Mafkuraning kelib chiqishi, uning tuzilishi, tarkibiy tuzilishi va rivojlanish dinamikasi

Mafkuraning kelib chiqishi – aosan quyidagi bosqichlarda amalga oshadi:

Fоя тушунчаси: Ғоя – инсон тафаккури маҳсули бўлиб, муайян мақсадни амалга ошириш учун нарса ва ҳодисалар тўғрисида илгари сурилган изчил фикрлар шакли. Fоя – инсон тафаккурида вужудга келадиган, ижтимоий характерга эга бўлган, руҳиятга кучли таъсир ўтказиб, жамият ва одамларни ҳаракатга чорлайдиган, мақсад-муддао сари етаклайдиган кучли, теран фикр. Инсон онгининг маҳсули сифатида ғоялар тушунча ва фикрлар ёрдамида ифода этилади. Ғоя – бу ёки бу ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларни ё қўллаб-қувватлайди, ҳимоя қилади ёки рад этиб унга қарши курашишга даъват қилади. Fоя - инсон тафаккури маҳсули, миллий ғоя эса миллат тафаккурининг маҳсулидир. Fоя - объектив воқелик ҳодисаларининг инсон тафаккурида акс этишидир. Fоялар дунёни ўрганишга ва амалий ўзгарувига хизмат қилади.

Ҳар қандай тушунча, фикр ва қараш ҳам миллий ғоя бўла олмайди. Чунки шахсий фикр - ўзига хос бир қарашдир, ижтимоий фикр эса - воқеликка нисбатан ўзгариш ёки ҳаракатни тақозо этадиган фаол муносабатни ифодалайди. Fоя ана шу муносабатни ҳаракатга, жараёнга, зарурат туғилганда эса, бутун бир давр тарихига айлантиради.

Муайян бир ғоя дастлаб бирон-бир шахснинг онгида пайдо бўлади. Айни пайтда у юксак ижтимоий мазмунга эга бўлгани, жамиятнинг тараққиёт йўлидаги эзгу интилишларини акс эттиргани боис умуминсоний ҳақиқатга айланади. Масалан, ўрта асрларда жаҳолат ва инквизиция шахснинг орзу-интилишлари, эркинлиги ва ташаббускорлиги йўлида тўсиқ бўлиб турган пайтда поляк олими Николо Коперник Ернинг Қуёш атрофида айланишига доир гелиоцентризм назариясини олға сурди. Бу ғоя ҳам, аввало, бир жасоратли шахс қалбидаги интилишлар ифодаси сифатида пайдо бўлган, кейинчалик эса бутун дунёда эътироф этилиб, илмий тафаккурнинг таркибий қисмига айланган.

Fоя - мафкура - ижтимоий онг формаларидан бири бўлиб, у ҳар қандай жамиятнинг устқурмасида ўз ифодасини топади. Fоя - мафкура фалсафий тушунча бўлиб, маълум мақсадга қаратилган инсон ақл-заковатини ифода этувчи ғоялар ва қарашлар йиғиндисидир. Аммо, ҳар қандай фикр ва қараш ҳам ғоя бўла олмайди. Fоя инсон онгида пайдо бўлсада инсон ва жамият руҳиятига сингиб боради. У одамнинг ички дунёсига кириб бориб, уни ҳаракатга келтирувчи, етакловчи кучга айланади.

Мафкура муайян ижтимоий гуруҳ, ижтимоий қатлам, миллат, давлат, халқ ва жамиятнинг эҳтиёжлари, мақсад-муаммолари, манфаатлари, орзу интилишлари ҳамда уларни амалга ошириш тамойилларини ўзида мужассам этадиган ғоялар тизимидир.

Инсон ҳаётида ҳам, жамият тараққиётида ҳам ғоялар муҳим ўрин тутади. Шу маънода, инсоният тарихи - ғоялар тарихидир.

Хўш, ғоя нима, нега унга бу қадар катта эътибор ва аҳамият берилади? Маълумки, ҳар қандай миллат ва халқ, ҳар қандай ижтимоий тузум ва давлат муайян бир тамойиллар ва қадриятлар асосида ҳаёт кечиради ҳамда ўз манфаатлари, мақсад-муддаолари, орзу-интилишларини кўзлаб ҳаракат қилади. Бинобарин, улар ҳаётдаги маълум бир мафкурага таянади.

Умуман, ғоя - бу тадқиқот мақсадини, унинг йўналиши ва моҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир. Fоя ўз табиатига кўра бирор фикрдир, у тадқиқотчи миясида унинг амалий ва назарий фаолияти асосида пайдо бўлиб, борлиқнинг тўғри ёки хато инъикосидир.

Илмий билишда ғоя муҳим роль ўйнайди. Fоялар табиатига кўра: а) илмий ғоялар; б) бадиий ғояларга бўлинади. Fоялар характерига кўра: а) борлиқнинг тўғри, реал инъикосидан иборат ғоялар, б) борлиқнинг хато ёки фантастик инъикосидан иборат ғоялар. Шунингдек, ғоялар: а) прогрессив ва б) реакцион ғояларга ҳам бўлинади. Прогрессив ғоялар илмий билишни ривожлантиришга хизмат қилса, реакцион ғоялар унга тўсқинлик қилади.

