Шебер педагогтың кәсіби және тұлгалық сапалары

Оқу-тәрбие үдерісінің ұтымды нәтижесін қамтамасыз ететіндей шебер педагог бойында қандай кәсіби мәнді сапалар болуы қажет? Бұл сұрақтың жауабы көп жағдаяттарға байланысты, бірақ солар арасында соңғы кездердегі инновациялық және тұлғалық педагогика аймағында аса үлкен назарға алынып жүргені педагогикалық өзіндік сана, яғни педагогтың өз кәсібіне болған өзіндік көзқарасы, танымы, бағыт - бағдары, педагогикалық өзіндік сана әрқашан ұстаз - мұғалімнің өз үстінде жүмыс істеп, үздіксіз жетіліп баруға деген қажеттілікті сезінуінен қалыптасады. Бұл ұғым өз ішіне оқулықтар мен бағдарламаларда ұсынылған мақсаттар мен мазмүнды, педагогикалық идеялар мен әдістерді, оқу қызметтерінің нақты жағдайларымен сәйкес ендіре және орайластыра білу ептіліктерін қамтиды. Ұстаздың өзінің даралықты елеуішінен өтіп, ғылым мен тәжірибенің мызғымас бірігіміне айналған педагогикалық шеберлік және мұрат тұткан болашақтағы оның жобасын түбегейлі танып, түсінуден педагог өзінің шығармашыл да жаңашыл сипаттағы дербес кәсіптік бағыт- бағдарын қалайды.

Педагогикалық өзіндік сана қалыптастырудың алғышарты ретінде үш шартты естен шығармаған жөн:

1. Өзіңді маман ретінде танып, білу;

2. Өзіңді кәсіп иесі - педагог ретінде ардақтай білу;

3. Өзіңді маман ретінде бағалай білу.

Бұл орайда өзіндік баға педагогикалық шеберлікті жетілдіру үдерісіндегі реттестіру қызметін мұғалім жөніндегі өзіндік баға мен идеялды таным арасында «келіспестік» туындаған жағдайда ғана атқаруы мүмкін. Сонымен, педагогикалық өзіндік сана сыртқы және ішкі, жан дүниелік ықпалдармен айқындалатын дамыған ой-өріс нәтижесі, дегенмен, бұл арада ескеретін жәйт: нені және қалай екенін, қайтып орындауды білу шебер педагог болу үшін аздық етеді. Басты мәселе - педагогика тілімен айтсақ, тұлға табиғатына тән ұстаным, оның іс-әрекетінің бағдары рөлін атқаратын жалпы да жекелеген қоғамдық мұрат - максаттарды өз борышы ретінде қабылдай білу.

Педагогикалық ой жетілдіру және оның негізгі көрсеткіштерінің, педагогикалық өзіндік сананың деректерін басқарудың аса маңызды шарттарының бірі - өзіндік тәлім ұстанымы, яғни мұғалімнің шығармашылықтағы көкейкесті қажеттерін қанағаттандыруға бағытталған өз қызметін ұштауға дайын болуы. Дәлелдегендей, кәсіптік жетіліп бару тұлғаны «қамшылаудан» болмай, оның жанкештілік ынтасынан, өз жұмысында жоғары табысқа қол жеткізу ұмтылысынан іске асып барады, өз кезегінде, казіргі заман қоғамының қойып отырған жаңа талаптарына орай өз қызметтерін қайта кұру қабілеті, қалаған педагогикалық ұжымның өз қызметіндегі жетістіктері мен кемшіліктері шәкірттерінің тәрбиелік және сауаттылық деңгейін жүйелі талдау болған күнде ғана іс-жүзінде көрінуі мүмкін.

