Сихачо яь кхетаче

Шаьрача а лоам а бáха нах «Ахкан дено Iан бутт кхоаб», «Аьхки хьоа кхийхкачун, Iай яьй кхийхкаб», «Iурра гIеттáча Iун жийво ши Iахар баьб», яхаш, къахьегаш бар.

Цхьан дийнахьа, устагIа бийна, коара нах гулбир Сихачо. СагIах кхийтта баьлча, Ковнаркъ волаш боккхагIбараш чубахийтá, вокхарга аьлар цо:

– Тахан, Жабал дийна а волаш, вайх саг лаьттах воалларе; дукха ха хургьяр цо из гIулакх цхьан кога тIа даьккхá. Сагах хIама ала валлац со, эггара хьалха сайна доагIаш а ду аз ер къамаьл. Кхел Даьла яле а, из валара бахьана бехк са ба. Сона бакъахьа хетар, хIара-нена ший декхар дIа а денна, иттех саг дIаараваьнна, вай цу гIулакхá къахьегаре. Наьсар-м хийцца лелаш ма вий; сога хIама ала саг вац, аьлча мо; базар тIа, йόдача-йоагIача, веннача-ваьннача!

Сиха вале а, нах дIа а кхетабеш, саббаре къамаьл дир Сихачо. Цун къамаьл даьлча, Аьлабоарза аьлар:

– Сел оарц даьккхá болх бергбац вай; цига денз, дIахойодача хана тIатеIIá къахьегаргда. Цхьаькха а да шоана: Наьсар лоравеш цунна гонахьа нах ба, фийла хила деза. Нагахьа карара воалалургвац, аьнна, шеко хуле; ше ца вовзийташ дIаваха веза. Из вийча доалаш дац, царга вай саг лозавайте, тIаккха а тIехьалела дезаш хул вай. Наьсар вайх ца вáшаши вайна сагота воацаши ца лелилга-м бакъда! Ше даь хIама, бехк боацачох ца дόдаш, шийх дахача бакъахьа хеташ, лела хургва из, нагахьа леле. Цудухьа дикан тIа а вон тIа а, ваханза варгвоацача вахар нийслу хургда цун наггахьа. Наьха хабарашка ла ма дувгIа!

Говрашца, герзашца кийч а бенна; лаьрххIá цу дийнахьа денз дIахо а къахьега болабелар Аьлабоарзар. Шийца цхьа новкъост а волаш, болх дIаболабир Сихачо. Лом атагIе дIахеца лаьрхIа вацар. Дийнахьа турмалца хьожаш, хьун юкъе хулаш, шин новкъостаца къахьегаш вар из. ЦаI Аьлабоарза воI вар, шоллагIвар ГIайгIата йиIий воI вар. Диллá а са аькхъухаш, ше цига Наьсарá тIакхоачаргволаш санна хетар Ломá.

Цхьан дийнахьа базарá юкъегIолла хьалвоагIаш, цIаьхха дIахьежача, боккхийча нáхаца латтача цхьан модж йолча, Наьсарá тарволча сагá бIаргтIаэттар Сихачун. Тоъал ха яр цунна Наьсар ца гу, тIеххьара гуча хана, модж йолаш а вацар из. ЧIоагIа из Наьсарá тара хийтта, ший говр йолча хьалвахá, новкъост хьатIавáл-ца сабар а даь, цунга аьлар:

– Iоа латтача боккхийча нахá юкъервар Наьсар ва, са бIаргаша со Iеха ца вой. Хьал-Iо тIех а воалаш, сага цун цIи йоаккхий хьажа! Со вовза тарлу цунна, хьалхагIа дика довзаш дар тхо.

Цкъа-шозза цу нахá юхегIолла хьал-Iо тIех а ваьнна, чехкка хьалвера хьажа вахáр. Цо аьлар:

– Цига латтача цхьанне а шинне а, Iа вувцача сагаца къамаьл деча хана, цкъа а шозза а Наьсар аьлар. Вале а веце а, из ва вайна везар! Сов чехка дIаваккха мара везац!

– Сих а денна, кегар бе тарлу вай. Базара юкъе хIаьта а дов де йиш яц, бехк-гунахьа доацар лозавой а хац. Кхы а хьайна хIама хоалой хьажа! – аьнна, цIаькха а вахийтар Сихачо новкъост.

Царна юхе латтача доахах мах бувца эттар хьажа вахар, ше укхазахьа къамаьл дешше, лерг царгахьа а долаш. Из Наьсар хилар бакъдеш, белгалонаш нийсъелар. ХьалхагIа вόдар чувода ха яр из. Сихачáр белгалбаьча боккхийча нахах; чуводача цхьанне, массанега кулг денна, ше дIаволалуш аьлар акхар теркалвечунга; бехк боаккхача хьисапе:

– Наьсар, вό венав хьо базар тIа! Таккхалча цIагIа вагIа веза хьадар мо гIулакх тIалатта саг. Иштта лела бокъо яц хьа!

– Бокъо-м яцар, сагот а денна со араваьнна мара, даим цIена бов мо вагIа хала да-кх. Эзделца мел дола хIама дика долга-м, даьра, ховра сона; ца Iелуш венав-кх, кхы араваргвац со, – аьнна, Наьсар а чуволавелар.

Чехка вахá, из къамаьл долчча тайпара дIадийцар новкъоста Сихачунга. Уж баха безача оагIорахьа гадоахарг вахá, ше царна гургвоацаш нахá юкъе хьулавенна, цу воккхача сагага хьежар Сихавар. Дехьеи сехьеи кагий нах а болаш, воагIа шоаш белгалваь модж яр зийча, Сихачо бакъдир из Наьсар хилар. Тхьовра Лоам вáхаш, ер зIамига волча хана; ловзаш доахка бераш дIа а дийхе, цо хьоасташ хиннача хана мо; деладенна а безаме а дар бIаргаш; нийса дIаягIа йоккха йоаца мераж а ше хиннар яр. ЧIенг, можо хьулаяь, хоалацар. ТIа-тIа хьадухьалъухаш, дена хьаэттар бокъонца дола Наьсара сурт. ТIаккха хетаделар: «Иштта дика хиннача сага-м даьнна хургдац из мо хIама карах». Цу уйланга вахá ер латташше, болхараш IотIех-баьлар. ТIаккха каразах тесса латта говр хьаяьстá тIа а хайна, цIенгахьа бодача новкъа волавелар Наьсар, цхьа новкъост хьалха а вож тIехьа а волаш. Уж шиъ, хéтаре, из лоравеш бола кагий нах бар. Цо эшац, ма лела яхашше, хулар уж Наьсарá гонахьа. Сихавар чехка новкъост волча юхавахар. Цар говраш магIахьа дагIача каразах тайсá латтар. Новкъостага аьлар цо:

– Говрашта тIа а хайша, гаьнаро тIехьагIоргда вай, моллагIдола нах мо. Боккха никъ ма бий ер, кхы вайх сага дегабуам а бергбац. Дов де-м аьттув хуле тамаш я, дукха нах ба цу новкъа хьал-Iо ухаш. Цул совгIа, уж цунна хьалхеи тIехьеи бараш, из лоравеш болчоа тара а ба. ФуннагIа даь, совнагIа цIий IогIоргдоаца хIама де хьожаргда вай, воашка боккхагIчар аьннача тайпара! Дов доладелча, никх баьлча мо лелача нахá кхетар кхерам ба.

Цу тайпарча метте дов деш хилацар, мел воча моастагIчоа тIанийсвелча а. Цхьаккха харцахьа хIама нийсденнадеце а, из дича мехко бехк а боаккхар, из даь нах эсала а лоархIар.

– Мехкá хьалхашка тайпа воча даргдола хIама хилийта йиш яц! – аьнна, говрий боларах, гаьно тIехьа-вахар Сихавар ший новкъостаца.

Дукха ха ялале чу а кхаьча; Наьсар коа дIачувахар; ераш, шоаш хоа ца болийташ, дIахобахар.

ХIара итт ди мел доал, Лоам цIа а бахé, Аьлабоарз волча гулбале, шоаш леладаьр дIадувцар чIирхоша. Наьсарá тIакхачар а дов цадар а Сихачо дийцача, Аьлабоарза аьлар:

– Дика болх баьб дов ца даь! Кхы тIехьагIа а ма делаш нáха бехк булларгбола хIама!

КIийленна бахарех дукхагIбараш цIа а баьхкá, Лом ший новкъосташца цIа ца воагIаш, сагота яр ГIайгIат. Фуд-малад хьажа Iовенача Аьлабоарзага аьлар цо дагайоалача хьисапе:

– Фу хул, мала хул а мича хов; фу дар-хьогI вай Ломá саг йоалайича? МоллагIа хIама хуле а, бер-кер хилча, ниI дIакъовла езарг мича яр!