Хўш, мафкура нима, у қандай ғоялар асосида шаклланади ва қай тарзда жамиятни ҳаракатга келтиради? Нега айрим мафкуралар баъзи миллатларнинг, юксалишига сабаб бўлса, айримлари бутун-бутун халқларни инқироз ва таназзулга дучор этади? «Миллий истиқлол ғояси» бўйича мазкур маъруза матнлари айнан шу ва шу каби масалалар талқинига бағишланган.

Маълумки, инсон ўзининг ақл-заковати, иймон-эътиқоди ва ижодий меҳнати билан бошқа барча тирик жонзотлардан фарқ қилади.

Инсон - онгли мавжудот. Онгни шартли равишда икки катта қисмга бўлиш мумкин: биринчиси, инсоннинг руҳий олами: иккинчиси - фикрий олам, яъни тафаккур оламидир. Руҳий олам (бу соҳани руҳшунослик илми - психология тадқиқ этади) ўз таркибига сезгилар, идрок, тасаввур, кечинма, ҳис-ҳаяжон, диққат, хотира ва бошқаларни қамраб олади. Тафаккурнинг мантиқий шаклларига тушунча, ҳукм ва хулоса киради (буларни логика, яъни мантиқ фани ўрганади).

Фалсафанинг олтин қоидаларидан бири - тил ва тафаккур бирлигидир. Тилнинг энг бирламчи маҳсули сўз бўлгани каби, тафаккурнинг дастлабки шакли - тушунчадир. Тушунчалар бир ёки бир неча сўзлар билан ифода-ланади; аммо ҳар қандай сўз ҳам тушунча бўла олмайди. Сўзлар воситасида англатилган фикр гап деб аталишини биз бошланғич синфларданоқ бил-ганмиз.

Инсон тафаккури воқеликни идрок этиш мобайнида турли фикрлар, қарашлар, ғоялар ва таълимотлар яратади. Бинобарин, ғоялар ҳам инсон тафаккурининг маҳсулидир. Лекин тафаккур яратган ҳар қандай фикр ёки қараш, мулоҳаза ёки нуқтаи назар ғоя бўла олмайди. Фақат энг кучли, таъсирчан, залворли фикрларгина ғоя бўла олиши мумкин.

Fояларнинг оддий фикрлардан фарқи яна шундаки, булар гарчи тафаккурда пайдо бўлса-да, инсон (ва жамият) руҳиятига, ҳатто туб қатламларига ҳам сингиб боради. Fоя шундай қувватга эгаки, у одамнинг ички дунёсигача кириб бориб, уни ҳаракатга келтирувчи, мақсад сари етакловчи руҳий-ақлий кучга айланади.

Жаҳон тажрибасига назар ташласак, бутун дунё тараққиётига улкан таъсир кўрсатган назария, таълимот ва мафкураларни яратиш учун инсоният тарихининг турли даврларида улкан ақл-заковат, истеъдод ва теран тафаккур эгалари мислсиз заҳмат чекканини кўрамиз. Сократ ва Платон, Конфуций ва Нажмиддин Кубро, Алишер Навоий ва Махатма Ганди каби буюк мутафаккирлар фаолияти бунинг яққол тасдиғидир.

Fоя моҳиятан ижтимоий характерга эга. Муайян ғоялар одатда алоҳида олинган шахс онгида шаклланади, кейинчалик эса жамиятнинг турли қатлам-ларига тарқалади, турли элатлар ва миллатлар орасида ёйилади. Мустақил ҳаётга қадам қўяётган янги авлод жамиятда мавжуд ғоялар таъсирида тарбияланади, муайян қарашлар ва ғояларни ўз эътиқодига сингдиради, ўз навбатида янги ғояларни яратади ва тарғиб этади.

Ҳар бир нарсанинг ўз ибтидоси ва интиҳоси бўлади. Fоялар ҳам ўз «умри»га эга. Улар ҳам маълум маконда ва замонда пайдо бўлиши, жамият ривожига муайян ҳисса қўшиши, кишиларнинг онги ва қалбидан жой олиши, ўз умрини яшаб, жозиба кучи ва қувватини йўқотгач, тарихий хотирага айланиши ҳам мумкин. Fояга таъриф бериш учун унинг моҳиятини намоён этадиган асосий хусусиятларини санаб ўтиш лозим бўлади. Fоянинг энг муҳим хусусияти - инсонни ва жамиятни мақсад сари етаклайдиган, уларни ҳаракатга келтирадиган, сафарбар этадиган куч эканидадир.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ғоя деб, инсон тафаккурида вужудга келадиган, ижтимоий характерга эга бўлган, руҳиятга кучли таъсир ўтказиб, жамият ва одамларни ҳаракатга келтирадиган, уларни мақсад-муддао сари етаклайдиган улуғвор фикрга айтилади.

Mafkuraning tuzulishi – xususida to’xtalsak, bilamizki jамият мафкурасиз бўлмайди. Чунки ҳар бир давлат мустақил тараққиёт ва ривожланиш йўлини танлаб олар экан, ўз тараққиёт дастури, қараши, амалга ошириш тамойиллари, концепциясига эга бўлмасдан ўз истиқболини аниқ кўра олмайди.