Осыдан да, егер педагог тұлғаның шығармашыл бағыт-бағдарын қалыптастыру оқу-үйретім жұмыстарының негізгі шарты екенін мойындап, сонымен бірге әрқилы балалардың даму қарқынындағы айырмашылықтарды ескеріп барса, мүмкіндіктерін іске асыруға жол ашады және өзінің тұлғалық жетілуіне маңызды ықпал жасаушы түрткі көздерін өзі табуға ынталы болады, әрі оларды табады да. Мұғалімнің кәсіптік кемелденуі мен педагогикалық шеберлігінің артуына жоғарыдағы түжырымды тарқатып айтсақ, келесідей жағдайлар себепші болады:

1. Психологиялық-педагогикалық соңғы жетістіктерді меңгеруге болған өзіндік ықылас;

2. Озық тәжірибені дербестікпен зерттеп бару;

3. Педагог пен педагогикалық ұжым басшыларының бақылау-бағалау қызметін жетілдіру;

4. Педагогикалық еңбекке ұнамды қозғау салу;

5. Педагогикалық еңбек шеберлерінің бейресми, шығармашыл бірлестіктеріне колдау көрсетуі.

Бүінгі таңдағы педагогикалық әдебиеттерде оқу-тәрбие қызметінің жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін - мұғалім бойында болуы қаже кәсіби мәнді он түрлі сапа аталады. (В.Г.Рындек):

I. Мұғалімнің біліктілік деңгейі:

1. Мұғалімнің жалпы мәдениеті.

2. Мұғалімнің өз пәнін меңгеру сапасы.

3. Тәлім философиясынан хабардарлығы.

4. Психологияны білуі.

5. Жетекші педагогикалық технологиялар және инновациялармен таныс болуы.

6. Пәндік оқу-үйретім әдістемесін меңгеруі.

7. Әлеуметтану ерекшеліктерінен хабарлы болуы.

8. Физиологиялық шарттарын білуі.

9. Шәкірттің ақыл-ес әрекеті мен оның қабілеттерінің қалыптасу және даму үдерісі заңдылықтарынан қанық болуы.

II. Мұғалім іс-әрекетінің нәтижелері:

1. Шәкірттердің пән бойынша берік әрі тереңдей игерген білімдерінің болуы.

2. Шәкірттерде пәнге деген тұрақты қызығушылықтың және өз бетінше білім көтеруге болған қабілетінің болуы.

3. Тәрбиеленушілерде пән бойынша игерген білімдерін, оқу еңбегі дағдыларын сабақта және одан тыс жүмыстарда өз бетінше орнықты пайдалану ептіліктері мен дағдыларының болуы.

4. Балаларда шығармашыл қабілеттер мен өзіндік даму қабілеттерінің қалыптасып, орнығуы.

5. Үйренушілерде тұлғаға тән ерік сапалары мен өзіндік тәрбие қабілеттерінің дамып, жетілуі.

6. Оқу-үйретім субъекттерінің ойлау қабілетінің дамуы.

///. Мұғалімнің таным ептіліктері:

1. Өзіндік білімдену жолымен меншікті білімдік қорын үздіксіз де жүйелі толықтырып бару ептілігі;

2. Әріптестерінің озық тәжрибесін зерделілікпен үйреніп бару арқылы өз білімдерін жүйелі кеңейте түсу ептіліктері.

3. Нақты педагогикалық үдерістен жаңа білімдерді топтастыра білу ептілігі.

4. Оқу-үйретім және тәрбие нәтижелеріне ықпал жасаушы жеке адамның тұлғалық қасиеттері мен жалпы үжымның өз даму деңгейі және шарттарын анықтауға бағытталган қабілеттерін зерттеу ептілігі.

5. Өз тұлғасы мен іс-әрекеттерінің ұнамды тараптарын және кемшіліктерін зерттей біліп, соған орай өз іс-әрекетінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес оған реттеу-түзетулер енгізіп бару ептілігі.

6. Оқу-үйретім материалдарын, оқу құралдарын, оқу жабдықтарын, әдістемелік талдауға салып әрі тәжірибе тұрғысынан бағалаумен оларды шығармашылықпен пайдалану ептілігі.

IV. Жобалау ептіліктері:

1. Оқу максаттарына, материал сипатына, оқу сатыларына сәйкес және пәнаралық байланыстарды ескерумен сабақ немесе сабақтар жүйесін жоспарлай білу.

