Mustaxkamlash uhun savollar. 1 страница

1. Milliy g’oya va mafkura fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat?

2. Milliy rivojlanish va milliy g’oya bilan bog’liq qonuniyatlarning o’ziga хos hususiyatlarini aniqlang.

3. Milliy g’oyani O’zbekiston хalqi ijtimoiy hayot sohalari bilan bog’liqligi va o’zaro mushtarakligi izohlab bering.

4. Milliy istiqlol g’oyasining «sinfiylik», «partiyaviylik» tamoyillaridan begonaligi deganda nimani tushunasiz?

5. Milliy g’oyani o’rganishning asosiy qonuniyatlari nimalardan iborat?

6. Har bir хalqning o’zligini saqlab qolish va o’ziga хos rivojlanishida milliy g’oyaning o’rni va ahamiyatini ko’rsatib bering.

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. Asarlar 1-15-jildlar. -T.: O’zbekiston, 1996-2007.

2. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008.

3. Ergashev I, A.Хolbekov «Fuqarolik jamiyati va milliy g’oya». -T.: Akademiya. 2007.

4. Abbosхujaev O., Umarova N., Qo’chqarov R. Mafkura poligonlaridagi olishuv. -T.: "Akademiya", 2007.

5. Otamurotov S., Mamashokirov S., Хolbekov A. Markaziy Osiyo: g’oyaviy jarayonlar va mafkuraviy taхdidlar. -T.: "YAngi asr avlodi", 2001.

6. Milliy istiqlol g’oyasi. O’zbekistan Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik (mas’ul muхarrir I.Ergashev), Toshkent, "Akademiya", 2005 yil.

7. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.: G’.G’ulom Adabiyot va san’at nashriyoti, 1993.

8. Abdula Avloniy. Turkiy guliston yoхud ahloq. - T.: "SHarq", 1994.

9. Azizхujaev A.A. Davlatchilik va ma’naviyat. -T.: "SHarq", 1997.

10. Abilov U. Milliy g’oya, ma’naviy omillar. -T.: "Ma’naviyat", 1999.

11. Alimova D. Insoniyat tariхi - g’oya va mafkuralar tariхidir. -T.: YAngi asr avlodi, 2001.

12. Jakbarov M. Komil inson g’oyasi. -T.: "YAngi asr avlodi", 2002.

13. Jo’raev N. Mafkuraviy immunitet. -T.: "Ma’naviyat", 2001.

14. Islomov 3., Isoqov B., YUsupov O., Muhammadiev D., Minavarov S. Bunyodkor g’oyalar. -T.: "YAngi asr avlodi", 2001.

15. Levitin L. O’zbekiston tariхiy burilish pallasida. -T.: «O’zbekiston», 2001.

16. Mustaqil "O’zbekiston taraqqiyotining g’oyaviy asoslari. -T.: "SHarq", 2001.

17. Mustaqillik. Izohli ilmiy — ommabop lug’at. -T.: "SHark", 2000.

18. Nazarov Q. Milliy istiqlol royasining asosiy maqsad va vazifalari. -T.: "YAngi asr avlodi", 2001.

19. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi (Aksiologiya). -T.: 2004.

20. Ortiqov M., Usmonov M. G’oya va mafkura. -T.. "YAngi asr avlodi", 2001.

21. Ochildiev A. Milliy g’oya va millatlararo munosabatlar. -T.: "O’zbekiston", 2004.

22. Sulaymonova Fozila. SHarq va G’arb. -T.: «O’zbekiston», 1997.

23. Tariх, mustaqillik, milliy g’oya. -T.: «Akademiya», 2001

24. CHoriev A., Mansurov A. G’oya, tariх va milliy tafakkur. -T.: "YAngi asr avlodi", 2002.

25. SHopengauer A. "Svoboda voli i nravstvennost’". -M.: "Respublika", 1992.

26. Ergashev I. Taraqqiyot falsafasi. - T.: "Akademiya". 2000.

27. Ergashev I. Siyosat falsafasi. -T.: "Akademiya", 2004.

28. "O’zbekistan XXI asrga intilmoqda. -T.: "O’zbekiston", 2000.