Ҳар қандай назария ёки таълимот бир тизимга солинган ғоялар мажмуидан иборат бўлади. Дунёқарашнинг негизини ва муайян ишонч-эътиқоднинг асосини ҳам ғоя ташкил этади. Одамлар, ижтимоий синф ва қатламларнинг, миллат ва давлатларнинг манфаатлари ва мақсадлари ҳам ғояларда ифода этилади.

Ўз олдига қўйган мақсади, қандай жамият қурмоқчи экани, бунга қандай йўллар ва воситалар билан эришмоқчи бўлаётгани ҳақидаги ғоялар тизими ҳар бир миллат, халқ ва жамиятнинг миллий мафкурасининг асосини ташкил этади.

Мафкура (араб. - фикрлар мажмуи, нуқаи назарлар, эътиқодлар тизими) – муайян ижтимоий гуруҳ ё қатламнинг, миллат, жамият ёки давлатнинг манфаатлари, орзу-истак, мақсад ва интилишларини, ижтимоий-маънавий тамойилларини ифода этадиган ғоявий-назарий қарашлар ҳамда уларни амалга ошириш усул ва воситалари тизимидир. Унда манфаатлари ифодаланаётган куч ва қатламларнинг ўтмиши, бугунги куни ва истиқболи ўз ифодасини топади.

Mafkuraning tarkibiy tuzulishi - Мафкура (араб. «мафкура» – фикрлар, нуқтаи назарлар ва эътиқодлар тизими, мажмуи) – жамиятдаги муайян сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний, бадиий, фалсафий, илмий қарашлар, фикрлар ва ғоялар мажмуи.

Мафкура кенг маънода: ижтимоий борлиқнинг жамият ҳаётининг маънавий-сиёсий инъикосидир, унинг инсон онгида акс этиши, инсон томонидан англаниб, бутун тизим ҳолига келтирилиши ва бу тизимнинг Амалий фаолиятда назарий асос ҳамда руҳий таянч бўлиб хизмат қилишидир.

Mafkuraning rivojlanish dinamikasi -xususida aytish mumkinki, mуайян бир ғоя дастлаб бирон-бир шахснинг онгида пайдо бўлади. Айни пайтда у юксак ижтимоий мазмунга эга бўлгани, жамиятнинг тараққиёт йўлидаги эзгу интилишларини акс эттиргани боис умуминсоний ҳақиқатга айланади. Жаҳон тажрибасига назар ташласак, бутун дунё тараққиётига улкан таъсир кўрсатган назарий таълимот ва мафкураларни яратиш учун инсоният тарихининг турли даврларида улкан ақл-заковат, истеъдод ва терак тафаккур соҳиблари мислсиз заҳмат чекканини кўрамиз. Суқрот ва Платон, Конфуций ва Зардушт, Алишер Навоий ва Махатма Ганди каби буюк мутафаккирлар фаолияти бунинг яққол тасдиғидир.

Муайян тарихий даврларда баъзи мафкуралар давлат идеологияси даражасига кўтарилган. Замонлар ўтиши билан уларнинг айримлари ўз мавқеини йўқотган, лекин миллат маънавиятининг таркибий қисми сифатида сақланиб қолган. Халқ улардан қувват олган, маънавий озиқланган, улар орқали ўз қадриятларини сақлаган.

Mafkuraning asosiy strukturaviy komponentlari – asosan quyidagilardan iborat bo’ladi:

1 – fikr -dastlab biror bir individ ongida vujudga keladi va o’zida yangilikni tashuvchi xarakterga ega bo’ladi.

2 – g’oya – fikr ko’pchilikning ongiga singadigan bo’lsa va u insonlarni muayyan maqsad sari birlashtirib, safarbar etadigan bo’lsa u g’oyaga aylanadi.

3 – mafkura – davlat va jamiyat taraqqiyotiga hizmat qiladigan g’oyalar majmuidan kelib chiqadi va butun jamiyatga tadbiq etiladi.

4 – tizim – mafkura asosida davlatda aniq pozitsiyaga asoslangan tizim ishlab chiqiladi.

5 – siyosat – mafkuraga asoslangan tizim asosida har bir davlat o’z ichki va tashqi siyosatini olib boradi.

Mafkuralar tipologiyasi va klassifikatsiyasi – xususida aytish mumkinki, g’оя ва мафкура хусусидаги кейинги йилларда чоп этилган адабиётларда ғояларнинг мазмун ва намоён бўлиш шакллари тамойили асосида илмий, фалсафий, диний, бадиий, ижтимоий-сиёсий, миллий ва умуминсоний ғояларга туркумлаштирилган. Дарҳақиқат, ғояларни шаклий, мазмуний, социал-этник, кўламий ва бошқа тамойиллар асосида қуйидагича туркумлаштириш мумкин:

-фан ғоялари (табиий-илмий ёки ижтимоий-гуманитар, асосланган ёки гипотетик, ҳақиқий ёки янглиш, нисбий ёки мутлақ ва ҳоказо);

-диний ғоялар (ваҳий ёки ваҳий бўлмаган, политеистик ёки монотеистик каби);

-фалсафий ғоялар (идеалистик ёки материалистик, теистик ёки атеистик, монистик ёки дуалистик, плюралистик каби);

-бадиий-нафосат ғоялари (гўзаллик ёки хунуклик, улуғворлик ёки тубанлик, фожиавийлик ёки кулгилилик каби);

-ахлоқий ғоялар (эзгулик ёки ёвузлик, яхшилик ёки ёмонлик каби);

-ҳуқуқий ғоялар (ҳақлик ёки ноҳақлик, тенглик ёки тенгсизлик каби);

-социал-сиёсий ғоялар (гуруҳий, табақавий, синфий, партиявий, миллий, умуминсоний каби);

-маҳаллий, минтақавий, умумбашарий ва бошқа ғоялар.

