Археалагічнае вывучэнне Сафійскага сабора

Гістарычныя звесткі пра полацкі Сафійскі сабор. Гісторыя даследавання Полацкай Сафіі. Агульная характарыстыка пачатковага сабора. Архітэктурна-археалагічныя абмеры. Інтэр’ер помніка. Экстэр’ер Сафіі. Варыянты графічнай рэканструкцыі. Пабудовы ХІІ ст. каля алтара Сафійскага сабора. Гістарыяграфія вывучэння архітэктурна-стыліс­тычных асаблівасцяў помніка. Забудова і планаванне прасторы каля Сафіі ў ХІ – XVIII cтст.

Гістарычныя звесткі пра пачатковую гісторыю полацкага Сафійскага сабора не вельмі багатыя. Дагэтуль вядуцца спрэчкі пра час будаўніцтва сабора. З упэўненасцю можна сцвярджаць, што Сафія не была першым хрысціянскім храмам у Полацку. Па ўсёй верагоднасці, старэйшай полацкай царквой была царква св. Багародзіцы, якая згадваецца ў Цверскім летапісу пад 1001 г., а ў “Аповесці мінулых часоў” пад 1007 г. у сувязі з пераносам рэшткаў полацкіх князей Ізяслава Уладзіміравіча і яго сына Усяслава. Не выключана і тое, што на месцы мураванага сабора ў першай палове ХІ ст. існавала драўляная Сафія, пабудаваная князем Ізяславам Уладзіміравічам (згадана ў кліравай ведамасці сабора). Мяркуецца, што Полацкі Сафійскі сабор быў пабудваны паміж 1044 – 1066 гг. князем Усяславам Брачыславічам (Чарадзеем). Гэта трэці вядомы ва ўсходнесла­вянскіх землях Сафіскі сабор пасля Кіеўскага (1037 г.) і Ноўгарадскага (1050 г.).

Першая згадка пра Сафійскі сабор змешчана ў Васкрасенскім летапісе пад 1156 г.: “Полтеск на Двине и на Полоте древлян, святая София о седьми версях”. За дзевяць вякоў сваёй гісторыі сабор зведаў шмат пажараў, найбольш магутны пажар адбыўся ў 1607 г. У 1620 г. Сафійскі сабор быў адбудаваны па загаду полацкага уніяцкага архіепіскапа Ісафата Кунцэвіча ў каталіцкім стыле (пяць глаў былі зняты, а замест іх з заходняга боку ўзведзены дзве вежы). У 1643 г. сабор зноў выгарэў і быў адбуда­ваны. У маі 1710 г. уніяцкі Сафійскі сабор быў узарваны, верагодна, па непасрэднаму загаду Пятра І. У 1750 – 1752 гг. пад патранажам полацкага архіепіскапа Фларыяна Грабніцкага на руінах сабора ўзведзены ўніяцкі храм Святой Сафіі ў стылі “віленскага барока” (архітэктар Ян Крыштоф Глаўбіц). Алтар быў размешчаны ў паўночнай частцы (у праваслаўных храмах – ва ўсходняй). Падчас будаўніцтва, ў XVIII ст., старажытную муроўку актыўна выкарыстоўвалі па трасе сцен новага храма.

Полацкая Сафія здаўна прыцягвала ўвагу даследчыкаў архітэктуры, жывапісу і ўласна гісторыкаў. У канцы ХІХ ст. А.М. Паўлінаў выявіў рэшткі першапачатковай муроўкі ХІ ст., у 1909 і 1913 гг. даследаванне працягнуў П.П. Пакрышкін, які выявіў пад падлогай рэшткі першапачатко­вых слупоў і сцен ХІ – ХІІ стст. У 1926 г. сабор вывучалі М.М. Шчакаціхін і І.М. Хозераў. Гэтыя даследчыкі прапанавалі рэканструкцыю пачатковага плана храма. У 1929 г. сабор даследавала экспедыцыя А.І. Някрасава, якая выявіла рэшткі фрэсак на старажытных слупах храма пад падлогай. У 1946 г. даследаванне сабора працягнуў Хозераў. Невялікія археалагічныя раскопкі ў сярэдзіне храма правёў у 1967 г. вядомы даследчык архітэктуры М.К. Каргер, аднак самыя значныя археалагічныя даследаванні былі праведзены ў 1975 –1980 гг. ленінградскім археолагам Вал.А. Булкіным.

Выявы Полацкага Сафійскага сабора на гравюрах і картах XVI – XVIII стст.