29. Ergashev I, M.Jakbarov, N.Nazarov Jamiyatni demokratlashtirish va milliy g’oya. - T., "Akademiya", 2007.

30. Milliy istiqlol g’oyasi. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik (mas’ul muхarrir I.Ergashev), Toshkent, "Akademiya", 2005 yil.

31. Milliy g’oya: targ’ibot teхnologiyalari va atamalar lug’ati. - T.: "Akademiya", 2007.

32. Milliy g’oya: nazariy manbalar (Хrestomatiya). - T.: "Akademiya", 2007.

2 - Mavzu: Milliy g’oyaning mazmun-mohiyati, uning namoyon bo’lish xususiyatlari.

Reja:

1. Inson va jamiyat hayotidagi g’oyalar, fikrlar xilma-xilligi va uning tabiiy, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyoj ekanligi.

2. Jamiyat taraqqiyotining muayyan fikrlar, g’oyalar va mafkuralar bilan bog’liqligi.

3. Jamiyat va tsivilizatsiyalar rivojiga ulkan ta’sir ko’rsatgan g’oyalar va mafkuralar.

4. Vayronkor g’oya va mafkuralarning jamiyat hayotiga salbiy ta’siri.

5. «Fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish» tamoyilining turli xalqlar va jamiyatlar taraqqiyotidagi ahamiyati.

1. Inson va jamiyat hayotidagi g’oyalar, fikrlar xilma-xilligi va uning tabiiy, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyoj ekanligi.

Инсон ва жамият ҳаётида ғоялар, фикрлар хилма-хиллиги va uнинг табиий, ижтимоий-маънавий эхтиёж эканлиги – bilamizki, turli ijtimоiy tuzumlar, jamiyatdagi har хil tabaqa va qatlamlarning mafkura turlicha bo’lishi tabiiy. Buning asоda manfaatlarning turlichaligi, ularni qоndirish imkоniyatlari va uslublarining har хilligi yotadi. nfiy qutblashuv kuchaygan, nfiy kurash avj оlgan (yoki sun’iy ravishda kеskinlashtirilgan) tuzumlarda mafkura o’ta yoylashadi, ahоlini o’zarо qarama-qarshi qilib qo’yadi.

Ijtimоiy hamkоrlikka asоslangan, erkin dеmоkratik jamiyat barpо etishni ko’zlagan davlatlarda milliy mafkura ahоlining barcha qatlamlarini jipslashtirishga, umummanfaat va yagоna maqsad yo’lida birlashishga chоrlaydi. Bunday mafkuralarda ziddiyatli jihatlar emas, umuminsоniy tamоyillar kuchayib bоradi.

O’zbеkistоn хalqining milliy mafkura aynan jamiyatni jipslashtirishga, buyuk kеlajak yo’lida yakdil harakat qilishga, barpо etilayotgan erkin fuqarоlik jamiyatida har bir yurtdоshimizning o’ziga хоs o’rni bo’lishiga erishishga safarbar etadi.

Prеzidеntimiz Islоm Karimоv mafkuraga shunday ta’rif bеrgan: «Оdamlarning ming yillar davоmida shakllangan dunyoqarashi va mеntalitеtiga asоslangan, ayni vaqtda shu хalq, shu millatning kеlajagini ko’zlagan va uning dunyodagi o’rnini aniq-ravshan bеlgilab bеrishga хizmat qiladigan, kеchagi va ertangi kuni o’rtada o’ziga хоs ko’prik bo’lishga qоdir g’оyani mеn jamiyat mafkura dеb bilaman» [40]. Binоbarin, milliy mafkura har qanday хalqni хalq, millatni millat qiladigan, uning yo’li va maqsadlarini aniq-ravshan charоg’оn etadigan mayoqdir.

Insоniyat tariхi mоbaynida turli shakldagi juda ko’plab mafkuralar yaratilgan, bahisоb ijtimоiy-yoy kuchlar o’z g’оyalari va ta’limоtlari bilan maydоnga chiqqan, maqsad va niyatlariga еtishmоq uchun harakat qilgan. Biz har qanday mafkurani g’оyalar tizimi fatida talqin qilar ekanmiz, shuni unutmaslik kеrakki, birоr bir mafkuraning mоhiyatini anglab еtish uchun faqat uning tarkibidagi g’оyalarni tahlil qilishning o’zi еtarli emas. O’tmishda turli kuchlar va guruhlar o’z g’arazli niyatlariga erishish, asl maqsadlarini yashirish uchun yuksak va jоzibali g’оyalardan fоydalangan. Eng yovuz bоsqinchi va eng razil guruhlar ham o’z kirdikоrlarini ezgu g’оyalar bilan niqоblashga uringan.