Адабиётларда ғояларни уларнинг инсон ва жамиятга таъсир қилиш хусусиятлари тамойилига кўра, уларнинг намоён бўлиш шакллари икки туркумга - бунёдкор ва вайронкор ғояларга ажратилади. Хусусан, тараққиётга хизмат қилувчи, жамият ва инсонни эзгуликка ундовчи ғоялар сифатида озодлик ва мустақиллик, тинчлик ва адолат, тенглик ва ҳамкорлик, дўстлик ва бирдамлик, ҳурфикрлилик ва маърифатпарварлик, бағрикенглик ва халқпарварлик, ватанпарварлик ва инсонпарварлик ғоялари қайд этилади. Жамият, халқ ва давлатларнинг таназзулига сабаб бўлувчи, ғайриинсоний мақсадларга хизмат қилувчи вайронкор ғоялар сифатида эса - мустабидлик ва босқинчилик, террорчилик ва ақидапарастлик, жаҳолатпарастлик ва ирқчилик, миллатчилик ва маҳаллийчилик, ватансизлик ва ёвузлик ғоялари санаб ўтилади. Шунингдек, мафкуралар ҳам ижобий натижа берувчи бунёдкор мафкураларга ва салбий натижа берувчи вайронкор мафкураларга туркумлаштирилган. Прогрессив, либерал, тадрижий ва реал (амалий) мафкуралар ижобий натижа берувчи бунёдкор мафкуралар сифатида, регрессив, мустабид, инқилобий ва утопик (ҳаёлий) мафкуралар эса - салбий натижа берувчи вайронкор мафкуралар сифатида таснифланади.

4. Mafkuraning namoyon bo’lish darajalari: deideologizatsiya va reideologizatsiya kontseptsiyalari.

Mafkuraning namoyon bo’lish darajalariga - ko’ra, ya’ni geopolitik jihatdan qanchalik hudud aholisi ongiga ta’sir qilish jihatidah mafkuralar asosiy quyidagi turlarga bo’linadi:

1 – zonal mafkuralar: bu muayyan millat yoki davlat aholisiga ta’sir qiluvchi va ularni o’z ketidan ergashtiruvchi, ularning o’tmishi va kelajagini ifodalovchi va aynan muayyan bir davlat yoki milat madaniyatiga, ma’naviyatiga, mentalitetiga aylangan milliy mafkuralar tushuniladi.

2 – regional mafkuralar: bu muayyan qit’a yoki mintaqaga tegishli bo’lgan va shu hudud aholisiga ta’sir qiluvchi va ularni o’z ketidan ergashtiruvchi, ularning o’tmishi va kelajagini, mavjud muammolarini ifodalovchi hamda shu mintaqa madaniyatiga, ma’naviyatiga, mentalitetiga va yashash tarziga aylangan milliy mafkuralar tushuniladi

3 – global mafkuralar: bu butun dunyo yoki yer shari aholisiga ta’sir qiluvchi bunyodkor va vayronkor g’oyalar majmui tushuniladi. Bunday mafkuralar doimiy ravishda dunyo aholisining diqqat-markazida turadi va ularning yashash tarziga, fikrlash tarziga ijobiy va salbiy ma’noda ta’sir qilib, dunyoning mafkuraviy jihatdan manzarasini ko’rsatib turuvchi mafkuralar hisoblanadi.

Kontseptual-nazariy mafkuralar – jumlasiga, ya’ni dastlab kontseptual asosga ega bo’lgan nazariyasi yaratilib turib, keyinchalik hayotga tadbiq etilgan mafkuralarni kiritish mumkin bo’ladi. Bunday mafkuralar jumlasiga kommunizm, fashizm, fundamentalizm, shovinizm va shu kabi bir qancha mafkuralarni kiritish mumkin.

Chunki bu mafkuralar nazariy jihatdan o’zining asoschilariga, ya’ni nazariyotchilariga ega bo’lib, ularni ijtimoiy hayotda qo’llashda aynan ana shu asoslarga tayaniladi va ularning ilgari surgan g’oyalari ushbu mafkuralarni qo’llovchilar uchun dasturiy amal bo’lib hisoblanadi.

Siyosiy-dasturiy mafkuralar - jumlasiga aynan siyosiy maqsadlarni ko’zlovchi, muayyan davlat yoki hudud siyosiy rejimini mafkuraviy jihatdan o’zgartirish g’oyalariga asoslanuvchi va uni amalga oshiruvchi siyosiy mafkuralar tushuniladi.

