Літаратура. Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя

Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя. Мн., 1993.

Архітэктура Беларусі: нарысы эвалюцыі ва ўсходнеславянскім і еўрапейскім кантэксце. У 4 т. Т. 1. ІХ – XIV стст. Мн., 2005.

Белямук М. Загадка царквы-пахавальні // Полацак. 1992, № 2 (17).

Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 1. Старажытная Беларусь: Ад перша­пачатковага засялення да сярэдзіны ХІІІ ст. Мн., 2000.

Загарульскі Э.М. Заходняя Русь ІХ – ХІІІ стст. Мн., 1998.

Памяць: Гіст.-дакум. Хроніка Полацка. Мн., 2002.

Пуцко В. Стилистические проблемы фресок собора Спасо-Ефроси­ниевского монастыря в Полоцке // Гісторыя і археалогія Полацка і Полац­кай зямлі. Полацк, 1998.

Селицкий А.А. Живопись Полоцкой земли ХІ – ХІІ стст. Мн., 1992.

Тарасаў С.В. Полацк ІХ – ХVIII стст.: гісторыя і тапаграфія. Мн., 1998.

АРХЕАЛАГІЧНА-АРХІТЭКТУРНЫЯ ДАСЛЕДАВАННІ
НА ТЭРЫТОРЫІ КНЯЖАЦКАГА БАРЫСАГЛЕБСКАГА МАНАСТЫРА Ў БЕЛЬЧЫЦЫ

Гістарычныя звесткі пра Барысаглебскі (княжацкі) манастыр. Гісторыя вывучэння Барысаглебскага (княжацкага) манастыра. Археала­гічныя раскопкі Вялікага сабора. Праблема кансервацыі рэшткаў сабора і перспектывы далейшага вывучэння помніка.

Даследаванне Пятніцкай і Барысаглебскай цэркваў. Дзейнасць дойліда Іаана і архітэктурныя асаблівасці храмаў Бельчыцкага манасты­ра. Храм-трыконх.

Фрэскавы жывапіс Пятніцкай і Барысаглебскай цэркваў. Раскрыццё фрагментаў фрэсак пры раскопках ніжняй часткі сцяны Вялікага сабора.

У першыя дзесяцігоддзі ХІІ ст. адзін з сыноў Усяслава Брачыславіча – Барыс Усяславіч – узводзіць некалькі мураваных цэркваў. Адна з іх – гэта храм-усыпальня, размешчаны за горадам, на левым беразе Дзвіны пры ўпадзенні ў яе ракі Бельчыцы. Так быў заснаваны Барысаглебскі манастыр.

Пазней манастыр быў абкружаны каменнай сцяной з вежамі. Пра гэта паведамляе М.М. Кайгародаў, які даследаваў манастыр у 1910 – 1914 гг.: “Борисоглебский монастырь лежал в середине древней великокняжеской (полоцких князей) резиденции – в Бельчице, которая образовывала более обширный замок, чем Верхний замок... Так же и здесь весь мыс, образуемый рекою Двиной, был укреплён и образовывал крепость, в которой находились княжеские палаты и терема. Здесь же остатки фунда­ментов древней каменной стены Бельчицкого замка, заключавшего в себя монастырские храмы и постройки... На самом выдающемся конце мыса, образуемого правым берегом Двины и левым речки Бельчицы, находятся следы фундамента одной из башен (многогранной – не круглой), затем если повернуть вдоль реки Бельчицы, то также кое-где видны следы фундаментов, стены или крепостные, бывших построек”.

Каменныя ўмацаванні існавалі да XVII ст., калі былі знесены пасля паступовага ўкаранення уніяцкай царквы. Усяго ж на тэрыторыі манастыра даследчыкам вядома чатыры старажытных храма. З іх толькі два – Барысаглебская і Пятніцкая цэрквы – больш-менш захаваліся да ХХ ст. У 1929 г. камісія навукова-даследчай экспедыцыі Цэнтральных дзяржаўных рэстаўрацыйных майстэрняў на чале з І.Э. Грабаром адзначала, што цэрквы знаходзіліся ў руінах, ад іх фактычна засталіся толькі частка сцен, праўда, ўсё яшчэ на значную вышыню. Пастанова камісіі аб захаванні старажытных фрэсак і пабудове даху цэркваў не была выканана. Ужо ў сярэдзіне 30-х гг. цэрквы, пры маўклівым садзейнічанні ўлад, былі зніш­чаны мясцовымі жыхарамі, якія выкарыстоўвалі плінфу са сцен храмаў для ўласных патрэб.