Хáнза венна ший воI дагавеха, Ломар леладу гIулакх кхераме доландаь, уж дагабоахкаш хургдар-кх цун саг йоалае дагадехáлга.

ТIаккха Аьлабоарза аьлар:

– Лом цIавеча кагегIчарга дIаáлийтá; дага а даьнна, фу хет хьежá; дергда вай из гIулакх. Саг лаха ма езий. Йий вай цхьаккха белгалъяь моттиг?

– Хьужаре уллача юрта, Таьта ноанахошха, цхьа йиIиг я акхар бегашта мо Ломá ювцаш. ЗIамига я-м йоах из, пхийтта шу мара дáланза. Из-м новкъа дацар. Дика лела могаш со а я, Нувсас кхы цунца хIама а къувсаргдац. Уж шоайла тарбелча; кхоачам, даьра, бар вайна-м, – аьлар ГIайгIата.

ГIайгIата сапаргIатдоаккхаш къамаьл деш а ваьгIа; кIаьнк а тховсара цIакхоачаргва, аьнна; чувахар Аьлабоарз. Цо ма аллара, ший новкъосташца цу бус цIа-кхаьчар Лом. Из цIавенача хьалбаьхкáча ЦIокъагеи Таьтийгеи шоашта дагадехáр ГIайгIата дIаалийтача, вIалла дIатIаэцанзар Лома. Новкъосташка цо аьлар:

– Нáнáйга а, вотега а, Нувсайга а ала укх аьхки сабарде; Дáла аьннадале, вай мел дола гIулакх цхьалха а даьккхá; тIаккха дергда вай оаш яхар!

Из къамаьл дIадича, гурралца из кхы хьоадергдоацаш, соцадир цIагIарчáр. Шин-кхаь денна цIагIа хилар Лом. Цу юкъá къамаьл дир цунга новкъосташа; дутадалара Iа дов, яхаш. Шийга из хьоадича, царна новкъа ца хилийта ла а дийгIе, оалар Лома: «ТIехьагIа дувцаргда вай цу хьаькъе къамаьл, кIеззига сабарде!».

ДиълагIча дийнахьа, шийца хьалхагIа хиннараш а болаш, Наьсаре юхавахар Лом. МаьркIажел тIехьагIа Iо-кхаьча, дилла йоахаш хиннача бийса а яьккха, сецца гIайтта, шоай болх дIаболабир цар. ЦIаккха турмал Iо ца юллаш, хена тIара бIаргкхоабаш вар Лом Наьсара коа.

Iуйрийна божа дIалоахка ха яр. Иштта латтача Лома бIарг тIаэттар, коара аравόдача Наьсарá. Божа дIалаьллá чуухача нáхаца, къамаьл деш дикка наIар тIа лаьттар из. ТIаккха хьакоаваьнна, беша Iочуволавелар. Гаьнаш юкъе нийсъелча къайла а воалаш, хьасташ долча кхаччалца Iо а вена, царна дIатIа-хьатIа а ухаш, тоъал хьийзар. Гуш дар цун царца сакъердалулга.

Иштта из хьувзаш; цхьа берашха зIамига саг, бе топ а йоаллаш, чехка IотIавера цунна. Топ Наьсарга а яр. КIеззига цхьана лаьтта, урагIболабелар уж. Iуйрийна хIама даа болхачоа тара дар. Турмалца бIарго хьа мел лоацача, цу дийнахьа сарралца Ломá ца гуш ког Iоловзанзар Наьсара.

АргIáш долча оагIорахьа иштта из зувш Сихавар а вар. Цо лаьрхIадар кIийленна ваха. Нахá гургвоацаш лечкъа, кIийленна хá моттиг яцар цу юхегIолла. Гаьнара техáр кхетаргья, аьнна хеташ; шийх бIубенна а вацар из. Хьаьнала къа а хьегаш, нахá новкъа а воацаш, бакълувш саг вар Сихавар. Ше иштта воландаь вар из, харцлувчоá са ца тохалуш. Ишттача сагá дукха эшаш а хилацар герз, цудухьа Сихавар дика хьакхашта вáцар герзаца.

ШоллагIча дийнахьа а Наьсара ковна бIарг тIера ца боаккхаш, хьожаш вар Лом. Селхан ше ваьннача хана, коара ара а ваьнна, IотIабаьхкача нáхаца къамаьл деш латтар Наьсар. Турмалца хьежача, Лома бIарг тIаэттар эгIара чехка боккхача новкъа хьалвоагIача баьречоа. Дикка зийча, из Сихавар волга хайра укхунна. ТIаккха из Наьсарá дов де вόагIилга шек а хиланзар. Кер тохабелар Лома. Цкъарчоа хена тIара Iовала вéлар, новкъосталá ваха. Бакъда, ер дIакхачале хургдар хинна а даргдар, Сихачоá укхо де цхьаккха новкъостал а дáцар. ТIаккха лаьрхIар Лома, меттахьара а ца воалаш, Сихачо лелочунга хьажа.

Наьсара доазонга кхачале, кIеззига наькъо гола тохаш, моттиг яр. Цига кхоачашше, говр сихйир баьречо. Доазон тIа кхаьчача хана, йIоахалаша тувсалуш йόагIар Сихачун говр. ХIа аьнна Сихавар Наьсара коа бодача готтигача наькъага кхоачашше, топа тата хезар Ломá. Цу ханна, сиха ниI хьа а еллалуш, коа хьачувежар Наьсар. Говрбаьри, юха ца соцаш, хьалха аьттехьа хьовзача новкъа говр ерзаяь, аргIáш долчахьа вахар. Цига Iов яхача дахчай кIотаргаш а ягIаш, дIаховаьлча хьу а йолаш, моттиг яр. Цу хьун юкъе дIакъайлаваьлар из.

Наьсарá меттахьа топ кхийттарг лаьрхIар Лома, чухьнахьа хьачувожаш из вайча. Цу сахьате цхьатарра нах дIакоабайдар, дукхагIчáрга топаш яр. Йоккха Iаса бе а йоаллаш, цхьа тенно саг а хьакоаваьлар. Цу ханна Наьсар хьалгIеттар. Цу дерригача гIулакхό Iовежá саг хьагIаттар миссел мара ха яккханзар. Ший дегIах барзкъа цIендеча хьисапе кулгаш Iо а теха, дIавахá, диллá ше вагIача гаьн кIалхарча гIанда тIа Iохайра из. Цунна юххе коа хьачувена хинна къонах а Iохайра.

Из сурт зувш вагIача Ломá хайра, Наьсарá хIама ца даьлга. Из гойтар, корзагIбаьнна боацаш, паргIата хьувзача нáха а хьакоавеначунца къамаьл деча Наьсара а. Коарадар кулга тIаьръюкъе уллаш мо гора Ломá; бакъда арахьардар, карт духьала хиларах, хайрá хоалуцар. Цудухьа, ара хиннар фуд ца ховш, сагота вар из.

Цигача фу хиннад аьлча, хIа аьнна ца вовза говрабаьри гучавоалашше дегабуам а баь; тхьовра коа чувенача теннача къонахчо (из вар цар Iултеш, гIоккхаза доагIа хIама гулде араваьнна); шийца къамаьл деш, наIарах букъ гIортабаь лаьттá Наьсар; ший бéра Iаса наькх тIа Iеттá, ниI дIа а еллийташ; коа дIачувожаваьв. Сихачо топ тохар а Наьсар коа дIачувожар а цхьатарра нийсденнад. Наьсар Iовожаварах; пхо, цхьа кIеззига чокхий а лоацаш, баламах хьокхабалар мара хIама ца деш, дIабахаб. Коара цхьабараш гIаш а говрашца а тIехьабахар дов даьчоá. АргIашца а хьун юкъе а саг лаха хала дар, цудухьа уж ца говш юхабаьхкар.

Тоъал ха яр Наьсарá дов ца ду. Ер а, цунна дукха хIама ца деш, дIадийрзар. Геттара чехка вIашагI-кхийтта; кхы укхаза хьувза йиш яц, атта хоадала тарлу вай, аьнна; цIабахар чIирхой.

* * *

Нокхараша дикка къахьега ха яр из. Шоаш цIагIа болча хана, сарралца нокхарашка хьожаш, ГIайгIатá новкъостал деш хулар Лом. СалоIаш бáгIаш, къамаьл хулар даь-наьнеи виIий-воIеи. ТIехьарча хана ГIайгIата дукхагIа дувцар нáхаца латта хIама дар. Цу хьакъе къамаьл совдаьннадар ГIайгIата, ший даь-веший къонгаш шоайцига хинна цIабахача гIоне. Цул совгIа, хьужаре йиллáча Аьлас а даьдар дуккхаза, маIача нахага даь ца Iеш, лаьрххIа ГIайгIатага, тоам бу балара оаш, яхаш, къамаьл. Каст-каста Лоарас а юртарча боккхача исташа а оалар цунга, чIир ца лехаш, вутавалара оаш Наьсар.

