Дәріс № 7

Дәріс тақырыбы: Этнос теориясы

Дәріс жоспары:

1. Этнос туралы түсінік.

2. Этноәлеуметтік ұжымдар теориясы.

3. Этникалық идентификация мәселесі.

Дәріс мақсаты: Этнологиялық мектептердің негізгі териялары мен көрнекті өкілдерінің негізгі тұжырымдарымен таныстыру.

Негізгі түсініктер: функционализм, әлеуметтанулық мектеп, қоғамдық институттар, стуктурализм және т.б.

Дәріс сабағына арналған әдістемелік нұсқау: Дәріс сабақтарында тақырыпқа сай негізгі түсініктерді талдап, әдебиеттермен жұмыс жасай білуге дағдылану қажет. Тақырып бойынша оқытушы тарапынан берілген негізгі түсініктерді ғана емес, қосымша өз бетінше ізденіп, категориялық ғылыми аппаратты кеңейту ісімен айналысуы шарт.

1940 жылдың аяғында этнология ғылымының дамуында эволюционизм қалыптасты. Эволюционизмдағы ренессансқа әсер еткен 1920 жылдардан бастап, әлемнің түкпір – түкпірінен жиналған археологиялық олжалар мен эмпирикалық фактілер болатын. Жиналған материалдар негізінде жаңа бағыт пайда болды. Оның өкілдері классикалық эволюционизмнің оңайлатылған турашылдығын басып озуға тырысты. Енді мәдениеттің бірсызықты дамуының орнына жаңарған эволюционизм өкілдері эволюционың бірнеше концепциясые жасап шығарды: жалпы және жеке даму теориясы, микро және макро процесстер теориясы, мәдени доминанат заңы, потенциал дамуының заңы және т.б. Олар өз зерттеулерінде адамзат қоғамының тарихы көп сызықты дамушы тұйық жүйелердің қосындысы ретінде қарады, ал көп сызықтылық адамның әртүрлі экологиялық ортаға бейімделуінің қорытындысы.

1950 – 1960 жж. неоэволюционизм американдық этнологияда ең негізгі теориялық бағыт болды. Оның көрнекті өкілдерінің қатарында Р.Карнейро, М.Фрайд, М.Салинс және т.б. Аталған ғалымдар неоэволюционизмнің негізін қалаушылар Л.Уайт пен Дж. Стюардтың идеялары дамыта түсті.

Лесли Уайт көзқарасы бойынша эволюция – шындықтың негізгі үш формасының дамуының біртұтас процесі және бұл процесте бір форма екіншісінен хронологиялық ретпен өсіп дамиды. Әр форма өз кезегінде мәдениеттің әртүрлі элементтерінің қосылуынан пайда болады. Уайт бойынша мәдениет – тәуелсіз жүйе, оның функциясы мен мақсаты – адам үшін өмірді қауіпсіз және қолайлы ету. Мәдениеттің өзінің өмірі бар, ол өзіндік қағидалармен және заңдармен басқарылады. Ғасырлар бойы мәдениет индивид туған сәттен оны айнала қоршап, оның бойына сезім, қарым – қатынас, іс - әрекеттер моделін, сенімді қалыптастырып, адамға айналдырады.

Уайт көзқарасында ерекше орынды символдар теориясы алады, соған сәйкес кез – келген мәдениетте негізгі орынды символдар алады. Уайт бойынша символикалық іс – әрекет мәдениеттің ең негізгі белгілерінің бірі, себебі символдарды пайдалану қабілеті адамның ең негізгі ерекшелігі. Уайт символды сөздермен қалыптасқан идея ретінде қарады, ол адамзат тәжірибесінің таралуына және арықарай дамуына мүмкіндік береді. Адамзат тәжірибесі адамзат мәдениетінде адамның қарапайым жануардан «адами жануарға» айналдырады.