А.А. Трусавым у 1990 г. былі праведзены археалагічныя даследа­ванні Вялікага сабора. Гэта быў шасцістоўпны, трохапсідны храм з трыма прытворамі. Памеры яго (без прытвораў) складалі 23,5×16,2 м. Істотнай рысай храма з’яўляецца тое, што яго купал абапіраецца не на ўсходнія чатыры слупы, а на заходнія, г. зн. падкупальная прастора была змешчана на адно чляненне на захад. Шэсць слупоў дзялілі падкупальную прастору на тры нэфа. Сцены ўнўтры і вонкі мелі плоскія лапаткі, па размяшчэнню адпавядаючыя слупам. Муроўка сцен “са схаваным радам”. Падлога храма выкладзена з добра загладжанай вапнавай рошчыны з буйной цамяначнай крошкай, таўшчыня заліўкі 10 – 12 см. Месцамі выяўлены рэшткі падлогі з паліваных плітак жоўтага, чырвонага, зялё­нага і зеленавата-жоўтага колеру. Магчымае датаванне храма – 20 – 30-я гг. ХІІ ст.

Падлога ў цэнтральнай частцы храма была пакрыта паласою шырынёй 13 – 15 см фрэскавага роспісу. Аналагічная паласа размяшчалася ўнізе сцяны. Сцены сабора былі пакрытыя фрэскавым роспісам.

Зараз сабор знаходзіцца пад зямлёй і пра яго існаванне нагадвае адзін толькі пагорак, з якога дзе-нідзе праглядаюць рэшткі старажытных муроў. Праз помнік праходзіць асфальтаваная дарога і такім чынам пляцоўка, на якой размешчаны храм, засталася незабудаванай. Перспектывы вывучэння храма відавочныя: па-першае, з мэтаю дакладнага і найбольш поўнага вызначэння яго культурна-стылістычнай прына­лежнасці, па-другое, дзеля рэстаўрацыі ці хаця б кансервацыі рэшткаў сабора. Храм варты аднаўлення, ці па меншай меры музеефікацыі.

Пятніцкая царква – невялікая па памерах і вельмі пераробленая падчас рамонтаў XVIII ст. Царква ўяўляла сабой кампактны, прамавугольны ў плане (5,75×5,1 м) аднанэфны, аднаапсідны храм. У XVIII ст. была перабу­давана апсіда, пачатковая апсіда была прамавугольная, з лапаткамі на вуглах. Тэхніка муроўкі сценаў “са схава­ным радам”. Сцены змураваны з высокаякаснай плінфы з клеймамі. Дэкаратыўнасць муроўкі была падкрэслена падфарбоўкай палос плінфы чырвона-карычневым колерам. Да ХХ ст. захаваліся дзве старажытныя сцяны (паўночная і паўднёвая) з плоскімі лапаткамі на канцах. Пад царквой змяшчалася крыпта, такім чынам, царква з’яўлялася ўсы­пальняй.

Унутры царква была атынкавана і пакрыта фрэскавым роспісам. Падчас раскопак знойдзены пліткі падлогі з палівай. Тут жа, у царкве, знаходзілася фрэска Барыса і Глеба, што дазваляе выказаць меркаванне аб пачатковай назве царквы Барысаглебская. Адно з верагодных яе прызначэнняў – царква-пахавальня князя Барыса Усяславіча.

Датаванне царквы – ХІІ ст.

Пятніцкая царква Бельчыцкага манастыра: малюнак ХІХ ст.

Архітэктанічна Пятніцкая царква не мае аналагаў сярод помнікаў мураванага дойлідства і на думку Т.В. Габрусь з’яўляецца экстрапаляцыяй у ім прасцейшага тыпу драўлянага праваслаўнага храма таго часу. Яна з’яўляецца першым храмам-пахавальняй з падземнай крыптай; гэты тып храма, верагодна, запазычаны з паўднёвых краін.

Барысаглебская царква Бельчыцкага манас­тыра яшчэ ў 1929 г. узвышалася да аснавання скляпенняў. Захаваліся тры сцяны храма, усходняя цалкам адсутнічала. Усходняя частка Барыса­глебскай царквы была ўскрыта падчас пракла­дання інжэнерных сетак у 2003 г. У тым жа годзе Д.У. Дукам быў праведзены археалагічны нагляд. Высветлілася, што апсіда XVIII ст. была прамаву­гольная ў плане, слядоў больш ранняй апсіды не выяўлена.