Иштта цхьан дийнахьа нокхарашта юхе бáгIаш, даь-нанас аьлар Ломага:

– Даьра, хац сона-м кIаьнк, укх гIулакхá фу дича бакъахьа да! Тайпан воккхагIа ва яхаш Ковнаркъ а воккхагIа вола воша ва яхаш Аьлабоарз а витац нáха, дехараш деш, бехкаш доахаш. Воашка ду къамаьл хIаьта а ма хой вайна! Уйла яь, Жабалá Далла гарга дезагIа хургдар дича бакъахьа дарий-хьогI вай? Са а Нувсай а цаI мара вац-кх хьо!

Хьона хIама хилар кхер тхо, ала еннаяр из. Эсала саг яцар ГIайгIат е сел боча виIий-воI а Iомаваьвацар цо; ше ала еннар а ца оалаш, ма хулла чехкагIа цIадá деза воашта даьр, аьнна; мухь а баьнна йийлхар из. Кеззига сабар а даь, меттаенача гIолла тIатехар:

– ЧIоагIа кегаеннай са уйлаш, дича-аьлча бакъахьдар ца ховш! Сона-м хац хьога а кхычунга а фу аргда, хьайна ловр де пурам да хьона! Даьла бехках а кхер, сай кIаьнкá къематденна дикадар хилар а лов, нáха а йитац! Бехк-гунахьа доацаш вийна сай воI вита а лáц сона, хьайна ховргда-кх хьона дича бакъахьдар!.. – аьнна, кхы камаьл ца дулуш сецар.

ТIехьарча хана чIоагIа низ бора царна, пхьа бита яхаш, юкъеухача нáха. Дийшачáрех а, маслахьата тоабанцара а, цIихезáча нахах а ца воагIаш саг висавáцар царцига. Къахетар Ломá даь-наьнах, дикка цатоам цунна шийна а хилар. Даь-нáна хьаьста тé а яь, цунна товр хургдар дийцар цо.

Ди сайрангахьа лестача ЦIокъи Таьтеи баьхкар. Сарралца тхо дIаIергда, аьнна; накъаяьккхá ГIайгIат чу а яхийтá; дIахо хьежоргá топ етташ, сакъийрдар цар. Лома техáр, хьожаяь тохе а йоагIашше тохе а, лаьр-хIача кхетар. Цхьанне хIама хьал а кхессе, вокх шинне цхьатарра тохар. Кхийттáча маркъилго парххе йохаяь хIама бIаргаяйча, оалар Лома:

– Хьо вар хьона из йохаяьр!

– Вáцар, даьра, – оалар вокхо, – из йохаяьр-м хьо вар!

* * *

Дича бакъахьдар фуд ца ховш, уйла еш вар Лом. Дага мел ваьнначо, духхьала хьа ца оале а, Наьсарá кхы дов ца дича бакъахьа хеташ къамаьлаш деш, чIоагIа йиш ехаяр цун. Бийсан наб ца еш, сахиларга воалар. Iуйрийна, цхьа бахьан хIама а кхаьлле, шийца бераш а ийце, нокхарий долча водар; ГIайгIатага, дел-къийга хьалъеча тоъаргда хьона, аьле. КIеззига нокхарех а ваьлле; берашка, укхаза хургда шо, со гобаьккха воагIа вайна, аьле; вахе, цхьайолча хана, листача лакхача хьун юкъе лелаш ха йоаккхар.

Цунна чIоагIа хоза хеташ цхьа моттиг яр, боккха нажа хи а багIаш. ДукхагIа йолча хана, цига водар из. Цох букъ техе латтар. Наггахьа тIа а ваьле, цу тIара шоай юрта Iочухьежаш, ше де лаьрхIачун уйла йора.

Кхы а яр цун саготденнача хана водаш моттиг: боккъал хоза юкъегIолла IодоагIаш хьеIа, чам болаш шийла хий а долаш, шин лоам юкъ. Малх тIакхетача оагIорахьа баьццара бай бар, хьовхье йолчахьа лоа дар. Хин йисте Iо а хай, хьогвелча хий а молаш, цига а хулар Лом. Иштта вагIаш хьевелча, лоа долчахьара оагIув шеллора, тIаккха хьал-Iо верзар. СалоIам хиллалца цига а ваьгIе, лоа уллача боса водар. Цига дIакхаьчача хеталора, ше волча моттиге лоамашка Iа чIоагIденна ха я. ТIаккха дагайохар, ше зIамига волаш, ша тIа маркъилгаш кхестаяь а босагIа соалозаш хийхка а ха. Цига аькхан ларашка хьожар, дукха яр уж лай тIа: пхьагала, цогала, лийга, лакхе хьалхо мел вода гаьзарий а, кхы а хьалховаьлча хьагIий а. Лоамех хьаягIача чхараш тIа бе-бе оалхазараш хулар дагIаш: аьрзеш, кераш, лаьчаш. Цига чIоагIа сапаргIата доалар Лома.

ТIаккха, ахка долча водар из: Iехаш баскилгаш, удаш шолкъаш, баьца юкъе кIоригаш кхееш тайп-тай-пара хьазилгаш, лекъаш, чкъордаш хулар. Новкъарле е хIама а доацаш, дича бакъахьа долчун соцам а бий, са-ррахьа нáнáр болча IотIаводар.

Ше хиннача моттигах тамаш еш, цкъа Лома дийцача, ГIайгIата аьлар:

– Йовз сона уж моттигаш, хьа даь-даьца наггахьа йодар со цига саготалла. Аз дувцаргда хьона, тхоай дас; шийна дагадоагIа, яхаш; дувцаш хиннар. Цо оалар: «Цхьан дийнахьа, цIаьхха, Iуйрийна эттача шелалои дел-къел тIехьагIа эттача йIовхалои доадаьча же дулх диа ва со». Цхьаькха а дар цо дувцаш; цхьан замалахьа хиннад, яхаш. Ер вай даха моттиг – лоамаш, гувнаш, аренаш – ерзана хиннай, бай мара хIама доацаш. ЦIаьхха, цхьатарра, мичахьара доагIа ца ховш; оалхазараш, тIадаьхка еррига моттигаш къоарзъеш вай мехка сайца, дикка ха яьк-кхá, дахад. Уж дIадахáчул тIехьагIа, хьалхарча бIаьс-тан юхье цхьатарра тIаяьннай бе-бе гаьнилгаш. ТIаккха, хана йIоахал, хIанз вайна гучча тайпара, хьу хиннай царех.

АЬТТУВ

Хьехар деча наха фуннагIа яхе а, чIоагIа ловра Лома даь пхьа цIаба. ГIайгIата гаргара нах болча а ваха, цига гIолла къахьега дагадехар цунна. Цигга нанайца а Аьлабоарзаца а дагаваьнна, Наьсаре вахар из. Даь-ноанахоша везваь тIаийцар йиший-виIий-воI. Сагага ше фу леладу ца оалаш; диззача кIира къахьийгар Лома; бийсан Наьсара наIарга вахе, тIакхача аьттув хургбола оагIув лехаш; дийнахьа цхьацца кхыйола моттигаш тохкаш. Бакъда цига кхы хIама вIаштIехьа ца даьнна цIавера. ТIаккха цхьа кIира цIагIа а даьккха, коарча нахаца дагаваьнна, хьалха шийца хинна ши новкъост ийца, Наьсаре юхавахар Лом.

Делкъел тIехьагIа Iо а кхаьча, ший новкъосташца хьун юкъе сецар из. Цу дийнахьа сарралца къахьийгача, Наьсар хоаваланзар царна. Ара ца вáла чулечкъав-хьогI из, аьнна; цу деша гIайгIа а яь; цхьаннахьа ца болхаш, цу бус са а леIа; шоллагIча дийнахьа сецца; Наьсарах бIаргкхетий хьажа; хéна тIа а баьнна Iохайшар уж. ХIанз геттара сиха вар Лом Наьсар гό а цунна тIакхáча а. Цо лаьрхIар, нагахьа цхьан-шин ден из хоа ца лой, духхьала цIагIа чуваха, цунна дов де.

КIеззига хIама гургдолаш сийрдаяла éлча, Наьсара бéша нах лелаш мо хийтар хéна тIа багIачарна. Сийрда мел йоал, къаьгга нах болга хайра. Юххера а, вайра акхарна, шийца цхьа саг волаш, беша гIолла чувода Наьсар. Цу дийнахьа кхы вовнзар. Акхар лаьрхIар, кхоана а Наьсар беша аравоалий хьажа.