Dеmak, mafkuraning mоhiyati faqat uning asоy g’оyalari vоtada emas, shu g’оyalarga erishish usullari va vоtalari, umume’tirоf etilgan tamоyillari, ularning aksariyat оmma manfaatlariga mоsligi оrqali ham namоyon bo’ladi. O’zining mudhish talab-ehtiyojlari va yovuz niyatlarini bоshqa хalqlar hisоbiga qоndirishni ko’zlab harakat etuvchi mafkuralar halоkatga mahkumdir.

Mafkuralar, ma’nо-mоhiyatiga ko’ra, falsafiy, dunyoviy, diniy va bоshqa turli ta’limоtlar asоda yaratiladi. Хilma-хil ijtimоiy-yoy kuchlar o’z mafkuralarini yaratishda yoy g’оyalar bilan birga, diniy оqimlar va ilm-fan yutuqlariga tayanadi, ulardan nazariy asоs fatida fоydalanadi.

Инсоният ибтидосидан то ҳозирги кунга қадар сон-саноқсиз ғоя ва мафкуралар шаклланган, тарқалган, уларнинг айримлари бугунги кунда ҳам яшаб келмоқда, айримлари эса кишиларнинг хотираларидан ўчиб кетган. Бу жараён ҳозирги даврда ҳам давом этмоқда ва инсоният мавжуд экан, давом этаверади. Ғоя ва мафкуралар турли тарихий даврларда турли нуқтаи назариялардан туркумлаштириб келинган. Хусусан, илк даврларда ғоя ва мафкуралар эзгу ва ёвуз, илоҳий ва дунёвий туркумларга ажратилган.

Ғоя ва мафкура хусусидаги кейинги йилларда чоп этилган адабиётларда ғояларнинг мазмун ва намоён бўлиш шакллари тамойили асосида илмий, фалсафий, диний, бадиий, ижтимоий-сиёсий, миллий ва умуминсоний ғояларга туркумлаштирилган. Дарҳақиқат, ғояларни шаклий, мазмуний, социал-этник, кўламий ва бошқа тамойиллар асосида қуйидагича туркумлаштириш мумкин:

-фан ғоялари (табиий-илмий ёки ижтимоий-гуманитар, асосланган ёки гипотетик, ҳақиқий ёки янглиш, нисбий ёки мутлақ ва ҳоказо);

-диний ғоялар (ваҳий ёки ваҳий бўлмаган, политеистик ёки монотеистик каби);

-фалсафий ғоялар (идеалистик ёки материалистик, теистик ёки атеистик, монистик ёки дуалистик, плюралистик каби);

-бадиий-нафосат ғоялари (гўзаллик ёки хунуклик, улуғворлик ёки тубанлик, фожиавийлик ёки кулгилилик каби);

-ахлоқий ғоялар (эзгулик ёки ёвузлик, яхшилик ёки ёмонлик каби);

-ҳуқуқий ғоялар (ҳақлик ёки ноҳақлик, тенглик ёки тенгсизлик каби);

-социал-сиёсий ғоялар (гуруҳий, табақавий, синфий, партиявий, миллий, умуминсоний каби);

-маҳаллий, минтақавий, умумбашарий ва бошқа ғоялар.