Царква трохнэфная, шырынёй каля 8,3 м. Даўжыня храма дакладна не высветлена. Бакавыя нэфы вельмі вузкія. Царква, верагодна, мела хоры. Магчыма, спачатку царква мела паўкруглую апсіду. Муроўка сцен цагляная “са схаваным радам”. “Паласатасць” муроўкі была ўзмоцнена афарбоўкай цэглы ў карычнева-чырвоны колер (аналагічная з’ява зафіксавана і ў Пятніцкай царкве). Па плану і камапзіцыі вежападобнага верху назіраецца падабенства Барысаглебскай і Спаскай цэркваў. Дата­ванне храма – першая палова ХІІ ст. У канструкцыі храма ўжыта дрэва: па перыметру будынка праходзіў пояс драўляных сувязей з дубовых брусоў крыху ніжэй узроўня вокнаў. Паводле Т.В. Габрусь, у архітэктоніцы храма выразна вылучаюцца элементы ўплыву раннехрысціянскага дойлідства Закаўказзя, што сведчыць пра духоўна-практычныя стасункі з праваслаў­нымі манастырамі закаўказскага рэгіёна.

У складзе манастыра знаходзіўся яшчэ адзін храм, які быў адкрыты ў 1790 г., калі да старажытнай Барысаглебскай царквы дабудоўвалі новую рызніцу. Тады рабочыя натыкнуліся на падмуркі, якія былі дастаткова падрабязна апісаны і зафіксаваны ў выглядзе графічнага малюнка. Гэты графічны малюнак на сённяшні дзень з’яўляецца адзінай дакументальнай крыніцай.

У канцы ХІХ ст. рэшткі царквы даследаваў А.М. Паўлінаў, які адзначыў, што сцены былі змураваны з якаснай плінфы, на рошчыне з дамешкамі бітай цэглы, а сярэдзіна іх запоўнена бутам. Ім знойдзена таксама лякальная плінфа са скругленым тарцом. Царква была аднаапсід­най, вельмі выцягнутай у даўжыню. З поўначы і поўдня, прыкладна пася­рэдзіне бакавых сцен, выдаваліся адкрытыя ўнутр паўкруглыя выступы. Пад алтарнай часткай размяшчаўся вялікі склеп, верагодна, крыпта. Чатыры квадратныя слупы дзялілі прастору храма на тры нэфа, аднак бака­выя нэфы былі вельмі вузкімі з-за таго, што слупы размяшчаліся блізка да сцяны, непасрэдна каля паўкруглых выступаў. Такі чынам, унутры царквы знаходзілася прастора зальнага характару, якая мала чым нагадвала звычайную планіроўку храма. Бакавыя паўкружжы-конхі адыгрываюць і дэкаратыўную, і канструкцыйную ролю.

Храм мае мала агульнага з традыцыйнымі полацкімі цэрквамі ХІІ ст. На думку В.В. Вароніна, гэты храм належыць да тыпа трыконхаў, распаўсюджаных у храмавай манастырскай архітэктуры Афона, Балгарыі, Румыніі і асабліва Сербіі на працягу сямі стагоддзяў – з ХІ па XVII. Бака­выя конхі былі звязаны з асаблівым размяшчэннем манастырскага царкоў­нага спеву, у Балгарыі, напрыклад, конхі называліся “пеўніцамі”. Значыць, чацвёрты бельчыцкі храм відавочна манастырскі. З ліку трыконхаў ён належыць найстаражытнейшым узорам, што дазваляе сцвердзіць яго матэ­рыял і тэхніка.

Паводле Т.В. Габрусь, знешні воблік храма ўсёж-такі меў рысы падабенства з іншымі помнікамі полацкай школы дойлідства. Гэта праявілася перш за ўсё ў дынамічнай пірамідальна-яруснай, аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі, сам жа храм даслед­чыца адносіць да крыжова-купальнага тыпа­лагічнага варыянта, характэрнага для по­лацкага дойлідства.

Даследчык старажытнага фрэскавага жывапісу А.А. Сяліцкі адзначыў, што бель­чыцкія храмы былі распісаны ў першай палове ХІІ ст. Найбольш раннім помнікам з’яўляецца Вялікі сабор, які быў распісаны ў пачатку стагоддзя. Роспіс Пятніцкай царквы зроблены раней Барысаглебскай, дзесці ў першай палове ХІІ ст. Фрэскі Барысаглебскай царквы датуюцца шырока ў межах ХІІ ст.

Калі рабіць падсумаванне вынікам археалагічных раскопак на тэрыторыі Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра, то нельга не заўва­жыць іх фрагментарны характар. Культурны пласт каля помнікаў стара­жытнага дойлідства не вывучаўся, толькі ў выніку археалагічнага нагляду ПДУ у 2003 г. удалося прасачыць характар культурнага пласта і вызначыць яго стратыграфію на асноўнай гістарычнай частцы былога манастыра. Патрабуе дзяржаўнай падтрымкі і праблема музеефікацыі помнікаў ману­ментальнага дойлідства на тэрыторыі былога Бельчыцкага манастыра. А дзеля гэтага неабходна будзе праводзіць комплексныя археалагічныя раскопкі.