КхоалагIча дийнахьа Iурре а, беша лийна, чувахар Наьсар. Цу дийнахьа а кхы бIаргавойтанзар цо. Делкъийга салаIа хена тIара шоаш Iобаьлча, Лома аьлар:

– Кхоана ах бийса яьнначул тIехьагIа, кIийленна гIоргда вай! Сои цхьаькхеи, шиъ, Iо а ваха; Iоарча берда кIал говрашца цаI сецá; со, хьалбеша ваьнна, кIийленна ховргва. Нагахьа Наьсар Iобеша воагIе, сай вIаштIехьа дар дергда аз. Топаш йолалой, цхьаннена тIа а хайна, шоллагIъяр уллув а лаьца, цун доазонна хьалгарга-воагIаргва говрашцарвар. Сай аьттонга хьежжá; со а IотIавоагIаргва; тIаккха, говраш хехкка, карардовла хьожаргда вай!

Наьсарах хIама хоалой хьожаш; цаI сарралца хена тIа ваьгIар; хIаьта Лом, кхоана шийца вугаргволчунца, шоашта эшаргдола хIама шаьрдеш хилар.

Ханнахьа дIабийша са а леIа, ах бийса ялале гIайтта, шоаш лаьрхIар кхоачашде бахар уж. Юхе-висáр царна IотIаваха везаш хуле а, кийчча хургйолаш нувр тиллá говр дIа а оттаяь, хена тIа а ваьнна, цар фу хул хьажа хайра. Дов а даь, Ломар карарбовле, Матхал-дукъа тIа хьалваха везар цун. Цигга вIашагIкхета лаьрхIáдар цар, цигара лоам хьалцIа а гIоргболаш.

Новкъост говрашца селхан белгалбаьча бердá юхе витá, Наьсара беша хьалвахар Лом. Шорттига, тата доацаш беша дIачуваьнна, га духьаллаьца, сецар из. Шеддола хIама зувш, саькха вар Лом тахан, цIаккха ца хиннача тайпара. Сатоссаш латтар. Духьала хIама ца хилча, воагIа саг малав къоаста ца лой а, хоалургволаш яр. ЦIаьхха, гIараш еш санна хийтта Лома ладийгIача, лувш нах а гIаьнаш тIа Iолувзача когий шарх а дар хозаш. Цкъарчоа дéгIа зулам бедар укхун; IобоагIачарна хоавалале, кIалхара дIавахача фу дар-хьогI аьнна а хийтар. Дог дар, диллá баьчул сихагIа болх беш, детталуш. ДегI дIалоацденна висар Лом. Маьженаш сайцар. ДукхагIа болх беш хинна маьженаш бIаргаши лергаши дар. Уж гIертар воагIар малав хá а, гό а, хаза а. Кулгаш, гаьна тIехьашка оттача хана, дегIаца Iохийццача Iодáдар, вIалла а довна дагахьа да аргдоацаш, е герзага кховда уж лаьрхIа да аьнна а хетаргдоацаш. Шийна хIама дагадоагIача хана денз, мел нийсденнар духьалдера Ломá. Цкъарчоа ше фу лело, сенна венав ца ховш, вицвир из уйлáша.

Цу уйлаех ваьккхар Лом, лоа мо кIай йоккха модж а йолаш, бейоаллаш топ а йолаш, хьагучаваьннача сага. Цкъарчоа Ковнаркъá тара хийтар цунна из. ВIалла топ бе йоаллаш вайнавацар Ломá Ковнаркъ, тIаккха йоккха тамаш йир цо цу гIулакхах, цигга из Ковнаркъ воацилга а хайра.

Цу ханна воккхача сагá тIехьавоагIача берашха зIамигача сага ший бе йоалла топ кийчйир. ТIаккха ше фу леладу а шийна гу нах малашб а хайра Ломá. Уж бар Наьсари из лоравеш вола новкъости. Укхунна юхе-гIолла IотIехбаьнна, хьаста юхе сайцар уж. ЗIамигача сага, Iовийрза, цхьа хIама хьа а ийца, хьаста чу кхессар. Из хила Iочукхийтар, тата укхунна хьа а хозаш. Хьастá гаьна вацар Лом. Сих а ца луш, массадолча хIаманна меттавáлцца кIеззига сабар а даь, дIайист-хилар из:

– Наьсар! Со вовзий хьона? – аьнна.

Вож шиъ, кIедж яьккхá хий IотIадахача мо тосса а луш, хьавийрзар. Гаьна воаццаш, бейоаллаш топ йолаш, шоашта духхьала хьатIахьежаш латта саг вайча, вIалла шеко хиланзар Наьсара из чIирхо хиларах а, декхар цIадахьа венилгах а. Эккхийтá аьлар цо:

– Даьра, вовз! Жабала воI Лом веций хьо?

Кхы саг йистхилале, Наьсара новкъоста топ техар, Лома аьрда баламах а хьокхалуш. Лом тIехьашкахьа ваьлар. Вокхо цIаькха техар топ, тIера кий а дIайо-хийташ, чош а морцаш, кертá «тура чов» еш. Лом вежар, оаш-м атта ве а тарлу, ший дагахьа аьнна. Тхьовра Iомавеча хана; ГIайгIата хьийхадар из; иштта хьайна дов деш хуле, Iовожаргва хьо; тIаккха, ший топ меттахьа кхийттарг лаьрхIа, моастагIа меллургва; цигга де дезар дергда Iа, яхаш.

Топ йийттáр хьалтIаведар. Дов де аьттув хургболаш, оагIув нийсбаь вежáча Лома, ше уллачара меттахьа ца воалаш, кIеззига тем баь; топ техар ведда хьалтIавоагIачоа; аьтта пхьарс а кагбеш; бéра топ а дIайохийташ; ер ца соцавой, укхо-м цхьаккха а дайтаргдац, аьнна. Човнах дIаухаш цIий кIедж йолаш, аьрда кулгаца топ хьа а ийца, дIахо дов де хьайзар Наьсара новкъост. Лома шозлагIа техáчо цун аьрда пхьарс бийра. ТIаккха хьаура а ийккха, топ хьалхашка а лаьца, IотIаволавелар Лом. Бейоаллаш топ а йолаш, укхунгахьа хьалтIа а вийрзá, вéхано, фу дича бакъахьа да ца ховш мо, латтача Наьсарá.

Ше Iогаргакхоачашше, Лома аьлар:

– Наьсар! Iа бехк-гунахьа доацаш вийнача са даьна Жабалá духьалваха веза киртиг тIакхаьчай хьона!..

Кхоачаш Лома къамаьл чакхдалале, Наьсара топ ялийтар. Лом гаьнá тIехьашкаийккхар. Дов де лаьрхIа ер дIагучавоалашше, вокхо цIаькха а техар. Гаьн тIехьашка этта а, вIалла лачкъа а ца лачкъаш, дIахо а дов деш вар Наьсар.

Лома лак эзар. Цу ханна, цIаьхха, лакхера Iочуежа галг духьала а нийсъенна, цох кхийтта пхо, гоалбаьнна, шок етташ, вокханна лакхе гIолла дIабахар. Наьсара а духьалтехар. Цигга Ломá духьалдера, ГIайгIата дийца, венна иллача ший даь сурт. Наьсарá топ тIалаьцар Лома. Са даь пхьена хилва хьо, аьнна; укхо лака тIа пIелг булашше, духьалдаьхкар кхыдараш: пхьа бита яхаш ихá мохк, Iáлим, ший новкъостий. Юха а духьалвера, вувцаш хиннача сибате а волаш, Жабал. Духьалвена а воацаш, дá, боккъонца цига хьа а вена, латташ мо а хийтар. Хетаделар цо, топ ма тоха, яхаш; кулгаш лестадеш мо. Наьха санна кегаелар Лома уйлаш.

Ше фу леладу ца хайта, цкъа-шозза гIаттий топ кхесса, хо ца валийта лаьрхIа IотеIá, ведда вахá дехьа ягIача гаьн тIехьашкаэттар Лом. Дов дераш тоъал нах ба мотташ хинна Наьсар, топ хьалхашка а лаьца, дIаверзаш-хьаверзаш, сихвенна хьувзар. Юххера а, из шийгахьа хьатIаверзашше; Наьсарá дог доаллача хийла хьо, аьнна; топ дIатIалаьцар Лома. Юха а духьалвера дá. Бакъда хIанз, Жабал Наьсарáи топáи юкъе латташ санна, хетаделар. ТIаккха боккъала чехка Iохийцар топ. Цу ханна Наьсара Ломá техар. Ве-м кхувргда, цкъа зе дулургдоацача воаккхаргва-кх аз ер, аьнна; чаккхам йоаллача топ техар Лома, Наьсарá бейоалла топ парххе йохаяь дIа а йохийташ, аьтта кулгá тIаьръюкъе гIолла чакх а йоалаш. Ший бéра топ еха дIайодашше, чехка хьалтIа а ведда, лаьтта улла новкъоста топ аьрда кулгаца хьаийцар Наьсара. Цо из хьаэцашше, Лома, хьалтIахьийдда, цунна чен тIа топ дIатIаоттайир; теххача тоха – Iеттача Iотта, яхаш ма дий, аьнна. ТIаккха Наьсара аьлар: «Ер хиннадоад из: винза ваь а, ваьр кхийна а, даьр дисадац яхилга. – Ши кулг дIай-хьай дахийта, дIахо цо аьлар: – Хьай лоIам бар де, са цIий хьаьнала да хьона». ХIанз-хIанз топ йоал, аьнна, хийттача хáна; Наьсарá дIатIаоттаяь латта топ шортта хьа а яькххá, юха а ваьнна; Лом, йист ца хулаш, бешара Iоъаравáла лаьрхIа, Iоведар. Наьсара тIехьа а кхайкá аьлар:

– Лом! Ай, ГIайгIатá фу ду Iа? Ца товр ма делахь цунна!