Bunday mafkuralardan biri totalitarizm (lot. “totalis” – kuch, barcha degan ma’noni anglatadi) davlat boshqaruvining maxsus shakli sifatida siyosiy jihatdan jamiyat hayoti, inson huquqi va erkinliklarini mutlaq nazorat ostida bo’lishini anglatadi. Totalitarizmda faqat bitta siyosiy kuch yoki partiya mamlakat aholisining hohish irodasini himoya qilishi ta’kidlanadi, aslida esa hokimiyatni egallab olgan bir guruh maslakdosh kishilar diktaturasi o’rnatladi va ular cheksiz vakolatga ega bo’ladilar.

Bunday hususiyatga ega bo’lgan mafkuralardan yana biri bu avtoritarizm hisoblanadi. Bunday jamiyatda butun davlat siyosati yakka shaxs qo’lida to’planadi va uning qarashlari va manfaatlariga bo’ysundiriladi.

Hissiyotga bevosita ta’sir qiluvchi ommaviy mafkuralar – jumlasiga asosan “Ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi mafkuralarni kiritish mumkin.

Оммавий маданият шаклланишининг илдизлари жамият тузилмасининг мавжудлигига бориб тақалади. Хосе Ортега и Гассет халқни ижодий имкониятларга боғлиқ равишда табақалаштиришга бўлган ёндашувни шакллантириб берган эди. Бундай ҳолда камчиликни ташкил этган “ижодий элита (киборлар)” - ҳамда “омма” – аҳолининг миқдор жиҳатидан асосий қисмига оид тасаввур юзага келади. Демак, мос равишда “киборлар маданияти” ҳамда “омма”, яъни оммавий маданият тўғрисида сўзлаш мумкин бўлади. Ана шу даврда маданият юзага келиб, бу тўлақонли таълим олиш имкониятига эга, аммо элитага оид бўлмаган янги ижтимоий қатламлар шаклланиши туфайли рўй берди.

XX аср бошида оммавий жамият ва у билан боғлиқ тарзда оммавий маданият турли соҳага оид йирик олимлар тадқиқотлари мавзусига айланди: файласуф Хосе Ортега и Гассет (“Омма қўзғолони”), Карл Ясперс (“Давримиздаги маънавий вазият”), Освальд Шпенглер (“Европа таназзули”), социологлар Жан Бодрийар (“Бугунги кун фантомлари”), Питирим Сорокин (“Инсон. Цивилизация. Жамият”) кабилар. Оммавий маданиятни таҳлил қила туриб, уларнинг ҳар бири унинг тобора тижоратлашиб бораётганлигини қайд этади.

Санъат тўғрисида сўз юритар экан, Питирим Сорокин XX аср ўрталарига оид қуйидаги мойилликни қайд этади: “Кўнгилхушлик учун мўлжалланган товар сифатида санъат тобора кўпроқ савдо кишилари, тижорат манфаатлари томонидан ва мода талабларига мос равишда назорат қилиб борилмоқда... бундай вазият тижоратчиларни гўзаллик “шайдолари”, ҳакамларига айлантириб, ижодкорларни шуларнинг реклама ва оммавий ахборот воситалари орқали тиқиштирилаётган талабларига бўйсунишга мажбур қилмоқда”.

XXI аср бошида ҳам замонавий тадқиқотчилар худди шундай ҳодисаларни қайд этиб келмоқдалар. “Замонавий мойилликлар кумулятив тусга эга ва маданият ҳамда унинг асослари моҳиятига таъсир этган қатор ўзгаришлар келтириб чиқардилар. Шулардан асосийлари: маданиятнинг тижоратлашуви, демократлашув, ҳам илм-фан, ҳам техника соҳасида чегаралар мавҳумлашуви, – шунингдек асосий эътиборнинг моҳиятдан жараёнга кўчиши ва ҳ.к.”.

Фаннинг оммавий маданиятга муносабати ҳам ўзгариб бормоқда. Карл Ясперс оммавий маданиятни “санъат моҳиятининг тушкунлиги, инқирози” деб атаган бўлса, бу каби қарашлар 1960-1970 йиллар постмодернизм доирасида қайта кўриб чиқилиб, у кўплаб тадқиқотчилар учун оммавий маданият ва сайланма маданият қарама-қаршилигига чек қўйди.

Siyosiy mafkuraning ijtimoiy mohiyati – hususida to’xtaladigan bo’lsak, siyosiy mafkuralarning qanchalik xalqqa, uning manfaat va muammolariga mos kelishi mafkuraning ijtimoiy mohiyatini belgilab beradi. Bir so’z bilan aytganda har qanday siyoiy mafkura ham “islohat – islohat uchun emas, islohat – inson uchun” tamoyiliga mos kelishi kerak. Aynan siyosiy mafkuralarning ijtimoiylik darajasi ularning yashovchanligini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi.

Shu ma’noda aytish mumkinki, jamiyatimiz mafkurasi to’liq ushbu printsiplarga asoslanadi va ijtimoiy hamkorlik g’oyalarining muqaddasligini o’zida ifodalaydi.

