Д20. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Иран

1. Ағылшын әскерінің Иранды 1919 ж. басып алуы. 1919 жылғы ағылшын-Иран келісімі.

2. Хайбанидің басқаруымен болған Тербиздегі көтеріліс.

3. 1921 ж. Кеңес-Иран келісімі. 1921 жылғы мемлекеттік төңкеріс.

4. Резе Шах өкіметінің экономикалық саясаты.

ХХ ғасырдың басындағы Иран. ХХ жүзжылдықтың басында Иран артта қалған мемлекет. Англиямен Ресейдің жартылай отары болды. Оның халқының саны 10-12млн.адам, олардың жартысынан көбі шаруа және жер иеленуші болды. Олардың төрттен бірі әр түрлі тайпалардың этникалық құрамы мынандай болды: курдтар, лурлар, бахтиарлар, белуджилер, кашкайлықтар, түркмендер, арабтар және т.б. Олардың бестен бір бөлігі қала тұрғындары болды.

Иран ауылдарында феодалдық қатынас үстемдік етті. Жерге деген жеке меншік шахтың қолында болды. Көшпелі халықтардың арасында феодалдық патриархалдық қатынас сақталды. Шаруа, олардың көпшілігінде жер болған жоқ, помещиктердің жерлерін өңдеді. Помещиктер жер иеленуші шаруаларға қарсы күрес жүргізді. Шаруалардың егін алқабының 4/5 бөлігін феодалдар иеленді. Буржуазиялық стратификация типологиясы ауылдарда баяу дамыды.

Қалаларда қолөнер дамыды,фабрикалық-завоттық өнеркәсіп тіпті болған жоқ. Алайда кішкене электростанциялар, текстиль, ыдыс-аяқ, тері өңдеу фабрикалары ғана болды. Бірақта олардың барлығы шетелдік бәсекелестікке байланысты жабылып жатты. ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап Англия мен Ресей Иранға қарсы финанстық-экономикалық экспансия қолдана бастады. Негізінен Ресей мен Англия телеграфтық байланыс, балық өнеркәсібі бойында орналасты, Ресей Солтүстік Иранда, Англия Оңтүстік Иранда билік жүргізді. 1889 жылы ағылшын кәсіпкері Рейтер мен құрылған «Персияның имперал банкі» банкнот жасап шығаруға монета соғуға күміс, темір, мыс, қорғасын, сынап, марганец, асбест, бур әкелуі құқық алды. Иранның сыртқы экономикасында Ресей бірінші орында болды. Барлық Солтүстік Иран Ресейдің күшті саяси –экономикалық билігінде болды. 1901 жылы Англия Иран территориясының 4/5 бөлігінің мұнайын өндіруге концессия иемденді.

Осылайша Иранның саяси жекешелігі осы региондағы ұлы екі отар иемденген державаларының арасында жүріп жатты. Иранның экономикадағы артта қалуы елдің саяси өміріне ықпалын тигізді.

1905-1911 жылдардағы көтеріліс. Ирандағы 1905-1911 жылдардағы көтерілістің себебі болып Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы көтеріліс табылады.Негізінде бұл конституциялық қозғалыс болды. Тегиранда және басқа қалаларда көп халықтық көтерілістер және саяси шерулер болып жатты. Сауданерлер базарларын діни адамдар – мешіттерін жауып тастады.

1906 жылы жазда қозғалыс өрши түсті. Көтеріліске шыққандардың талабы шахтың билігін, парламенттің билігін шектеп, министрлердің кейбірін жұмыстан босату болды. Елде шахтың билігін бақылайтын сайлау комитеттері (энджумендер) құрылды. 1906 жылы қыркүйекте мәжілістің ашылуы болды, ал желтоқсан айында Мозаффер-эд-дина шахтың өлімінен бірнеше күн өткеннен кейін мәжіліс Иранның бірінші конституциясын қабылдады.

