Тоталитарлық жүйенің күйреуі

Идеялық кұрес қоғамдағы өзекті мәселелер: оқу-ағарту, жер және шаруашылық түрлеріне және осы іс-шараларды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері төңірегінде болды. Қазақ халқының көзін ашып оқу-білім дарыту ұлт зиялыларының арманы болды. Ғасыр басындағы зиялылары сегіз қырлы бір сырлы деп атауға әбден болды. Олар саясатпен де айналысты, кітап та жазды, бала да оқытты. «Алаш» қозғалысы идеяларына бүйрегі бұратын, сондықтан да Ф.Голощекиннің озбыр, күштеу саясатын тежеуге тырысқан және қазақ интеллигенциясын аға ұрпақтың демократиялық дәстүрлері негізінде топтасытырп саяси аласапыранда қазақ халқының мүддесін қорғауға ашық күш салған азаматтар да негізінен осы бағытта болды. Олардың қатарында С.Сәдуақасов, Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков сынды ұлт зиялылары болды. Кеңестік билікке қарсы қарулы бас көтеру 1929-1931 жылдары, яғни қазақ шаруаларының дәстүрлі шаруашылық жүйесін күрт күйретуге бағытталған большевиктер реформасына қарсылық түрінде көрінді.

Ақын О.Сүлейсеновтың «АЗиЯ», О.Исмағұловтың «Қазақстанның этностық генегеографиясы», филомофия институтының авторлар ұжымы даярлаған «Дәстүрлі қазақ өнерінің дүниетанымы» және басқа әдебиет мен өнер шығармалары авторлары қуғындала бастады. Ұлттық қатынастардағы қарама-қайшылықтар күн санап қордалана берді. Ол Орталықтың 1979 жылы Қазақстанда неміс автономиясын құру әрекетіне ұласты. Оған қазақ халқы қарсылық көрсетіп «Қазақстан бөлінбейді», «Неміс автономиясы болмасы» деген үндеулер көтеріп, алаңға шықты.

КОКП-ның әлеуметтік – экономикалық саясаттағы қателері ұлттық қатынасқа кері әсерін тигізді. Ұлттық қатынастағы жылдар бойы қордаланған шиеленіс, жүйенің ұлт саясатын өзгертуге қабілетсіздігі мен оған құлықсыздығы 80-жылдардың ортасында басталған қоғамға реформа жасау жағдайында 1986 жылдың желтоқсанында әміршіл-әкімшілдік жүйемен жас демократияның ашық қақтығысын алып келді.

Кеңестер одағындағы күрт бетбұрыс КПСС Орталық Комитетінің 1985 жылғы апрель Пленумынан басталды. Пленум ел ішінде жедедету бағытын белгіледі. Жеделдету бағыты КПСС ХХҮІІ съезінің құжаттарында талдап көрсетілді. КПСС ОРталық Комитетінің 1987 жылғы маусым Пленумы қайта құрудың концепциясын талдап – белгілеуді аяқтап, шаруашылық жүргізудің бүкіл жүйесін жаңартудың бағдарламалық тұжырымдамасын жасады. 1980 жылдардың соңына қарай Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутаттары І съезінде, партиялық форумдарда егемендік, экономикалық дербестік, жаңа одақтың шарттар жасасу идеялары талқылана бастады. Демократиялық қайта құрылыстардың және ұлттық сананың оянуы Қазақстанның қоғамдық өмірінде ресми емес қоғамдық-сяаси қозғалыстардың негізін қалады.

Тоталитарлық жүйенің ыдырауы кезінде Қазақстан халқының саяси оянып көп партиялықтың негізі қалана бастады. Қазақ КСР-да республиканың егемендігін саяси және экономикалық жағынан қамтамасыз ету қажеттігін батыл мәлімдеді. Қоғамды жаңартуға бағытталған қозағылты Н.Ә.Назарбаев басқарды.

Бұл қозғалыс:

Ÿ аса күрделі мәселелерді шешу жолдарына;

Ÿ мемлекеттік саясаттың түбегейлі принциптеріне;

Ÿ саяси тұрақтылықты сақтауға мән берді.

1990 жылы 25 қазанда республика Жоғары Кеңесі Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы қабылданды. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаңдатты.

Негізгі әдебиеттер:

1. Төлентаева К. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. – Алматы: «Зият Пресс», 2006. 168 бет.

2. Адамбеков Б.К. ХХ ғасырдағы Ресей империясы, Кеңес мемлекеті және ТМД тарихы: Оқу құралы. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. -344 бет.

3. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.А. Қазіргі Қазақстан тарихы: Жоғары оқу орындарының тарихшы емес мамандықтарына (бакалавриат) арналған оқулық / Б.Ғ.Аяғанның жалпы редакциясымен. –Алматы: Раритет, 2010. - 448 бет.

4. Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін: Бес том­дық. 3-том. – Ал­ма­ты: «Атамұра», 2002. -768 бет.

5. Қазақстан тарихы көне заманнан бү­гін­ге дейін (Очерк): Оқу құралы. – Алматы: Дәуір, 1994. – 446 бет.

6. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 4-том. - Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет.

7. Қандық Е.С. Қазақстан тарихы (Кеңес дәуірі және тәуелсіз Қазақстан) Оқулық. –Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2012. -512 бет.

8. Қазақстан тарихы: Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.С. Қаражан. - Алматы: Заң әдебиеті, 2009.

9. Қазақстан тарихы: Оқулық /Жұмақаева Б.Д. – Алматы, -ТОО «Издательство LЕМ», 2010.

10. Қазақстан. Фотошежіре. Казахстан. Фотолетопись. Том 1. -Алматы: RUAN, 20057 -128 бет.

11. Қазақтар, казахи: Тоғыз томдық анықтама. – Алматы, 1998.

12. Новейшая история Казахстана. Сб. документов и материалов. Т.1 (1917-1939 гг.). Сост. Каражанов К.С., Такенов А.С. -Алматы: Санат, 1998.

13. Садыков Т.С., Кеңестік тоталитарлық саясат және Қазақстан қасіреті. Оқу құралы. – Алматы: Эверо. 2014.

Қосымша әдебиеттер:

1. Прімбетова Ә.Ө. Қазақ елінің тарихы: Оқу құралы. - Алматы, 2003.

2. Тәтімов М. Қазақ әлемі. - Алматы: Атамұра, 1993.

3. Козыбаев М.К. История и современность. - Алматы, 1991.

4. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап. - Алматы, 1998.

5. Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б. Қазақстан тарихы, оқу құралы. – Алматы: «Қарасай», 2009.

6. Голод в Казахской степи. Сб. документов. - Алма-Ата, 1991.

Электрондық оқулықтар мен оқу құралдары тізімі:

1. Өскембаев Қ.С. Қазақстан тарихы (1917-1991 жылдар). Электрондық оқулық. ҚР Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы тізімдегі. № 1511 (2013 жыл 12 қараша).

Интернет көздері:

1.История Казахстана. // http://ru.wikipedia.org/wiki

2. История Казахстана. // http://www. encyclopedia.kz/wiki/

3. История Казахстана, Информация об истории Казахского народа. Исторический очерк о 4. Казахстане. // http://www.kazakhstan.orexca.com/rus/ kazakhstan_history.shtml

5. Культура Казахстана 19 века. // http://www.panasia.ru/main/kazakhstan/culture/1.html