Дәріс тақырыбы: Мәдени релятивизм және структурализм

Дәріс жоспары:

1. Мәдени релятивизмнің негізгі қағидалары.

2. Структурализмнің негізгі қағидалары.

3. Леви-Стростың ғылыми еңбектері.

Дәріс мақсаты: Этнологиялық мектептердің негізгі териялары мен көрнекті өкілдерінің негізгі тұжырымдарымен таныстыру.

Негізгі түсініктер: мәдени релятивизм, стуктурализм және т.б.

Дәріс сабағына арналған әдістемелік нұсқау: Дәріс сабақтарында тақырыпқа сай негізгі түсініктерді талдап, әдебиеттермен жұмыс жасай білуге дағдылану қажет. Тақырып бойынша оқытушы тарапынан берілген негізгі түсініктерді ғана емес, қосымша өз бетінше ізденіп, категориялық ғылыми аппаратты кеңейту ісімен айналысуы шарт.

Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы – философ, педагог, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм (1858–1917) болды. Ол қоғамдық хал–ахуалды, соның ішінде дерексіз, "жалпыадамзаттық" қоғамды емес, нақты адамдардың бірлестіктерін зерттеді. Олардың әрқайсысын дербес, басқаға тәуелсіз бірлік ретінде қарастырды.

Дюркгейм "жеке қоғамдар" үлгілерін жасауда оның негізіне алғашқы орда, ру (клан) тәрізді ең қарапайым қоғамды алды.

Клан (рулардың) – өртүрлі байланыстардан құралған бірлестіктерге ол мыналарды жатқызды:

– тайпа;

– курия;

– фратрия;?

– қала;

– империя.

Алайда Дюркгейм анықтаған қоғам – жекелердің жиынтығы емес, жүйе (система) болып табылады. Бұл – өзінің үрдістері және құбылыстары индивидтің (жекенің) сыртында және оған қарсы ықтиярсыз күші бар жүйе. (Сондықтан: тарихта жеке адамның рөлін жоқка шығару; дүниежүзілік тарихи үрдістің заңдылығы). Англияда олеуметтану мектебінің идеялық жалғасы және оның принциптерінің логикалық дамуы ретінде функционализм ілімі пайда болды. Оның негізін қалаған поляк Бронислав Малиновский (1884–1942) болды. Оның Тынық мүхиттың батыс бөлігінің аргонавтары, тағы қоғамдағы қылмыс және әдет–ғұрып, мәдениеттің ғылыми теориясы туралы бірнеше кітаптары жарыққа шықты.

Антропологияның барлық тарауларын – физикалық антропологияны, археологияны, этнологияны, далалық этнографияны зерттейтін ең басты пән – мәдениет.

Б. Малиновскийдің ғылыми дүниетанымыңда мәдениет ұғымы басты орын алады. Ол мәдениетті өзінше бір биологиялық құбылыс деп түсінді.

Б. Малиновскийдің ұғымынша, мәдениет биологиялық негізде құрылған: адам – тірі хайуан, сондықтан ол үшін ең басты мәселе – қарапайым биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру: тамақ (азық–түлік) табу, үй–жай салу, киім–кешек дайындау. Сөйтіп, адам өзіне жаңа қосымша туынды орта жасайды. Бұл орта – мәденнет. Бірақ оны үздіксіз қолдап және жаңартып отыру керек; осылайша "өмірдің мәдениеттік үлгісі" жасалады.

Яғни оның зерттеп, дайындаған әдісінің басты мәні – әр халықтың күнделікті тұрмысы мен мәдениетін бір–бірімен байланысқан бөліктердің жүйесі ретінде қарау. Ол жүйенің әр бөлігі белгілі бір рөл, функция атқарады.

"Негізгі қажеттіліктен" басқа, мәдени ортаның өзі туғызатын "туынды қажеттіліктер" бар. Негізгі және туынды қажеттіліктерді қанағаттандыру құралдарының жиынтығы "мәдениет" болып саналады.

Мәдениет ұғымыя қарастыра келе, Б. Малиновский ондағы болып жатқан өзгерістерді, эволюцияны, жаңадан пайда болған қырларың жоққа шығармайды және ішінара басқа этнографиялық концепцияларды сынайды.

Мәселен, Тэйлордың "ескілік қалдықтары" деген кезқарасын алайық. Зерттеу құбылыстарының нақты, өміршең функциясын түсіңудің орнына, ғалымдар барлық жерден "ескілік қалдықтарын іздейді.

Шындығында, мәдениетте ешқандай "ескілік қалдықтары" жоқ, бұрынғының орнын жаңа функцияға ие болған құбылыстар басады. Мысалы, көшедегі ат жеккен арба – ескінің қалдығы емес, ат арбамен жүруге деген романтикалық қызығушылықты қанағаттандыру. Ескі маркалы автомобиль де – ескіліктің қалдығы емес, таза экономикалық құбылыс, өйткені иесінің жаңа автомобиль алуға қаражаты жетпейді.

Диффузионистердің қателігі мынада: олар мәдениетті тірі органикалық тұтастық, олі заттардың жиынтығы деп біледі. Б. Малиновскийдің айтуынша, барлық ағымдардың басты кемшілігі – адамдардың күнделікті өміріне жеткілікті назар аудармай, тек қана экзотикаға, жат, сирек кездесетін құбылыстарға еліктеу болып табылады. Мәдениеттің биологиялық негізін, ең алдымен "қажеттілік" ұғымының мазмұнын қарастыра келіп, Б. Малиновский төмендегідей кесте құрастырады. Бұл кесте бойынша, мәдениет элементарлық органикалық импульстердің сәйкес актімен қанағаттандырылу функциясынан құралды.

Әдеттегі жағдайға қайта келу Б. Малиновскийдің ғылыми көзқарасына сыни тұрғыдан тоқталсақ, мұнда ешқандай ерекше теорияның жоқ екенін көреміз. Әрбір қоғамдық құбылыс, өрбір мәдениет құбынысы белгілі бір нақты қажеттілікке жауап беретіні баршаға мөлім. Қажеттіліктерді қанағатгандырудың әр түрлі төсілдері әр халық мәдениетінш әр түрлі формалары мен типтерін айқындайды. Бірақ Б. Малиновскийдің теориясында дөл осы айырмашылыққа – әр түрлілікке назар аударылмағанын атап айтқан жөн.

Әдебиеттер:

1. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. М., 2001.

2. Лурье С.В. Историческая этнология. М., 1997.

3. Чеснов Я.В. Лекции по исторической этнологии. М., 1998.

4. Этнология за рубежом: проблемы, поиски, решения. М., 1991.