Вал.А. Булкін даказаў, што ў розныя часы знешні выгляд сабора даволі істотна мяняўся. Полацкая Сафія ХІ ст. – гэта крыжова-купальны храм, у плане блізкі да квадрата (26,5×25,5 м). З усходу храм меў вялікую трохчасткавую апсіду. Сцены ўзведзены ў тэхніцы мяшанай муроўкі, падобнай да візантыйскай: рады неапрацаванага прыроднага каменю чаргаваліся з радамі плінфы “са схаваным радам”. Прамежак 10 – 12 см паміж выступаючымі радамі цаглін запаўняўся цамянкавай рошчынай ружовага колеру. Сцены сабора не тынкаваліся, і цёмны колер камянёў прыгожа спалучаўся з чырвона-ру­жовымі радамі цаглянай муроўкі. Дах быў перакрыты свінцовымі лістамі. 16 крыжовых у плане слупоў падзялялі прастору храма на 5 падоўжаных нэфаў. Сцены і слупы ў інтэр’еры былі аздоблены фрэскамі, выкананымі па вільготнай тынкоўцы ў чырвонай, зялёнай і белай колеравых гамах. Падлога храма была выкладзена з невя­лікіх паліваных плітак. Пасля перабудовы ў XVIII ст. храм стаў трохнэфа­вай мураванай базілікай з двума шмат’яруснымі вежамі на галоўным фасадзе.

У старажытны храм вялі тры дзвярных праёма, памеры якіх не аднолькавыя. Самы вялікі ўваход у храм вёў праз заходнюю сцяну (шырыня 2,42 м). У паўднёвай сцяне, дзе зараз размешчаны ўваход у храм, шырыня праёма была роўная 2,16 м. Трэці, паўночны праём, быў меншы папярэдніх і меў шырыню 1,98 м.

Знешні выгляд старажытнага сабора ХІ – ХІІ стст. удалось вызна­чыць падчас працы археалагічнай экспедыцыі пад кіраўніцтвам Вал.А. Булкіна. Сабор меў 7 купалоў. Купалы мелі паўсферычную візантыйскую форму. Цэнтральны купал, магчыма, быў аздоблены пазалотай. Пакрыццё купала і закамар было зроблена са свінцовых лістоў. Дзесці ў ХІІ ст., вера­годна, пры сынах Усяслава Брачыславіча, пачаўся другі этап узвядзення сабора. Каля заходняга фасада храма былі адкрыты рэшткі прыбудовы, якая з’яўлялася часткай галерэі па ўсёй даўжыні заходняй сцяны. Археолагамі зафіксавана разбурэнне галерэі адразу пасля яе ўзвядзення, ці падчас будаўніцтва. Гэтая катастрофа не перапыніла будаўнічых работ, праз некаторы час галерэя была паўторна ўзведзена. Будаўніцтва галерэі адпавядае другому этапу рэалізацыі пачатковай задумы дойліда.

Рэканструкцыі полацкага Сафійскага сабора ХІ ст.:
1 – Г.В. Штыхава, 2 – Г.В. Лаўрэцкага, 3 – В.Г. Слюнчанкі

Акрамя галерэі, каля паўночна-заходняга вугла храма ў ХІІ ст. была пабудавана прамавугольная вежа, праз якую князь трапляў на хоры. Каля ўсходняй сцяны храма ў 1976 г. археолагам Вал.А. Булкіным былі адкрыты рэшткі пабудовы ХІІ – пачатку ХІІІ стст., у 1977 г. перад паўднёвым парталам сабора ўскрыты рэшткі прытвора, а ў 1978 г. рэшткі пабудовы былі зафіксаваны каля паўночна-ўсходняй часткі храма. Менавіта ў гэтай паўночна-ўсходняй пабудове былі раскапаны рэшткі княжацкай спачы­вальні, да якой з поўдня была прыбудавана невялічкая царква з прамаву­гольнай апсідай. Захавалася толькі алтарная частка царквы з рэшткамі епіскапскага трона. У княжацкай спачывальне знойдзены рэшткі чатырох саркафагаў з плінфы, толькі ў адным з іх быў знойдзены моцна пашкоджа­ны касцяк. Падчас раскопак 1978 г. былі знойдзены залаты пярсцёнак ХІ ст. і свінцовая пячатка 60 – 70-х гг. ХІ ст. сына Яраслава Мудрага князя Усе­валада.