– Эшаш хуле, кхы тIехьагIа а гургда вай! – аьнна, Лома болар сихдир.

ГIулакх хьéвала йиш йолаш дацар. Топий таташ хезá, оарцагIа боагIа нах IотIакхачар кхерар из. Картах IотIех а кхоссавенна, áтагIа гIолла Iоведар Лом.

Дийццача тайпара хьалтIа а вена, гаьна воаццаш, кийчча латташ новкъост а вар. Лом говрá дIатIа а хайна, болабелар уж. Говраш, атагIа гIолла Iойола а енна, дукха ха ялале, йIоахалаша тувссалуш, ма йолххара яхар.

Хéна тIа вагIар Iензар, деча довна суртага хьежá а, ладийгIá а, цу балха дáкъа ца лоацаш. Топаш ювла яьлча, геттара сутара турмалца хьожаш вар из Наьсара беша а коа а. Цхьацца хIама къоасталуш, сийрдаяьннаяр. ВIаший духьалнийсвеннача шин сага хаттар деш миссел, ха яьлар дов деш. Топаш сайцар. Сагота вар хéна тIа вагIар, хиннар фуд ца ховш. Цу ханна Наьсара бéшара Iоъара а ийккха, цхьа саг говраш латтачахьа волавелча, ше дергдар да а даь вόдар Лом хилар, шеко йоацаш, бакъдир цо. Бешара араваьнна саг, говрá тIа а хайна, чехкача боларца, тIа-тIа сихлуш говраш йолаелча, IокIалваьнна ший говрá тIа а хайна, йиллáча метте хьалвахар из.

Наьсар шорттига Iохайра, уралатта низ боацаш. Новкъост пхьарсех Iоухаш цIий долаш, ше фу дергда ца ховш, вéхано хьувзар. Халла мара цунна дIа ца хозаш, гIийлача оазаца аьлар Наьсара:

– Укхаза ца а хьувзаш, хьалчугIоргда вай!

Новкъост хьалчуволавелар. ТIеххьа Наьсар вахар. Цигга IотIакхаьчар топий таташ хезá боагIа нах. Шийна из дIа мел хезáр воагIаш, дукха нах хьаIайра цига.

– Фу даьд укхаза? Мала вар шоана дов даьр? – хеттар нáха.

– ХIама даьдац, хIама даьдац, – жоп лора Наьсара.

Цхьабараш тIехьабахар, даггара Наьсара юхадовла яхашше. ШоллагIчáр, шоашта тIера доаккхачо чокхи а, йоаккхачо коч а, Iодоахаш; уж дIа а хьоарчадаь; сов чехка доарахой човнаш дIайийхкар.

– Тхо чехка цIагIа хьалчудига! – аьлар Наьсара.

ОарцагIбаьхкачáр сихха хьалчубигар доарахой. ЦIагIа чу а ца водаш, ше диллá хувшача гIанда тIа Iохайра Наьсар. ТIаккха аьлар цо:

– ГIо, долле, геттара чехка лозаваь са новкъост Буро чу лорашка вига!

Гонахьа хьувзачáр, шаккхе а ваха веза, шийга аьлча:

– Сона дукха хIама даьдац, – аьлар цо.

Геттара уж тIатеIача тIатехар:

– ГIоргвац, шоаш ца Iелой, Iодахача лор хьалвоалавергва оаш!

Цу хана, йиллá дукха ха йоацаш, йолаш яр Дошлакъий-Юрта тIема бурув. Цига дика лораш а бар. Кавказе дIачIоагIъяла лаьрхIáча Россен импере йийхка, дукха яр цу тайпара моттигаш.

– Къаьда а, Мусáлим а, кхоачарагIа бола нах а хьабеха, хиннар дIа а дийце! – аьлар дIахо Наьсара.

Елхаш хьатIаенача ший фусам-наьнага аьлар цо, бехк боаккхаш:

– КагегIчáр фу де деза, хьо иштта хилча? ЧIикъ даь-ккхе кхы сона ма хазийталахь, зIамагIбараш а совцабе! Боккъалдар аьлча, тхона дукха хIама а даьдац!

ЦIен-нанас шийга яхар дир.

Хьакхаьчар бийхáраш. Мусáлим воккхалгахьа лестá-вар. Модж а къаджъийна, корта а сирабийрза вола из, диллá хиннача тайпара йиза, хобаяланза йолча юхьо тоавенна хéтийтар. Бакъда, китала воацаш, нийсса вар. Бо-ккъалдар аьлча, цу хана саг хила а хилацар кит йолаш. Гийгá товр дицар наха. Наггахьа тоавенначун а йоалтIе хьалъюзар, тIангар дIа а ца дόдаш. Къахьегар нáха, цудухьа хулар цу ханара къонахий чкъаьрий мо биткъа а корсама хи мо нийса а.

Хоза хьехам беш, къамаьл дир къаьдас. Мусáлима а дир дика къамаьл, цатоам хинна боахка нах тéбеш.

Цар къамаьл даьлча, Наьсара аьлар:

– Аз сай низкхоачар дирах, со вé лаьрхIа цхьа топ кхоссанзар Лома тахан, селлара дукха оаха герз вIаш-кадетташ. Ер са кулгах кхийттар а сога дов ца дайта, са бе йоалла топ йохае теххáча кхийттай. Дов дулургдоацаш, са новкъоста шаккхе пхьарс кагбаь, аз: «Ай, ГIайгIат! Цатоам ма белахь цунна!» яхашше, «эшаш хуле, тIехьагIа а коравоагIаргва хьо!» аьнна, вахар из. Дуккха ма нийсденнадий хьалха дIаяхача хана, ший пхьа лéха аьттув баьлча, къинтIера а ваьле маьри вуташ. Из де гIертачоа тара дар цо леладаьр.

– Ай, хIана хьайзар шо селлара сихденна? – хаьттар Мусáлима.

– Са новкъоста даьр ше визза тешаме саг хилар дар. ХIанз айса даьр а дувцаргда аз шоана. Дов де воаллар, ший дá вийнача маьречун цIи йоахаш ца а хьувзаш, ше дер де а дий, дIавода. Лома леладаьр кхы дар. Шийна аз кхозза техача мара духьала топ тоханзар цо, из а кхетаргйоацаш гIаттий техар. Дов дита гIерт-хьогI ер, аьнна, хийттача аз; Ломá кхы дIахо а топ етта йолайир; бехк-гунахьа доацаш вийна ший воI цIавá гIерташ; халонех бIа а ца къожабеш, къахьийгáча цун даь-нанна; виIий-воIа, со пхьа битá воагIа, аьнна, дIахезача хургбола цатоам дага а бехá. Из цатоам йоккхача сагá ца хилийта дир аз айса даьр. Доккха хIама а низткъала болх а ма барий воI веннача хана ГIайгIатá тIакхаьчар; цу хана а тахан а цунна фуннагIа хилча а, цо фуннагIа дича а сага цох бехк боаккхилга а доацаш. – КIеззига сабар а даь, тIатехар Наьсара: – Iаь маьржа, ГIайгIат яI-кх! Товр хаза йиш йолаш хиннаяц-кх хьо укх дунен тIа!..

ТIаккха, дог а чI е хка, къамаьл ца дулуш сецар. ДIахо аьлар цо юхе латтача зIамагIа волча воIага:

– ГIό, волле, цIагIара цигга гIовга доалла са бохча хьада!

ВоIа, чехка вахá, бохча хьадера. Дас бохча хьадаста аьлча, воIа шийга яхар дир. Хьадаьстача бохчá чу доахкар тоъал топа пхорч. Гонахьа багIараш, из фуд ца ховш, цецбаьнна хьайзача; Наьсара аьлар:

– Са карах Жабал веннача дийнахьа денз хьа, пхо тIабоаллаш цхьа поатрон лелаяьяц аз! Тахан аз йийттá-раш а яр, молха мара чу ца доаллаш!