Mafkura va ruhiyat – o’rtasidagi bo’g’liqlik masalasi ham o’ta murakkab bo’lib, bugungi kundagi ong va qalbga qaratilgan ruhiy ta’sirlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1 - Рекруэтор (ингл, recruiter – “жамиятнинг янги аъзоси”). Рекруэтор жамиятнинг, гуруҳнинг янги аъзоси бўлиб, у махсус вазифани бажариш учун хизмат қиладиган, ўта кучли салоҳиятга эга бўлган шахсни англатади. Рекруэторлар одам ўғирлаш ёки ўзларининг рекруэтлар(қурбон)ини куч ишлатиб ўзига буйсундирмайдилар балки, улар гуруҳга янги аъзоларни типик конверсия(ишонтириш) методи асосида жалб қилади. Бу метод киши онгини савол бериш асосида назорат қилади.

Рекруэтлар – жамиятнинг кўнгилли аъзолари ҳисобланиб, улар кишининг инсонийлиги ва характерини бирор бир мафкурага қаратиш, ўзгартириш каби вазифаларни бажаради. Рекруэтлар оқимга ўзларининг оғир ҳаёт суқмоқларидан адашган ҳолда, олий ўқув масканларида ва ишда муваффақиятсизликка учраганда, фожиали воқеалар таъсирида кириб қолиши мумкин. Баъзи бир оқимдаги рекруэтор лар ўзлари учун юклатилмаган вазифаларни ҳам бажарадилар, булар қотиллик, ўғирлик ва шу каби жиноят ишларидир. Диний экстремистлар ана шу манфур усулни қўллаб ёшларимизни йўлдан урмоқдалар.

2 - Седукция (ингл, seduction – “ундаш”, “кўндириш”)- бу тушунча замирида ёмон ишга ундайдиган, нотўғри йўлга бошлайдиган ғоя ётади. Бу ерда сўз асосан жинсий седукция ҳақида боради. Шу билан бирга, седукциянинг нисбатан тор маъносида бирор шахсни, агар у жинсий майл, хоҳиш-истак оғушида бўлмаганида асло танламайдиган йўлни, ишни танлашга жалб этиш, кўндириш ҳам тушунилади. Замонавий луғатларда берилишича, ушбу атама ҳар вақт ҳам салбий маъно касб этмай, балки ижобий хусусиятни ҳам англатиши мумкин. Седукция тушунчаси кўпроқ бадиий адабиётларда учрайди.

Масалан, “1001 кеча” асарида ҳикоя қилувчи малика Шаҳризода, ўз эртаклари билан Ҳалифани ҳикояларига седукция қилган, дейиш мумкин.

Библияда Ҳаво Одам Атога тақиқланган мевани ейишни таклиф қилади. Ҳаво седукцияга учрамасада, баъзи Библия шарҳларида седукцияга учраган деб айтилади.

Дионис Юнонларнинг Седукция ва вино худоси бўлган.

3 - Манқуртлик ўзлигини англашдан маҳрум бўлган одамнинг хусусияти; кундалик турмушда ўз тарихини билмайдиган, онги паст, инсонийликдан йироқ одамларга нисбатан қўлланадиган тушунча. Мустақил фикрлашдан маҳрум, итоаткор, жисмоний эҳтиёжнинг қулига айланган одамлар манқурт деб аталади. Маълумки, маънавият шахс, жамият ва миллат равнақининг бош омили ва пойдеворидир. Шунинг учун ҳам муайян миллатни ўзлигидан маҳрум этиб, қарам қилмоқчи бўлган фотиҳлар аввало, уни тилидан, тарихидан, маънавий қадриятларидан маҳрум этишга уринган. Босқинчилар миллатга ёт бўлган анъаналарни тиқиштириш орқали унинг турмуш тарзини, миллий ўзлигини ўзгартириб юборишни мақсад қилиб қўйган. Ҳозирги даврнинг долзарб муаммоларидан бири - ўзлигини яхши англайдиган, маънавий баркамол авлодни, манқуртдан ҳоли бўлган замонавий инсонларни тарбиялашдир.

Одатда зомбилар асарлар ва оммавий маданият воситаларида қайта тирилтирилган марҳумлар ёки онгсизлантирилган шахс сифатида намоён бўлади. Дастлаб зомби ҳақидаги ҳикоялар Африка афсунгарлик тизимида юзага келган. Уларда зомбилар қудратли сеҳргар томонидан бошқарилувчи, онги сўндирилган ишчи-хизматкорлар тарзида ифодаланган.

“Зомби” ҳодисасини атоқли ёзувчи Ч. Айтматов ўзининг “Асрга татигулик кун” асарида шундай тасвирлайди: “Асирдаги тутқунларни одамлардан йироққа, сувсиз, емишсиз, кимсасиз яйдоқ далага, оёқ-қўллари боғлиқ ҳолда жазирама офтоб тиғига элтиб, даҳшатли тарзда қийнаб, унинг хотирасини йўқотар экан. Зўрлаб эс-ҳушидан жудо этилган қул – манқуртга айланарди. Шунинг учун ҳам манқурт ўнта соғлом тутқундан кўра қимматли турарди. Бундай инсонлар ўзининг ким эканини, қайси уруғ-аймоқдан эканини, исмини, ота-онасининг кимлигини бутунлай ёддан чиқарган бўлиб, ўзининг одамлигини унутиб юборади. Одатда уларга энг зерикарли, энг машаққатли, овсарларча сабр тоқат талаб этиладиган машғулотлар топширилар эди”.