Графічную рэканструкцыю Сафійскага сабора ХІ – ХІІ стст. прапаноў­валі: Г.В. Штыхаў, Г.В. Лаўрэцкі, В.Г. Слюнчанка, А.А. Трусаў. Аднак пытанне пра аўтэнтычную кампазіцыю купалоў полацкай Сафіі застаецца да канца не высветленым. Існуе некалькі магчымых варыянтаў. Найбольш абгрунтаванай з’яўляецца гіпотэза аб размяшчэнні чатырох купалоў па дыяганалях цэнтральнага падкупальнага квадрата, а двух дадатковых – над крайнімі заходнімі кампартыментамі, ці, магчыма, вежамі. Графічная выява полацкай Сафіі з такім парадкам размяшчэння купалоў і са складаным комплексам капліц вакол асноўнага аб’ёма сабора прадстаўлена на графічнай рэканструкцыі А.А. Трусава.

Графічная рэканструкцыя Сафійскага сабора (паводле А.А. Трусава)

Паводле гіпотэзы польскага гісторыка С. Александровіча і беларус­кага гісторыка М.А. Ткачова, сабор у канцы XV – першай палове XVI cтст. быў перабудаваны з сямікупальнага ў пяцівежавы храм абарончага тыпу. Доўгі час гэтая гіпотэза ўяўлялася навукова аргументаванай. Аднак, як пераканаўча паказаў вядомы беларускі даследчык архітэктуры А.М. Кушня­рэвіч, перабудова ў храме XVI ст. закранула толькі вокны, яны былі част­кова замураваны, што пераўтварыла іх у своеасаблівыя байніцы. На гэтым і было завершана прыстасаванне храма да абароны, паколькі ні тэхнічных магчымасцяў, ні высокакваліфікаваных кадраў для вялікай перабудовы Сафіі на той час у Полацку не было.

Да пачатку будаўніцтва Сафіі, ў сярэдзіне ХІ ст., тэрыторыя Верхняга замка ўжо была заселена. Але наколькі шчыльна? Падчас працы ленінградскай экспедыцыі ў інтэр’еры Сафіі пад падлогай паўднёва-заход­няй часткі быў адкрыты некрануты культурны пласт ХІ ст. Пласт адпавя­даў верху падмуркаў, а значыць яны былі зроблены менавіта з гэтага ўзроўня. Сляды пажарышча дазволілі выказаць меркаванне, што мурава­наму храму папярэднічала драўляная пабудова, якая загінула ў моцным пажары. Магчыма, гэта і была пачатковая драўляная Сафія альбо царква Багародзіцы Старой.

Сафійскія саборы ХІ ст. ва Ўсходняй Еўропе (планы): 1 – Кіеў, 2 – Ноўгарад, 3 – Полацк

Па пытанню культурна-стылістычных асаблівасцяў полацкай Сафіі ў навуковым свеце склаліся дзве супрацьлеглыя канцэпцыі. У савецкай навуковай літаратуры ўсталявалася традыцыя разглядаць полацкі Сафійскі сабор ў рэчышчы агульных тэндэнцый развіцця ўсходнеславянскай (“старажытнарускай”) архітэктуры, як “малодшага брата” Кіеўскай і Ноўгарадскай Сафіі ці як спрошчаную копію Кіеўскай Сафіі (І.М.Хозераў, П.А. Рапапорт). Аднак як пераканаўча паказала Т.В. Габрусь, па сваіх памерах і складанасці архітэктанічнай кампазіцыі старажытны полацкі сабор нават перавышае ноўгарадскую Сафію.

Некаторыя сучасныя беларускія і расійскія даследчыкі архітэктуры, сярод якіх Л.В. Аляксееў, І.У. Ганецкая, С.В. Тарасаў звярнулі ўвагу, што крыжова-купальны тып храма падоўжаных прапорцый быў характэрны для краін балканскага рэгіёна. Паводле С.В. Тарасава, найбольшае падабенства полацкай Сафіі назіраецца з Сафійскім саборам у Ахрыдзе. Па назіранню Л.В. Аляксеева і І.У. Ганецкай, у полацкім Сафійскім саборы былі закладзе­ны ўсе асноўныя ідэі, якія атрымалі далейшае развіццё ў помніках полац­кага мураванага дойлідства ХІІ ст. Асобныя элементы архітэктуры зна­ходзяць прамое атаясамленне менавіта з помнікамі раманскага захаду, найперш складаны комплекс капліц, прыбудаваны да Сафійскага сабора з усходняга боку – беспрэцэндэнтны выпадак ва ўсходнеславянскай архітэк­туры. У кантэкст рамана-гатычнай архітэктуры ўпісваецца таксама прыбу­даваная да Сафіі квадратная вежа.

Тым не менш, пытанне пра “базілікальныя рысы” Полацкай Сафіі нельга лічыць адназначна вырашаным, паколькі ў апошніх акадэмічных выданнях гэтая тэза катэгарычна адмаўляецца (гл.: Архітэктура Беларусі: нарысы эвалюцыі ва ўсходнеславян. і еўрап. кантэксце. У 4 т. Т. 1. Мн., 2005. С. 149).