ТIаккха, хьаяйтá, гIап дIахьекхар. Цу тIа мел йоах-качáрна а дахкацар пхорч. Боккъонца бакъдар ха ловчар шийга:

– Хьалха хьона бIаргавайна мича вар из Лом, сенах вайзар хьона из? – аьнна хаьттача, Наьсара жоп делар:

– Садоалача хана тIеххьара Жабала хьатIалекхá ши бIарг бар; тахан тхо вIаший духьалнийсденнача хана; со вовзий хьона, аьнна; цу кIаьнка сона хьатIалекхá-раш!

Цигга а кхы къамаьл ца дулуш висар Наьсар.

ТIаккха Мусáлима аьлар, юхебагIачáрна а халла мара хозаргдоацаш:

– Ер хиннадоад из, ваханза ца ваьлча эгIазводаш а, иштта воасталуш а хила веза саг, яхар.

Цу ханна чуваьлар Бурув чу унахо Iовужаве бахарех цаI, Наьсарга хьажа воалавеш лор а волаш. Лакхарча дегIара, виткъо саг вар лор, дукха воккха а воацаш. ЛаьрххIа Наьсара кулгага а хьежá:

– Дулх мара, е тIехк а е пха а лаьцабац укхун, дукха кхерам болаш хIама даьдац. Бакъда, дарба де деза, хьув а ца кхуйташ, – аьлар цо.

Маркхал тIабиллá дIа а дийхка; хикисех баьча бIалгах качъэллар Наьсара кулг; дерззалца иштта улладе, аьнна. ДIахора дарба мишта де деза IотIаяздаь каьхат хьа а денна, лор цIавахар.

* * *

Ломáр, хи гечона тIакхаччалца атагIа чугIолла Iо а бахá, пхорагIа хий хоададеш дехьабаьнна, малхбоалехьарча аьтта берда тIа а баьнна, хьун юкъегIолла говраш ма йолххара цIенгахьа бахар. КIудж бáгIача хéна юхегIолла Эсте керте а бахá, цигара духхьала къулбехьа, ЦIокъа όтараш йоахкача гIолла, Матхала дукъ тIа бахар. Тхьовре хьал а кхаьча, акхарга хьежаш латта новкъост хьа а кхийтта, ГIорша-къуха тIа бахар. Цига говрашка кIеззига са а лаIийтá, Товзан юхегIолла лоам бахар.

Ханнахьа шоай юрта кхаьча, болхашше Аьлабоарз волча бахар Ломар. Цу кIал Ковнаркъ а вар, ГIайгIат а яр, Ломар цIагIа боаца тоъал ха йоландаь фуд-малад хá баьхка. Шоаш лелабаь болх болчча тайпара дIабийцар акхар. «Наьсар дийна вита доагIа» яха дош хезача, ГIайгIата бIаргашка боад эттар, дIахо вIалла фу дувц а ханзар. Саг йист ца хулаш, дикка тем эттар цIагIа. ХIа-равар кхерар ше аьннар харцахьа хилар, къаьстта ГIай-гIатá цатоам хилар кхерар уж. КIеззига меттаенача гIолла, из кхетадаьча йоккхача сага аьлар, хинна цатоам тарлучча тайпара къайла а битá:

– ХIама дергдац, хIама дергдац, хIанзарчоа из дийна витáв аьнна! ХIанз мо тIехьагIа а тIакхача йиш ма йий цунна!

Ковнаркъ вагIар, ше аьлча бакъахьдар фуд ца ховш. Юххера цо аьлар, Аьлабоарзá дIатIавийрза:

– ХIа, фу ях Iа? – вож йист а ца хинна, дIахо аьлар: – Тахан-кхоана мохк хьалкхоачаргба. ДIаде хьаькъале, наьха ладувгIа догдоагIаргдолаш, къамаьл хила деза вай. Чехкка тайпан мел вола саг хьавеха!

Дукхача хана денз, из дов дIадалийтá хургдар Ковнаркъа, мехкá ловр дар духьа а. Бакъда, лаьрххIа-м áлацар, цаI мара воаца воI веннача нанна цатовр ца де.

Лом, ший шин новкъостаца, нахá юкъе хила вό хеташ, цIагIа Iочувахар. Ца хьелуш, гулбелар коара нах. Хиннар фуд а боккхагIий сенна кхайкаб а ца ховш, сагота бар уж. Бакъда хаттар луш, саг вацар; боккхагIчар фу оал хьежар. Массавар гулвеннача гIолла, Наьсаре хиннар дIа а дийца, Ковнаркъа аьлар:

– Сона хетар дой, цу довна кхы топ ца кхоссаш, мехко яхар дергда вай!

Саг йист ца хулаш, дикка ха яьлар. Раьза боацараш а хургбар, бакъда духьала хIама-м аланзар. ГIайгIатá а Аьлабоарзá а дIатIавийрза, дIахо Ковнаркъа лаьрххIа аьлар:

– ХIа, фу ях оаш? Хéтар ала!

ГIайгIати Аьлабоарзи, йист ца хулаш, Iийра. Раьза бацар уж цу къамаьлá, лацар царна Жабал вита.

Юххера Ковнаркъа:

– Сих ца луш, саббаре хIама дергда вай укхох! – аьнна, дIакъаьстар гулбеннараш.

* * *

Цу сахьате ерригача Наьсаре дIахайра Наьсарáи цун новкъостáи дов даьлга а, ве аьттув болашше, Наьсар ца вувш чIирхой дIабахáлга а. Хез-хезар воагIаш, нах гулбелар Наьсара коа. Адам хьаIайнача гIолла Мусáлима аьлар:

– Эггара хьалха вайна хá дезар дов даьраш бокъонца чIирхой ба-бац да! Харц лувргволаш мичав Наьсар; цо даьча къамаьлах ца тешаш хIама а дац; хIаьта а мехка бокъо яц, цхьан оагIоно даь къамаьл бакъдаь, шоллагIчáрга ладувгIале кхел é. Жайнашкахьа йоах: «Цхьан оагIонга ладийгIа, шоллагIчо фу йоах ца хьожаш, хьукам дерг ма дац сага, ше бусалба волаш». Цудухьа бакъдар хá нах бахийта беза!

Мусалим къамаьл даь ваьлча, нахá хьаюкъеваьнна, Наьсара даь-веший воIа Хьанала аьлар:

– Мусáлим, ваха-вá хала дале а, хьайна эшаш бола новкъостий баьха, хьо Лоам водаре бакъахьа хетар тхона, фуд-малад хá а, нагахьа аьттув бале, маслахьатá къахьега а!

ТIаккха Мусáлима аьлар, къаьданна дIатIа а вийрза:

– ХIанз цкъа хьога ладувгIаргда вай, цул тIехьагIа Iа яххар а дергда!

– Хьайца ши-кхо новкъост ваьккхе, шоаех ГIайгIата гаргара саг хьа а техе, Лоам гIо бакъдар хá! Шо цIа-даьхкача, оаш денача хабарга хьежжа, дIахо къахьегаргда вай! – аьлар къаьдас.

* * *

Мусáлим ший новкъосташца Барта-боса кхаьчача хана, пхьера ха яр. Цига бийса яьккхá, шоаех Терсмейли Лоалихи хьа а теха, сецца дIахобахар уж.

Ломар цIакхоачашше, массанахьара шоай юрта доагIача наькъашта ха оттадаьдар Аьлабоарза. Турмалца хьежаш, ха тIа латтачáрна вайра бухь биллá воагIа ворхI говрбаьри. Шоаех цхьа новкъост чувахийтар цар; иштта боагIаш нах ба, аьнна.

Хьаьший, ца хьелуш, хьалкхаьчар. Ха тIа латтачá-рех цхьаболчарна дика бовзаш бола, каст-каста акхар юрта боагIаш хинна маслахьатхой бар уж.

Моаршал-хаттар даьлча, хьаьшаша хаьттар:

– Ковнаркъ а Аьлабоарз а цIагIа вий?

Ба, аьнна, юрта чубигар уж ха тIа латтачáр. Болхашше, Аьлабоарзарга бахар маслахьатхой. Шоаш леладер дIа а дийца, цар аьлар:

– Ковнаркъ а кхы юртара боккхагIа бола нах а хьабехийта!

Цу сахьте нах гулбелар. Iáлим а вар царна юкъе. Селххане цунга хайтáдар Ковнаркъа из гIулакх, тарлой вола а аьннадар.

Терсмейла аьлар:

– Нагахьа, Наьсаре хиннар шо дáкъа долаш дале, шоана хов хургда оаха фу леладу! ДIахо оаха бена никъ Мусáлима бувцаргба шоана!

Мусалим къамаьл де волавелар. Цхьаккха дийна хIама да аргдоацаш, сатем эттар цIагIа. ХьалхагIа, дош юкъе ца дуташ, Наьсара даь къамаьл дIадир цо. ТIаккха сабар даь, Ковнаркъá дIатIа а вийрза, хаьттар:

– Шоана фу хов цох? Шо дáкъа долаш дий из? Шуца дувзаденна хIама дий цига?