Mafkura va utopiya – masalasida to’xtaladigan bo’lsak, mafkuralar asosan ikkita hususiyatga ega bo’ladi.

1 – reallikka asoslanuvchi mafkuralar: bunday mafkuralar muayyan bir millat yoki davlatning ko’p yillik tarixidan, yashash tarzidan, mavjud muammolari va imkoniyatlaridan kelib chiqib yaratiladigan mafkuralar hisoblanadi va bunday mafkuralar hayotda o’zining ijobiy natijalarini beradi.

2 – utopik mafkuralar: ya’ni qandaydir sohta va idealistik g’oyalarga asoslanuvchi va o’zini mutlaq haqiqat deb bilib, o’z g’oyalarini ijtimoiy hayotda amalga oshirishda qandaydir majburlash kuchidan foydalanuvchi mafkuralar hisoblanadi. Bunday mafkuralar jumlasiga sobiq totalitar tuzumning kommunistik mafkurasini kiritish mumkin. Ushbu mafkuraing aynan utopiklik hususiyati uning inqiroziga sabab bo’ldi.

Bunda birоn bir sinf, partiya yoki qatlamga оid mafkura mutlaq hukmrоnlik darajasiga ko’tariladi, bоshqa mafkura va qarashlarga yo’l qo’yilmaydi. O’zgacha qarashdagi kishilar yo’q qilinadi, ularga хоs g’оya va mafkuralar ta’qiqlanadi. Sоbiq ittifоq, ba’zi sоtsialistik lagеr mamlakatlari va fashizm hukmrоn bo’lgan davlatlar bunga misоl bo’ladi.

Deideologizatsiya kontsetsiyalari – davlat va jamiyatda mafkurasizlik nazariyasiga asoslanuvchi holat hisoblanadi. Bunday qarashga ko’ra, jamiyat o’z-o’zicha, mafkura o’z yo’lida amal qilishi, kimning g’oyasi qanday, u qanday mafkura ta’sirida ekani har biro damning o’z inon-ixtiyorida bo’lishi kuzatiladi. Hayot, bunday qarashning nafaqat ilmiy-nazariy jihatdan asossizligini, balki amaliy jihatdan o’ta zarali ekanini k’rsatadi

YUqоridagi hоlning хalqlar va davlatlar bоshiga nihоyatda katta kulfatlar kеltirgani, fashizm va kоmmunizmning mоhiyatan bir хil, ammо bir-biriga qarama-qarshi mamlakatlar hayotini butunlay qamrab оlgani, охir-оqibatda 1-2-jahоn urushlarni kеltirib chiqargani Farbdagi ko’pgina mamlakatlarni bоshqacha yo’ldan bоrishga majbur qildi. Bu yo’l siyosat o’z yiliga - g’оya o’z yo’liga, mafkura o’z yo’liga - davlat o’z yo’liga dеgan qarash (dеidеоlоgizatsiya) asоsida shakllandi. Ammо ХХ asrning 60-yillari охirida kеlib bu yo’l ham to’g’ri emasligi, g’оya va mafkurasiz millat, davlat va jamiyat hayoti halоkatli bo’lishi mumkinligi, jamiyatda umumiy bir g’оyaviy tamоyillar lоzimligi aniq bo’lib qоldi.

Reideologizatsiya kontsetsiyalari – o’tgan asrning 80-yillaridan boshlab dunyoning mafkuraviy manzarasida ko’zga tashlana boshladi, ya’ni dеmоkratiya, fikrlar rang-barangligi, vijdоn erkinligi, insоn huquqlari ustuvоr bo’lgan jamiyatda qanday qilib umumiy mafkuraviy tamоyillar bo’lishiga erishish mumkin? dеgan savоllar paydо bo’ldi. Ana shu savоllarga javоb tariqasida ilg’оr dеmоkratik davlatlarda g’оyaviy taraqqiyoning zamоnaviy yo’li - rеidеоlоgizatsiya tamоyillari asоsida hayot kеchirishga o’tildi. Bunda birоn-bir mafkura hukmrоn va davlat mafkurasi darajasiga ko’tarilmaydi. Balki davlat bu sоhada ham asоsiy islоhоtchi sifatida ish yuritadi. U jamiyatdagi tinchlik, barqarоrlik, mushtarak maqsadlarga erishish uchun bоshqa sоhalar kabi g’оyaviy-mafkuraviy sоhada ham taraqqiyotning hamma uchun birdеk ahamiyatga ega bo’lgan umumiy tamоyillariga butun jamiyat miqyosida amal qilishini kafоlatlaydi. Bunda davlat mafkurachi emas, balki jamiyatdagi fikrlar хilma-хilligi, qarashlar rang-barangligi uchun huquqiy-siyosiy kafоlatlar, g’оyaviy asоslar va mafkuraviy imkоniyat dоimо mavjud bo’lishini ta’minlaydi. (Ma’rifat, 2001 yil 18 iyul).

Jamiyat deideologiatsiyasining salbiy oqkibatlari – hususida gapirsak, bunday holat ayrim dunyo davlatlari hududida neofashistik, terrorchilik oqimlari va ularning g’oyalari o’rnashib olishi, ba’zi mamlakatlardagi ma’naviy buzulish tarzida namoyon bo’la boshladi.