На думку вядомага расійскага даследчыка Л.В. Аляксеева, полацкая Сафія – гэта помнік сепаратызму Усяслава Брачыславіча. Да ўзвядзення полацкай Сафіі на Русі працавалі тры грэчаскія арцелі[1]: першая ўзводзіла знакамітую Дзесяцінную царкву ў Кіеве, другая – Чарнігаўскі Спас (пачатак 1030-х гг.), трэцяя – Сафіі ў Кіеве і Ноўгарадзе, цэрквы Ірыны і Георгія ў Кіеве. Параўнанне ўсіх трох Сафій прывялі даследчыка да высновы, што полацкая Сафія пабудавана асобнай арцеллю. Менавіта ў полацкім храме назіраецца выразная “базілікальнасць” плана, якая стала дамінантнай рысай у помніках ХІІ ст. (выцягнутасць прапорцый, “узнёсласць” храма, падоўжаная алтарная частка і інш.).

Археалагічныя раскопкі на Верхнім замку праводзіліся непасрэдна каля Сафіі, пераважна на поўдзень і захад ад яе. Падчас даследавання культурнага пласта было высветлена, што ў ХІ – ХІІ стст. каля сабора знаходзілася адносна вольная ад забудовы плошча. Няма падстаў гаварыць аб наяўнасці на гэтай тэрыторыі археалагічна зафіксаваных слядоў рамес­ніцкай дзейнасці ці якой-небудзь таварнай вытворчасці. На Верхнім замку на 50 м паўночней Сафійскага сабора знаходзіўся княжацкі храм Архангела Міхаіла, на паўночна-ўсходняй ускраіне пляцоўкі Верхняга замка – кня­жацкі церам.

Акрамя гэтых манументальных пабудоў на Верхнім замку існавалі і іншыя. Не будзе перабольшваннем сказаць, што адкрыццё многіх з іх яшчэ наперадзе. Падчас раскопак на паўднёва-ўсходнім баку ад Сафіі ў 21 м ад краю пляцоўкі Верхняга замка А.М. Ляўданскім на глыбіні 2,3 м былі выяўлены рэшткі старажытнай сцяны з плінфы. Сцяна не даследавалася і была засыпана.

У XIV – XV стст. на Верхнім замку існавалі шматлікія манастыры (Троіцкі разам з Сафіяй, Уваскрэсенскі Машоначны, Пятра і Паўла) і двор Уладыкі (епіскапа). Частка апошняга была ўскрыта падчас раскопак Вал.А. Булкіна непадалёк ад Сафійскага сабора. У раскоп трапіў зруб памерамі 3,2×3,2 м і прыбудова да яго. У паўднёвай частцы зруба знаходзілася глінабітная печ. Пад насцілам з дошак знойдзена пасудзіна з зернем і квадрыфольная кафля XIV – XV стст.

Паводле пісьмовых крыніц, двор архіепіскапа ў XVI – XVII стст. па-ранейшаму знаходзіўся на Верх­нім замку, тут жа размяшчаўся і двор ваяводы. Паводле археалагічных даследаванняў у 2002 г., апошні размяшчаўся ў паўночнай частцы Верхняга замка, на тэрыторыі сучас­най гарадской бальніцы. На малюнку С. Пахалавіц­кага (1579 г.) у цэнтры Верхняга зам­ка, непадалёк ад Сафіі, назіраецца вольная ад якіх-небудзь пабудоў плошча. З чатырох бакоў, у непасрэд­най блізкасці ад плошчы перад саборам, размешчаны чатыры царквы. Такім чынам, ансамбль плошчы быў прадуманы і лагічна завершаны.

Практычна не даследавана ў археалагічным плане паўночная і паўночна-заходняя пляцоўка Верхняга замка, сёння можна толькі прыклад­на меркаваць, якія гісторыка-культурныя каштоўнасці чакаюць свайго адкрыцця.

Такім чынам, плошча Верхняга замка каля Сафійскага сабора ў ХІ –XVI стст. захоўвала функцыю адміністрацыйнага, духоўнага і свецкага цэнтра горада. Падчас Паўночнай вайны полацкая Сафія была зруйнавана (1710 г.). Яе адбудова ў сярэдзіне XVIIІ ст. паклала пачатак другому жыццю помніка, аднак патэнцыял развіцця Верхняга замка як адміністра­цыйнага цэнтра на той час быў ужо канчаткова страчаны. Горадабудаўні­чая дзейнасць XVIII ст. прывяла да станаўлення новай архітэктурнай дамі­нанты горада – сабора св. Стэфана на Вялікім пасадзе.