Этникос пен ЭӘҰ–ның кеңістік арақатысы, байланысы таптық қоғамда әрқашан бірдей болмайды. Олардың сипатына байланысты ЭӘҰ–ның негізгі үш түрін атап көрсеткен жөн:

1. Этникос пен ЭӘҮ–ның үйлесуі. Олардың жалпы аумағының сыртыңда бұл этникос қоғамдық–экономикалық тәуелсіздігі жоқ шағын топтар түріңде өмір сүреді, мысалы, дат этникосы және Дания, словактар, көп этникалы ежелгі Мысыр.

2. Бір эгаикостан бірнеше ЭӘҮ бөлінетін жағдайлар да кездеседі: ГДР және ФРГ. Әйтсе де тарихи жағдайдың өзгеруіне байланысты қайта тұтас бір ЭӘҮ құрылуы мүмкін, мәселен, қайта құрылған тұтас Германия, Вьетаам және басқалар. Сол сияқты ежелгі Грециада біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырдың ортасында, эллиңдік этаикалық орталыққа жататын бірнеше полистер – ЭӘҮ өмір сүрді.

3. Бір мемлекет аумағында бір мезгілде бірнеше тұтас және салыстырмалы түрде тәуелсіз этникостар болады. Құрылып жатқан ЭӘҮ–лардың толық аяқталмаған құрылымдары болады, өйткені олардың өздерінің меншікті саяси қондырмасы жоқ.

Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде украиндықтар, литвандар, грузиндер, армяндар осындай жағдайды басынан кешірді. Иран Ахеменидтер кезеңінен бері (біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасыр) көп этникалы болды, мұнда 16 млн. парсылар, 6 млн. азербайжаңдар, 3 млн. курдтер, 2 млн. гиляндар, 1 млн. мазендерандар және 1 миллиоынан төмен көптеген халықтар өмір сүреді.

Мұндай ортақтылықты этникалық және әлеуметтік түрде топтастырып бөлуте немесе осы екеуінің қосындысы ретінде топтастыруға болатын сияқты. Алайда бұл тіпті қосынды емес, айырылмас бірлік – ЭӘҮ.

"Ұлт" (националъность) сөзінің этникалық семантикасы белгілі бір этникалық бірліктің қатарында болу маңызын кірістіреді. Сол сияқты оны "азаматгы", "бір еддің азаматы болу" түріңде де қолданады.

Кейде "ұлттық" ("национальный") сын есімі "мемлекеттік" мағынасында қолданылады, мысалы: "ұлтгық" ("национальный") кіріс; "ұлттық" ("национаддық") қарулы күштер.

Этникос шындығында да әлеуметтік құрылымдардан тыс өмір сүрмейді.

Әлеумеггік құрылымдардың рөлін әр түрлі ортақтықтар атқара алады. Этникос ЭӘҮ–ны құрғанда мұндай рөлде мемлекет алға шығады. (Цыгандар – ЭӘҮ–сыз халық).

Ұлттардікі сияқты ЭӘҮ–ның тағы бір маңызды белгісі – ономикалық ортақтық болып саналады. Ол:

– шаруашылық өмірдің ортақтығы;

– экономикалық байланыстардың ортақтығы;

– өңдіріс экономикасының бірлігі.

Күл белгі ЭӘҮ–на ғана тән емес, сонымен қатар саяси бөлшектелген аумақтарға да қатысты екенін, яғни этногеографиялық белгі екенін атап керсеткен жөн.

ЭӘҮ басқа кез келген этникалық құрылымдар сияқты, белгілі демографиялық құрылымға ие:

– жынысы және жасына қарай бөлу;

– ұрпақтардың ауысуы;

– халықтың табиғи өсуі және азаюы;

– этнос адамдарының жалпы саны.

Осы көрсеткіштердің барлығы өлем халқы этно демографиялық
құрылымының этнобірлігін құрайды.

Тарихтың бастапқы кезеңінде адамдардың түсінігі бойынша барлық адамзат екіге бөлінді: Біз – біздің тайпа және Олар – қалған барлық әлем ("адамдар" және "адам еместер"), бірақ өздерін ешқандай атпен атамайды.