Ма хулла Iотталургдоацаш, де гIертар из къамаьл. Йийкхáча сигала урагIа а яхá, гонахьа новкъарло еш дийна хIама ца хиларах, паргIатта хьувзача аьрзех тара бар лоткъам. Оала дош, фéга аьрзе лесто ткъам мо, тайжжа дар. Гуш дар маслахьатхо масседолчох кхеташ волга.

ЦIагIа багIача нахá халла мара дIа ца хозаш, Ковнаркъа аьлар:

– Дов даьраш тхо да! Из шеддола хIама, Лома хьадийца, тхона ховш а да!

– Бехк ма биллалаш дукха лéрах! – аьнна, дIахо йистхилар Мусáлим. – Сайна мехко тIадиллáр дувц аз. ТIехьагIа оаш фуннагIа дой а, мохк хьалхабáллал доккха хIама ма дий, Наьсар ца вувш, хIанз оаш даьр. ДIахо фу де лаьрхIа да шо укхох?

Фусам-даьшта товр де гIерташ, вIаштIехьа ма доалла кIаьдагIа лувра из.

Саг йист ца хулаш, кIеззига ха яьлча, велха а чIехка, Терсмейла аьлар:

– Даьла къахетам совбаьнна, дикадар хургда укхох; сабаре хургда вай!

Гулбеннача нахах цхьанне аьлар:

– Аьттув болаш саг хиннав Наьсар; гой, хIанз вургва аьнна хийттача хана, мишта дийна висав.

– Далла а адамашта а гарга Лома даьр да шоана доккха хIама, из ба шоана аьттув а толам а, нагахьа дIахо акхар мехка юхь йой, – тIатехар Iалима.

Иштта дика къамаьл ГIайгIата гаргарча сага а, Лоалиха а, ЦIайлоама а, кхычар а дир. Юххера а Iáлима Ковнаркъага аьлар:

– Живари, нах шуга хьежаш ба, йистхила!

– Аьлабоарз, Iа дIадел акхарга къамаьл! – аьнна, хьавийрзар Ковнаркъ.

Ше латтачара кIеззига хьахо а ваьнна, Аьлабоарза аьлар:

– КIаьдваьв укх белхо, дикка са а хоададаьд, цхьа кIеззига садаккхийта, тIехьагIа цаI дергда вай!

Ше вáгIачара хьал а гIетта, Мусáлима аьлар:

– Дика да, кхоачам боллаш къамаьлаш хиннад вай, хIанз тхо цIагIоргда. ДéгIáдале, кастта гургда вай!

Хьаьший баха гIайттар. Фусам-даьшка Iадика йийца, шоаш коара дIаарабаьлча, ГIайгIата гаргарча сага аьлар новкъосташка:

– Шортта Iодолале, со йишийга фу хьал да а хьежá, IотIехьакхув шоана!

ГIайгIатá хьехар а даь; товр а дийца; чай мала аьлча, ха яц, хьежаш нах ба, аьнна; араваьлар даь-веший воI. IотIехьакхийча, новкъосташка аьлар цо:

– Даьла къахетамах, цигардар а вό дац, къизалал къахетам котбаьнна я йоккха саг!

* * *

Из бийса Барта-боса а яьккхá, шоллагIча дийнахьа Наьсаре IоцIавахар Мусáлим, ший новкъосташца. Болхашше, Наьсар волча бахар уж. ХIаьта ГIайгIата гаргара саг, сона тоам бац цига д1ачувá, аьнна, чувахар. Цига, ераш цIабахкарга хьежаш, тоъал тайпан а кхы гаргара а нах бар. Чехка къаьда а цу юртара боккхагIбола нах а хьабехийтá, шоаш денар дIадийцар Мусáлима.

– Из вό дац! Вайна гучох а оаш хьадувцачох а, дикадар хулачахьа даьнначоа тара да из, – аьлар гулбенначáр.

ТIаккха къаьдас аьлар:

– Кхоана мохк вIашагIа а теха, дича бакъахьарчоа барт бергба вай!

ШоллагIча дийнахьа делккъийга, Наьсара коа вIа-шагIкхийтта дукха адам дар. ХIара юртара цхьацца-шишша венавар, лаьрххIа нах бахийтá вийха. Жабал венна уллáш тIакхаьчá кхо говрбаьри а вар. Мехкагара хьаькъал эцаш а, бакъахьдолчоа нáхаца дагабоалаш а, бар Наьсара тайпан нах. Цига къамаьл дир Наьсара даь-веший воIа Хьанала. Ше чакхвоалаш аьлар цо:

– Дича бакъахьдар мехко хьаáла деза, вай из кхоачаш дергда!

Коа кIеззига сатем эттар, тIаккха шорттига ше вагIачара хьал а гIетта, нахá хьаюкъе а ваьнна, Мусáлима аьлар:

– ХIа-а, нах, ладувгIалаш! Бакъда шоана Наьсара довхошта, из дийна а волаш, пхьа бита низткъала долга. ХIаьта а вай дег чура къахьега деза, Далеи Пайхамареи; Даьлера салот, салам-моаршал Элчанна хилда; яхачоа духьала мел доацар хьа а деш. Хьоастаденна а, дийлха а, бартала дийша а!

Къаьдас а кхыча нáха а дир къамаьлаш. Юххера а мехко вIашагIделлар, нийсса ши кIира даьлча лоам бахá, ГIайгIата коа барталбийша, дéхар де.

Цу юкъа, сайца ха йоацаш, Эса-чIожерча а, Наьсарерча а, Лоамарча а наха лаьрххIа къахьийгар масла-хьатá.

* * *

Йиллáча хана мохк лоам бахар. Уж Барта-боса кхаьчáр делкъа ха яр. Цига бийса яккха шоаш сайца а сайцá, чехка ши саг дIаховахийтар Мусáлима, тоамá нах боагIилга дIахайта. Цигара Терсмейл а, Лоалих а, кхы тоъал нах а хьакхийтта; шоллагIча дийнахьа Iийрийна дIахобахар. ГIайгIатар наIар тIа уж кхаьчáча хана, малх дикка айбеннабар. Хьакхаьча латташ Iáлим а, ЦIайлоам а, Лоаманкхаз а, Къонхилг а, иштта кхы дуккха нах а бар. Коа хьувзаш Ковнаркъ а, беррига тайпан нах а бар. Цу юртара нах хьа а кхийтта, тоттабенна ГIайгIатар коа дIачу а баха, барталбижар мохк. ДIá юстаро латтача Ков-наркъа дIатIавахá, цох цу коара ши-кхо саг хьа а теха, цIагIа дIачувахар Iáлим. Дукха ца хьелуш, шоашца Аьлабоарз а Лом а волаш, хьаáрабаьхкар.

Аьлабоарзар арабаьннача сайцар. Iалима, волавенна барталбижа уллача мехка дIатIаваха, хьалхарча мугIар тIа уллача къаьдийга аьлар:

– Вай денача хIаман юхь яьй акхар; бакъда; со эшац цига, яхаш; ГIайгIата хьаараяла тигац.

Ше уллачара меттагIа ца воалаш, къаьдас аьлар:

– ГIайгIат хьаара ца яьлча, мохк хьалгIоттарг-боацилга-м бакъда!

Кхы юкъ ца йоаккхаш; тхьовра ше хиннача цIагIа чувахар Iалим; шийца ЦIайлоам, Къонхилг, Лоаманкхаз а волаш. Дикка хьебенна, ГIайгIат а йоалаеш хьаарабаьхкар уж.

Ковнаркъ; шийца Iалим, кхы нах а болаш; барталъухкача наьха хьалхарча мугIарá хьатIавена:

– Тахан оаш денача гIулакхá жоп да шоана! Хьал-гIовтта, хьалгIовтта! – яхаш, керта тIа кулг IотIа а оттадеш, чакхваьлар.

Цу мугIарах бáдараш хьалгIейттар. ТIеххьа беррига мохк ураэттар. Къаьдас, кхы юкъ йоацаш, ши кулг хьаллаьца дуIа дир, нáха тIехьа амин а оалаш. ДуIа даь даьлча; дIатIаухаш Ковнаркъá а, ГIайгIатá а, Аьла-боарзá а, Ломá а ловцаш доахаш, баркал яхаш; бар нах; цхьаболчар кодам бора. Шоай фу де деза ца ховш, белхар а бéлар а вIашагIъийна, гIадбахарá хьайре хинна вар цига мел вар. Дега хала вIашагIкхетар дар из.

Цхьа кIеззига нах гIаьметта баьхкáча гIолла, Ковнаркъа аьлар:

– Вá нах, ладувгIалаш! Тахан оаха даьр Даьла духьа даьд, шай хиллал дола хIама хьаэцаргдоацаш, мехка юхь яр духьа а, бакъдунен чу волча тхоай воI-вешийна дикадар хилийта а!