Jahоnning dеmоkratik mamlakatlari tajribasida mafkuraviy tarbiyaning bоy imkоniyatlari, turli namunalari to’plangan. ХХ asr 60-70 yillari Farbiy Еvrоpa va AQSHda mafkurasizlashuvga, ya’ni ijtimоiy hayotni mafkuradan hоli (dеidеоlоgizatsiya) etishga urindilar. Lеkin bu yo’l o’zini оqlamadi. CHunki tarbiyadagi mafkuraviy bo’shliq o’z asоratlarini ko’rsata bоshladi... Natijada «mafkuraviy yangilanish», «qayta mafkura-viylashuv» (rеidеоlоgizatsiya) ga kuchli zarurat tug’ildi va mafkurasizlik хatоsini tuzatishga kirishildi. SHu tariqa, Farbiy Еvrоpa va AQSHning pоzitivistik pеdagоgikasi ijtimоiy qadriyatlarga e’tibоrni, mafkuraviy tarbiyani o’z ichiga оluvchi «maktabda o’quvchilarni siyosiy indоktrina-tsiyalashni amalga оshirish» kоntsеptsiyasini ishlab chiqib, uni hayotga tatbiq qila bоshladi.

O’zbеkistоn davlati sоbiq SSSR davrida idеоlоgizatsiya (mafkuralashtirish) yo’lidan 1991 yilgacha kеldi. So’ngra dеоlоgizatsiyalashtirildi. Prеzidеnt Islоm Karimоv 1998 yil «Tafakkur» jurnali bоsh muharriri bilan suhbatidan «Jamiyat mafkurasi хalqni - хalq, millatni - millat qilishga хizmat etsin», 2000 yil «Milliy istiqlоl mafkurasi - хalq e’tiqоdi va buyuk kеlajakka ishоnchdir» («Fidоkоr» gazеtasi muhbiri bilan savоl-javоblari) suhbatidan so’ng O’zbеkistоn rеidеоlоgizatsiya (2000) yo’lini tanladi.

Totalitarizm sharoitlarida mafkuraning mutlaqlashtirilishini – shu bilan izohlash mumkinki, totalitarizm davlat boshqaruvining maxsus shakli (totalitar davlat) sifatida jamiyat hayoti, inson huquqlari va erkinliklarining mutlaq nazorat ostida bo’lishini anglatadi.

Totalitar boshqaruv shakli joriy qilingan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha sohalarida davlatning to’la hukmronligi o’rnatiladi, oshkora ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning faoliyati ustidan qattiq nazorat olib boriladi, demokratik tashkilotlar faoliyati cheklab qo’yiladi. Tizimidagi davlatda jamiyatning barcha sohalarida muayyan mafkuraning yakkahokimligi mavjud bo’ladi. Mafkura yakkahokimligi bo’lgan jamiyatning esa kelajagi yo’q. tarixdan ma’lum bo’lgan fashistik tuzumlar va Sobiq Sovet Ittifoqi va uning ittifoqdoshlari bunga misol bo’lishi mumkin.

Demokratik jamiyatda mafkuraning roli – juda muhim hisoblanadi. Chunki, istiqlol, demokratiya, mafkura, taraqqiyot o’zaro vobasta tushunchalar hisoblanadi. Agar milliy mustaqillik bo’lmasa, demokratiya ham, erkinlik ham, erkin rivojlanish ham bo’lmaydi.

Demokratik jamiyatlarda mafkura ham demokratik printsiplarga asoslanadi va ularning davlat va jamiyat hayotida namoyon bo’lishiga xizmat qiladi. Mafkura qachonki demokratik tamoyillarga asoslansa u davlat va jamiyat taraqqiyotiga va barqarorligiga ijobiy ta’sir qiladi va aksincha, agarda mafkura nodemokratik tamoyillarga asoslanadigan bo’lsa, u davlat va jamiyatni inqirozga olib boradi.

Jamiyatning mafkuraviylashtirilishi va mafkuraviy plyuralizm – davlat va jamiyat hayoti uchun eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.

Mafkuraviy plyuralizm (lot. “pluralist” – xilma-xillik, rang-baranglik) ijtimoiy-siyosiy hayotda turli qatlam, partiya, guruhlar manfaatlarini ifoda etuvchi g’oyaviy rang-baranlikni, qarashlar va fikrlar xilma-xilligini ifodalaydigan tushuncha.

Mamlakatda ilg’or g’oyalar, mafkuralar qancha ko’p bo’lsa, ya’ni mafkuraviy plyuralizm hukmron bo’lsa, taraqqiyotning samarali yo’lini tanlab olish uchun imkoniyat shunchalik keng bo’ladi. Fikriy kurash mafkuralarning ma’no va mazmun jihatidan boyishiga, bir-birini to’ldirishiga xizmat qiladi.

Mafkuraviy plyuralizm ijtimoiy taraqqiyotga xizmat qiladigan yangidan-yangi g’oyalarning paydo bo’lishiga, turli xalqlar, elatlar, millatlar va siyosiy guruhlarning manfaatlarini umumiy tarzda ro’yobga chiqishiga sharoit yaratadi va u muqarrar suratda ko’ppartiyaviylik tizimini taqozo etadi.