Жаңа Гвинеяның папуастарында тайпалардың аттары болмаған. Бөрі де аттарды еуропалықтардан алды. Еуропалықтар барлық тайпалардың аттары болуға тиіс екенін білді, бірақ папуастықтар ондай қажеттілікті сезбеді. Тек көрші тайпаларды айыру үшін оларға ат беру керек болды. "Кісілер" – этностардың кеңірек тараған атаулары. Осы мағынада бірнеше халықтың атаулары "кісілер" деген мағынаны біл–діреді. Мысалы: "умуртгар" Шығыс Европада, "эскимостар" Солтүстік Америкада, "нивхтар" Амурда, "карендер" Тропикалық Бирмада.

Жұртгы сендіру үшін кейде ездерін "нағыз адамдар" – "неняй ненэць" (Қиыр Солтүстікте) деп атайды.

Біз – " кісілерміз", демек, мен – "адаммын". Осыған орай бұл сөз де жиі–жиі этнонимға айналады. Кейбір түрік тайпаларды – болғар, татар, хазар, аварды алайық, мұндағы "ар" адам дегенді білдіреді. "Кісі" термині бұл жерде "еркек" ұғымына сәйкес.

Осы түсінікке байланысты "өзіміз" сөзі көптеген тайпалар мен халықтардың атауларына негіз болды. Мәселен, славяндардың ант тайпасының атауын алайық. "Ант" сөзі "дос, жолдас" дегенді бшдіреді, оларды осылай аварлар атаған. Аланлар – осетиндердің достары.

Сол сияқты, "тегум" (Индонезия), "нганасан" (Таймырда өмір ^сҮретін тайпалар) атаулары да дос ұғымын мегзейді. Ал "таннытин" атауы "бөтендер, жаулар" дегенді білдіреді, XVIII ғасырдан вастап чукчілер мен коряктар да бір–бірін осылай атаған.

Ел аты бойынша (македондықтар); сыртқы түр–тұлғасына байланысты (бритер – бояуланғандар); папуастар – бүйрабастар (Индонезия); эфиоптар – күнге күйгендер, киіміне қарай (қарақалпақ), дәстүрлі кәсібіне (коряк – бұғы өсіруші, бхил – садақшы (Индия), тахтаджи – тақтайшы, агаш кесуші (Түркия) орай аталатын тайпалар да бар. Этностың объективтік қасиеттеріне аумақтарының ортақтығы жатқызылуы да мүмкін. Алайда, көптеген тарихи мысалдарға қарағанда, аумақтық тұтастық этностың пайда болуы ретінде ғана қажет, ал оның өмір сүруі үшін міндетті фактор емес. Бұл орайда ТМД елдерінде, Сирияда, АҚШ–та тұратын армяндарды, ТМД елдерінде, Қазақстаңда, Канадада, Чехияда тұратын украиндықтарды мысалға алуға болады.

Бір мемлекеттің аймағында тұратын, бір этнонимге жататын адамдар жиынтығын белгілеу үшін едебиетте, әдетте, "ұлт" (нация) термині қолданылады. Алыс, шектес емес аймақтарда тұратын, бір этнонимге жататын адамдарды белгілеу үшін, әдетте, "ұлт" (национальность) термині қолданылады. Алғашқы қоғамда мұндай рөлді "руластық" сөзі атқарған. Күнделікті тұрмыста адамның немесе адамдар тобының этникалық тегін ажыратқанда, басты көрсеткіш ретінде олардың сыртқы антропологиялық (нөсілдік) белгілеріне назар аударылады.

Этнографтардың көпшілігі – елем халықтарының көпшілігі салыстырмалы біртекті нәсілдік құрылымда болады десе, антропологтар, керісінше, жеке этникалық топтың физикалық типтері (түрлері)әдетте, әр текті (ұқсас емес) келеді деп тұжырым жасайды.

Алайда өлем халқының 30 пайызы аралас және аралық нәсілдерге жатады. Сондықтан рулық бірлік кез келген этникалық ортақтықтың міндетті белгісі деген, өрине, теріс пікір. Мысалға,) латиноамерикандық халықтарды алуға болады.

Әйтсе де, европеоид нәсіліне 85 % индоевропалық және 95 оралдық этностар жатады. Монголоидтық нәсілдің 100 %–ға жуығын қытайлық, тибеттік халықтар құрайды.

