагдай колеңкесін сейілту үшін Үлттық жиналыс жүмысын жаңғырту шешімі қабылданды. 1981 ж 18 ақпанда Кувейт қайтадан парламенттік жүйеге оралды. Өткізілген сайлау нәтижесінде бүл заңды органдардағы орындардың көпшілігін билеуші әулет өкілдерінің тобы иеленді. Әл-Хатыб басқырған араб ұйымшылдар кандидаттары жеңіліс тапты. Шииттер иеленген орындар саны екі есеге дейін қысқартылды, жэне бүл уақытта көрші араб елдерінің «мүсылман-баүырластар» идеялық-саяси көзқарасына жақын ислам фундаменталистері өз жағдайларын нығайтты.

лттық капитализм дамуымен бірге қалыптастырылған кезеңде әлеуметтік қурылыстың қырқынды дамуы болды. Қогамдажаңа таптар мен топтар пайда болды, ескі ролдер жаңарды. Әсіресе, үлттық өнеркәсіп пен финанстық буржуазия тез дамыды. Өзге де мунай өндіргіш монархия секілді, 2 топ орын алды: жоғарғы топ – тайпаның буржуазияланған шейхтары мен феодалдардан қалыптасқан аристократтық жэне төменгі топ – сауда буржуазиясымен байығандар, интеллигенция жэне халық. Шағын үлттық пролетариат қурылды. Ол мунай өндіруші онеркәсіптің тек оңаша салаларын иеленді. Әмірліктің негізгі экономикалық дамуының қиындығы қосымша ішкі саяси мәселе тудырып отырған шартталған шетелдік жүмысшы күшіне түсті. Сонымен қатар қала қауымының орта жігінен жаңа топтар, алдымен интеллигенция, чиновниктердің жаңа сабы, қазіргі офицерлык пайда боуы.

Бірак Ирак агрессиясы Бағдадтың күтуәне қарамастан, қайтадан араб әлемінде болінуге турткі жасады.

1990 ж 9 тамызда БҰҰ- қауіжіздік кеңесі Кувейт аннекциясын бірауыздан талқыладі. Ал 10-11 тамыздағы каирдеғі араб елдерінің басшыларының төтенше кездесуінде Ирак әскерлерінің елден тез шығарылуы мен әмірлікте заңды билігі қайта орнауы талап етілді. Бүл қарарға 21 мемлекет басшысы дауыс берді, қарсы болған –Ирак, Ливия,ПАҮ болды.

Ирак басқыншылығы аймақта шеғеленіс тудырды. Басқыншылар әмірліктің байлығын талай бастады, оның жеріне қанды террор жасады. Бір өлген ирактық үшін түтқын 14 кувейттік олтірілді 12000 астам адам қүрыды, ал 15000 адам хабарсыз кетті. Кувейтке келген жалпы зиянды әксперттер 100 млрд.доллар деп бағалады.

1991 ж 28 ақпанда әмірлік азат етілді. 7 ай елден кетуге мәжбур болған әмигрант билеушілер 3 айға әскери жағдайдың енгіуілуі туралы мәлімдеді. Джа әл – Ахмед әл – Джабер ас – Сабах тек 1992 ж 20-сәуірге парламент сайлауын откізуге уәде етті. Әмір енді жаңадан текті принц Саад әл-Абдалла ас-Сәлам ас-Сабах басқарған жаңа үкіметтің қүрылуы түралы мәлімдеді. Билеуші әулет басшылар бүрынғыдай 3 негізі министрлікті – сырші істер, ішкі істер жэне қорғаныс министрліктерін басқарды.

1991 ж қыркүйекте әскери салада 10 жыл мерзімге қызметтестік түралы Кувейт- ағымнын келісімі жасалып бекітілді. Өсы іспеттес келісімдер 1992 ж ақпанда – Үлы британиямен, тамызда – Франциямен, 1993 ж желтоқсанда- Ресеймен жасалды.

Соғысқа дейінгі кезеңде Кувейт халқының кіріс деңгейі ең жоғары елге жатты. Бүл кірістер дағдарысты 1580 жылдары бірнеше рет қүлады, ал 1990-жылдары қоғамның бірігуі барысында ІЖО халықтың 1 жылда жан басына 18 мың.долларға теңелді.