2. Пәнді меңгерудің психологиялық заңдылықтарын ескерумен және оларға байланысты шәкірттер кезігуі мүмкін қиыншылықтарды алдын ала сезумен үйретім, үйренім жұмыстарын жоспарлай білу.

3. Материалды меңгеруге байланысты шәкірттер іс-әрекеттерінің аса ұтымды түрлерін анықтап, және олардың балалар үшін күрделілігін күні ілгері сезу.

4. Сабақ жүргізудің жоғары, тиімді әдістері мен тәсілдерін анықтау.

5. Пән бойынша өткізілетін оқу-тәрбие үдерісінің мақсаттары мен міндеттеріне бірлікті орайластырылған сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлау.

6. Сабақ міндеттеріне сәйкестендірілген қарапайым көрнекі құралдарды жобалау және жасау.

7. Көрнекі жабдықтар мен техникалық оқу-құралдарын сабакта әдістемелік тұрғыдан орынды қолдана білу ептіліқтері.

8. Шығармашылық жұмыстар мен үй жұмыстарын жүйелі жоспарлай білу.

V. Құрастырушылық ептіліктері:

1. Жалпы да жалқы мақсаттарын ескерумен оқу-үйретімнің тиімді тәсілдері мен жолдарын таңдай білу.

2. Қажетті оқу-үйретім материалының ерекшеліктері мен шәкірттердің дайындық деңгейін есепке ала отырып, оны іріктей және мөлшерлей білу.

3. Оқу-үйретім материалын жеңіл және қарапайымынан бастап, қиын және күрделіге бағыттаумен жайғастыра білу.

4. Сабақ барысында қолданылатын көрсету экспериментінің орнын және сипатын анықтау.

5. Сабақтағы сұрақтар мен жаттығулардың шәкірттерге тудыратын қиындықтар деңгейінің біртіндеп артып бару тәртібін реттеп отыру.

6. Балалардың материал игеруін бакылайтын нысандары мен әдістерін анықтап, қалыптасқан ептіліктер деңгейін байқап бару.

7. Оқу-үйретім таным, іс-әрекеттерінің қандай да бір түрлеріне орай кез болатын шәкірттер қиыншылығын алдын ала сезіп, жалпы топтық және жекеленген жұмыс формаларын таңдастыру ептіліктері.

8. Сабақтың әрбір кезеңдеріне бөлінген уакытты тиімді пайдаланьш, бір сатыдан екіншісіне қисынды ауысып бару.

9. Әр сабақтағы шәкірт жұмысын басқарудың сипатын айқындап, сабақ барысында мүмкін болар өзгеріс баламаларын естен шығармау.

VI. Ұйымдастырушыльқ ептіліктері:

1. Сынып ұжымын ұйымдастыру және осы ұжымның бүкіл тәлімі барысындағы даму желісін ескерумен оның іс-әрекетін педагогикалық мақсатты бағытта басқара білу.

2. Педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастырудың негізгі принциптерін сақтай отырып, сабақтың көзделген жоспарын іске асыру мақсатында педагогтың өз қызметі мен шәкірттер іс-әрекетін бірлестіре ұйымдастыра білуі.

3. Ұжымдық, топтық және жекеленген жұмыстарын тиімді ұштастырып, шәкірттердің өзара жәрдем беру әрекеттерін де назардан тыс қалдырмау.

4. Оқушылардың ынта-ықыласы мен қызығуларын естен шығармай, пән бойынша факультатив дәрістерді де ұйымдастыру.

5. Көрнекі жабдықтар мен оқу-үйретімнің техникалық құралдарын дайындауға бағытталған шәкірттер іс-әрекеттерін ұйымдастыру.

6. Сыныптан тыс жұмыстар жоспарын іске асырып бару, қажет жерінде оларға дұрыс баға беру және түзетулер енгізу.

7. Жас өрендерді оқу-үйретім, еңбек, қоғамдық пайдалы іс-әрекеттерге тартудың көп түрлі формаларын пайдалану.

8. Педагогикалық міндеттерді шешумен байланысты педагогтың өз қызметін ұйымдастыра білу ептілігі.

9. Қарым-қатынас, ортақтасудың соны, озат тәсілдерін пайдалану.