Жоғарыда айтылғаңдай, нәсілдік белгі этаикалық сипат ретінде, әдетте, этностың бір бөлігі басқа нәсідшк ортаға ауысын кеткен жағдайда пайда болады. Мысалы: Забайкальедегі буряттардың арасындағы орыстар, Ошүстік Африкадағы зүлүстар арасындағы ағылшындар. Адамдардың этникалық тегін анықтауға материалдық және рухани мәдениет қырлары: дәстүрлі пәтер – үйлердің ерекшелігі, азық-түлік түрлері, оны даярлау және қолдану төсілдері, отбасылық тұрмыс, неке әдет–ғұрыптары және дәстүрлер, күнделікті мінез-құлық, жүріс–тұрыс ерекшелігі ерекше рел атқарады.

Мәдениеттің барлық сансыз компоненттері жеке халықтардың өзіндік ерекше белгісін және ұрпақтан ұрпаққа берілетін этникалық мәдениетті құрайды.

Бірақ мәдениет компоненттерінің бірде–біреуі: тіл, дін, мінез-құлық,––– этнодифференциялау – этносты элементтерге бөлу белгісі бола алмайды. Бұл этностық мәдениеттің жеке компоненті емес, белгілі мәдениеттік тұтастық екеңдігінің тағы бір дәлелі. Этнос басқа тұқрақты ортақтықтардың (тілдік, діндік) дөл осынысымен ерекшеленеді.

Алайда этностардың тұтастығы жайлы айта отырып, мынаған айрықша назар аударған жөн: олар генетикалық тұрғыда динамикалық, тарихи қалыптасқан жүйелер болып саналады. Бірде–бір этнос өзгермейтін, мәңгілік құбылыс емес. Бірақ бұл құбылмалық (өзгергіштік) оның айрықша қырларының бірі – тұрақтылығына ешқандай нұқсан келтірмейді.

Қазіргі орыс тілінде этнос терминіне белгілі бір мағынада "нация" емес, "национальность" ("ұлт") сөзі сәйкес келеді. Яғни национальность (ұлт) – бір ұлт қатарындағы адамдардың (олардың аумақтық орналасуына қарамастан) жиынтығы. "Национальность" сөзі көп мағыналы болғандықтан және, ең бастысы, бұл сөз сатылы тұрғыңа шектеулетіндіктен, Бромлей "этнос" сөзінің тар мағынасын пайдалануды, оны терминологиялық тұрғыда жекешелеуді, яғни оған "этникос" (гректің "этнос" сөзінен туындаған сын есім) атауын қолдануды ұсынған. Әрбір ересек адам, қайда өмір сүрсе де, қалайда бір "этникосқа", немесе оның негізгі өзегіне, немесе "шеттегі" бөліііне жатады.

Этникостардың – ұлттардың жер шарындағы әр мемлекеггерге таралып, орналасуына көз жіберейік: албандықтардың 66 % – отанында, 30 % – Югославияда, күрдтердің 33 % – Түркияда, 22 % – Иракта, пуштундардың 52 % – Пәкістанда, 47 % – Ауғанстанда, тәжіктердің 62 % – Ауғанстанда, 38 % – Тежікстаңда, норвегтердің 13 % – АҚШ–та, 4 % – Канадада, литвалықтардың 11 % – АҚШ–та, ағылшындардың 4 % – АҚШ–та, 3 % – Оңтүстік Африка Республикасында, словактардың 8 % – АҚШ –та тұрады.

Осылай пайда болатын құрылымдар салыстырмалы түрде тәуелсіз саналады және бұл тәуелсіздік олардың тұқрақтылыққа ие болуына ұдайы өсіп отыруына қолайлы жағдай жасайды. Бұл құрылымдар этңостың өмір сүруінің маңызды формасы болып табылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Этнос туралы түсінік
2. Этностың негізгі факторлары
3. Этноним түсінігі

Әдебиеттер:

1. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.

2. Лурье С.В. Историческая этнология. М., 1997.

3. Чеснов Я.В. Лекции по исторической этнологии. М., 1998.

4. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. М., 2001.