Үкіметпен және жоғары лауазымды адамдардың арасында конституция бұзыла бастады, және қозғалыстар өрістей бастады. Жаңа фактордың бірі ағылшын-орыс келісімі 1907 жылдың 31-ші желтоқсанында қабылданды. Иран осы келісім бойынша ран осы келісім бойынша 3 бөлікке бөлінді: Солтүстік Иран (халықтың көпшілігі байлар) қалғандары орыстардың қарамағында болды; Орталық нейтральдық болып жарияланды; Оңтүстік Иран, мұнайға бай және Индия мен Персия аралына алып баратын жол болды, Англияның қол астында болды.

Айта кетерлік жағдай, 1905 жылдағы Ресейдегі революциядағы төңкеріс осы жағдайға өз үлесін тигізді, осы жерде ирандықтардың көп жұмысшылары жұмыс істеген еді. 1908 жылы мәжілістің таратылу себебінен кейін жана қозғалыс қимылдары көріне бастады, оның орталығы Тебриз болды, басты қала Ирандағы Әзербайжан. Териздегі (1908-1909) көтеріліс басылып тасталды: патша әскерлері қаланы басып алды.

1909 жылы көктемде конститутция жаңа күшке ие болды. Бахтиарлық тайпалар Исфахана атынан қатысты. 13 маусымда Тегеран алынды. Шах Мухамед-Али өзінің 10 жасар баласы Ахмедке өзінің орнын беруге мәжбүр болды. 1906 жылы конституция қайта қалпына келтірілді, және екінші мәжіліс құрылды. Жаңа иран басшылары либералдық қызметкерлерден тұрды.

1911жылы патша үкіметі солтүстік Иран провинциясына армиясын әкелді. Билік басына либералдардың орнына реакционерлер келді.

1905-1911 жж. Көтеріліс аяқталмаған еді. Каджарлық династия сақталды. Ішкі контреволюциялық қозғалысқа Ресейден солтүстікке және Англиядан оңтүстікке көмектесті. Бірақта қозғалыстың ең басты мақсаты – конституциялық кіріспеге қол жеткізген еді. Қозғалыс кезінде сауда буржуазиялары және либералды помещиктер билік басына алғаш рет келді.

Бірінші дүние жүзілік соғыс уақытында және соғыстан кейінгі Иран

Болып жатқан соғыс кезінде Германия Иран территориясындағы және Батыстағы Ресеймен Англияға қарсы тұрып, өз позициясын ұстап қалғысы келді. Бұл жылдары Германия Бағдад темір жолын салып жатты, сұлтандық Турцияның әскерін қолына бағындырды, Персияд шығанағы және Месопотамия арқылы Үндістанға жол ашпақшы болды. Германия Ирандағы шенеулікткрді сатып алды, саудагерлерге кең түрде кредит ұсынды. Жастарды өз мектептеріне, университеттеріне, техникумдарына шақырды. Иран өзінің нейтралитетін жариялап, бірінші дүние жүзілік соғысқа қатысқан жоқ. Бірақ оның территориясы екі квалицияның әскери операциялық және саяси күресінің аренасына айналды. Мәжіліс депутаттарының бір бөлігі Германия жағын қолдап, Кум қаласына барып Кум комитетін құрды. Кейіннен бұл «үкімет» Герман-Түрік әскерлерімен басып алынған Керманшах қаласына барды. Осылайша Орыс және ағылшын әскерлері Ирандық Азербайжан, Хузистан, Фарс, Керманшах және Хамадан аудандарында герман-түрік әскеріне қарсы соғыс жүргізді. 1915 жылы түрік әскері иран аудандарының бірәзін жаулап алды. Алайда бұл соғыстың нәтижесі орыс және ағылшын жағына шықты.

Ресейдің бұл соғыстан шығуы және Германия мен Осман империясының ыдырауы, Иран территориясының ағылшын әскерінің қол астында болды. Соғыстың алғашқы кезінде Англия Иранды түрік әскерлеріне қарсы плацдарм ретінде қолданды, ал 1918 жылдың басында Иран ағылшын әскерлерінің кеңестік Ресейге қарсы интервенциясы ретінде қолданды.

Әдебиет:

1. История Востока / Под ред. Якобсона В.А. М., 1997.

2. Новейшая история стран Азии и Африки / Под ред А.М. Родригеса. В 3 т. М., 2000.

3. Сейдхан К., Батурина Л.Л. Азия және Африка елдерінің жаңа және қазіргі заман тарихы. Караганда, 2008.