Кхы хьé ца луш, мехкаца дага а ваьнна, кулге бига Наьсар а цун нах а хьалбоалабе цхьа-ши саг Наьсаре вахийтар Мусáлима:

– Ма долхха дахé; царга кхаъ баьккхе; дар долчча тайпáра дIа а дийце; Наьсари, цун къонгаши, цар тайпан нахи боалабеш дувла! Кхоана укх ханна, укхаза а хила! – аьнна.

ДикагIа йолча говрашца Iоболабелар Наьсаре болхараш.

ХьалхагIа къаьдас а, шоллагIа Iáлима а, иштта кхычар а оалаш, баркал аьлар мехко пхьа битачáрна. ТIа-ккха Iáлима аьлар:

– ХIанз гIаьххьа марта дуа ха хулаш а латт, нах кIаьдбенна а мецбенна а ба, укх юртарча, Лоаманкхаз яхача зIамигача сага чудийхад вай тахан, укх гIулакхах тоам хург бежан а дийна. Из тхьовре кхийхка даьннад, кхы хьéдала йиш яц!

Мохк, раьза хинна, Лоаманкхаз волча хьалчубахар. Цига дика а хьийгá, цхьаццанахьа дIачу-хьачу болхаш, цхьабараш тáмашнерча моттигашка хьажа а ухаш, из ди сайранга а дихьа, бийса яккха лоам сайцар уж.

* * *

Наьсаре бахáраш, делкъийга Iо а кхаьча, кхааш дáха баьлча, кIалхарбараш чIоагIа гIадбахá, акхарна совгIаташ телаш, ловцáш доахаш хьайзар. Наьсара сесаги мехкарийи, доккха товр а хинна, белхар. КIаьда хьаьсте тебора уж Наьсара. Боккъалдар аьлча, велха дог-м цун ший а доагIар.

Качъулло ца дезаш, кулг дикагIа хиннадар Наьсара. Кердача хIаманца чов дIайийхка кийч а венна; новкъостий а болаш; шийга аьннача тайпара лоам вахар из.

Саралехь ерригача шаьраче дIахайра Наьсарá пхьа битáлга а из кулге вига лоам хьалвигáлга а. Боккха кхаъ хулар, из дIа мел хезáрашта.

Наьсар ший новкъосташца Барта-боса кхаьчача, пхьера ха хиннаяр. Болхашше, Терсмейл волча бахар уж.

Моаршал-хаттар даьлча, Терсмейла аьлар:

– Лоалихи сои цIадаьхкáдар; гаьна а йоацандаь; кхоана шуца юхагIоргдолаш.

* * *

Ханнахьа йиллáча метте хьалкхаьчар кулге баха болхараш. Новкъостий юрта йисте битá, Терсмейлеи Лоалихеи ГIайгIатарга хьалчубахá дIахайтар наьсархой хьалкхаьчалга. Iалаьмате дукха адам дар ГIайгIа-тар коа. Лоамара вá декхарийла вола саг, ца воагIаш висáвацар цига. Эса-чIожерча юрташкара а бар нах; шоашта хьалха цигара дийша нах а болаш.

Ше фу леладу Аьлабоарзá а нахá а хайтá; шийца ЦIайлоам, Къонхилг, Лоаманкхаз ваьккхá; хьаьшашта духьалвахар Iáлим.

Мáша тIа а кхеллá, палчакх а тиллá, наха гургйоацаш юхь къайла а яьккха, кийчвир Наьсар. Iалим хьалха волаш, лаьрххIа гобаьккха дIанийсбеннача наха, сагá гургвоацаш хьулаваь юкъе Наьсар а волаш, коа хьалчуболабелар, шоаш даьча хIаманна бехказабовла а, цатоам хинна нах къинтIерабáха а боагIараш.

Коа латтар къаьда, Мусáлим, мехка юкъе бовзаш бола къонахий. Увзалуш коа хьалчубоагIа наьсархой бIаргабайча, Мусáлим Iокхайкар:

– Хийцце дувла, юха ца гIерташ, тахан денз укх коа боагIа никъ маьрша ба шоана!

БоагIараш, болар сих а даь, хьалтIаайттар. Хьалхашка латтараш дIай-хьай баьлар. ШоллагIча мугIаре бар Ковнаркъ, Аьлабоарз, Сихавар, Лом, беррига тайпан нах.

– Ковнаркъ! Даьла духьа къинтIера а доалаш, дIа-мархIалелха! – аьнна, дIайистхилар Мусáлим.

Ялхайтта шерá моастагIий хинна шин тайпан нах, къинтIера а баьнна, кулге бахар. ГIайгIат хьаáра а яьккхá, Наьсарар дIабийхар Iáлима. Вокхáр цу сахьате йоккхача сагá го бир. ТIаккха Iáлима аьлар:

– Жи, нáнá, вай хьаьшашта къинтIераяла!

Цхьан юкъá сабар а даь:

– Аз даькъала бувц ераш! Со къинтIераяьннай, Даьла къинтIеравалва акхарна!.. – аьннача соцаелар ГIайгIат. КIеззига тем а баь тIатехар: – Шоай дезалий вό ма гулда шоана!

ТIаккха ше хьаáраенача цIагIа чуяхар. Кхы кхалсаг цхьаккханахьара ара а яланзар, е сагá бIарга а йовнзар.

Иззамо доккха дов дIадоалаш хилча, шинна оагIо-рахьара кхоачарагIа волча шин сагах доттагIий бора. Цигга Ломахи Наьсара зIамагIволча воIахи доттагIий бир мехко.

Нахá ше гойта а йистхила а тоам хетацар Наьсарá. Къаьстта лоралора из Жабала нахах. Цудухьа, гIулакх ма даьллинге, коара араваьлар из. ТIаккха, кхайка дIа а вийха, ший даь-веший воIага Хьаналга аьлар:

– Мехкá баркал а áла, нийсса кIира даьлча, вайцига нах вIашагIтохаргба вай, укхаза мел волча сагага цига Iовола а ала!

Шийга аьннар чакхдаьккхá; даь-веший воI хьа а вена; хьабийхá Iáлимá а, ЦIайлоамá а, кхычарна а баркал аьнна; дIахо укхаза хьувза тхона тоам бац, аьнна; ший новкъосташца цIавахар Наьсар. Бисáрашка, ЦIайлоама дIачубигá доккха сагIа а даь, дика хьегийтáр. Даьча сагIах ЦIайлоамá баркал а аьнна, къаьстта Ковнаркъá а мехка юхь ярах, цу гIулакхá къахьегарах лоамарча бо-ккхийча нахá а, цига мел волча сагá а чIоагIа баркал а аьнна, делкъийга цIабахар уж.

СагIа даь а, ураэтта гIулакх даь а, ше волчча Даьлага хьоаставенна а, пхьа битáлга хайча дег чура дика хийтта а, цу гIулакхá дáкъа ца лоацаш, саг висанзар ГIалгIай мехка: лоам а шаьрача а.

ЭПИЛОГ

Цул тIехьагIа дикка шераш дIаихар. Зéне-зуламе боацаш, бáхар лоамара нах. Тоъал зама яьнна ха яр лоамара модз дахьа вена, Наьсарера хьаьша ГIайгIатарга нийсвеннар.

Г1айг1ат яр лоа мо к1айбенна корта болаш, ви1ий -ви1ий бераша г1улакх деш, царца са а къердалуш, б1арга 1унал деш яг1аш.

Дошув а яр, боккхача наха товр де г1ерташ, сарралца 1о ца ховш, ц1ен дезар-эшар деш лелаш. Къаьстта берашцара болх дукха хулар цун, наьха сана ха д1алоацар цар, тоъал дар цар уж.

Нувса а хулар, бер торкадий а, делхар хьаьсте а, мецденнар дузадий а, несийна новкъостал деш.

Шортта нокхарий а жа-доахан а дар цар. Йόжаш а хехкаш а говраш яр. Говраш хехкаш моттиг нийсъелча; хIанз а, дукхагIча хана, хьалхара моттиг яхьар Лома говро.

Со цIавалцца берашта хьéхадалара Iа, аьнна; Ломага хьужаре хьа а енна; кIоаргагIа Iилма Iомаде Истамале вахáвар Iалим.

Дуккхача берашта Iилма Iомадир Лома. Арахьа дIавахá веце а, наьха санна шийх а хилар цох кIоаргга Iилмах кхеташ дийша саг.

Къуръáнал совнагIа, цо берашта хьехар халкъа дух, мохк, Iалам Iомош дола Iилмáш. Йоазув шаьрдайтар, хийцца язде а деша а ховргдолаш. Эрсий мотт а хьехар Лома берашта кIезиг-дукха. Дешархошка цо оалар:

– Юха а ца гIерташ, лерттIа дешалаш. Миччахьа нийслой а, нáкъадаргда шоана оаш Iомадаь Iилма, моллагIа из дале а.

СурхотΙе,

Ш.

Дошлорг – словарь редких слов