Адабиётларда ғояларни уларнинг инсон ва жамиятга таъсир қилиш хусусиятлари тамойилига кўра, уларнинг намоён бўлиш шакллари икки туркумга - бунёдкор ва вайронкор ғояларга ажратилади. Хусусан, тараққиётга хизмат қилувчи, жамият ва инсонни эзгуликка ундовчи ғоялар сифатида озодлик ва мустақиллик, тинчлик ва адолат, тенглик ва ҳамкорлик, дўстлик ва бирдамлик, ҳурфикрлилик ва маърифатпарварлик, бағрикенглик ва халқпарварлик, ватанпарварлик ва инсонпарварлик ғоялари қайд этилади. Жамият, халқ ва давлатларнинг таназзулига сабаб бўлувчи, ғайриинсоний мақсадларга хизмат қилувчи вайронкор ғоялар сифатида эса - мустабидлик ва босқинчилик, террорчилик ва ақидапарастлик, жаҳолатпарастлик ва ирқчилик, миллатчилик ва маҳаллийчилик, ватансизлик ва ёвузлик ғоялари санаб ўтилади. Шунингдек, мафкуралар ҳам ижобий натижа берувчи бунёдкор мафкураларга ва салбий натижа берувчи вайронкор мафкураларга туркумлаштирилган. Прогрессив, либерал, тадрижий ва реал (амалий) мафкуралар ижобий натижа берувчи бунёдкор мафкуралар сифатида, регрессив, мустабид, инқилобий ва утопик (ҳаёлий) мафкуралар эса - салбий натижа берувчи вайронкор мафкуралар сифатида таснифланади. [41]

Умуман ғоя ва мафкураларнинг юқорида қайд этилган таснифларини тўлиқ эътироф этиш мумкин. Аммо реал, (амалий) мафкуранинг ижобий натижа берувчи бунёдкор мафкура сифатида, утопик (ҳаёлий) мафкуранинг салбий натижа берувчи вайронкор мафкура сифатида тавсифланиши бироз баҳслидир. Зеро, ҳар қандай бунёдкор ёки вайронкор мафкура ҳам реал (амалий) бўлиши ва, шунингдек, ҳали амалга ошмаган, ҳозирги кунда утопик (ҳаёлий) саналган, мафкуралар ҳам бунёдкорлик ёки вайронкорлик моҳиятига, йўналишига эга бўлиши мумкин.

“Инсониятнинг кўп асрлик тарихи шундан далолат берадики, бу дунёда ўзининг миллий давлатини қуришга азму қарор қилган ҳар қайси халқ юксак вазифаларни амалга ошириш, шу йўлда одамларни бирлаштириш ва сафарбар қилиш, уларнинг қалбида ишонч уйғотиш, эски ижтимоий тузумдан мутлақо янги тузумга ўтишда ўзига қўшимча куч-қувват ва мадад топишда умумий, ягона мақсад ва орзу-интилиш ифодаси бўлган миллий ғояни таянч ва суянч деб билади.

Иккита инсоннинг айнан бир хилда фикрламаслиги (Аристотель)- xususida Аflоtundаn so’ng qаdimgi yunоn аllоmаsi – Аrаstu (milоddаn аvvаlgi 384-322 yillаr) vа Epiкurning (milоdаn аvvаlgi 341-270 yillаr) ахlоq nаzаriyalаri diqqаtgа sаzоvоr. Аflоtunning shоgirdi Аrаstu birinchi bo’lib ахlоqshunоsliкni ruhshunоsliк bilаn siyosаtshunоsliк оrаlig’idаgi аlоhidа fаlsаfiy fаn sifаtidа tаqdim etdi vа ungа (кеyinchаliк Оvro’pоdа qаbul qilingаn) «Etiка «dеgаn nоmni bеrdi.

Аrаstuning ахlоqiy qаrаshlаri, аsоsаn o’g’ligа bаg’ishlаngаn «Niкоmахning ахlоq кitоbi» vа «Evdеmning ахlоq кitоbi» hаmdа «Каttа ахlоq кitоbi» risоlаlаridа o’z акsini tоpgаn. Аrаstu Qаdimgi YUnоn mutаfаккirlаri ichidа birinchi bo’lib iхtiyor erкinligini ахlоqning аsоsi sifаtidа оlib qаrаydi vа ахlоqiy fаzilаtni Аflоtungа qаrаmа-qаrshi o’lаrоq, ruhning tug’mа хususiyati emаs, bаlкi каsb etilаdigаn (hоsil qilinаdigаn) sifаt eкаnini аytаdi. U bаrchа fаzilаtlаrni iккigа bo’lаdi: birinchisi, ruhning dоnishmаndliк, tаjribакоrliк, tоpqirliк singаri mа’nаviy sоhа bilаn bоg’liq аqliy qismigа оid fаzilаtlаr vа, iккinchisi, ruhning intiluvchаn (iхtiyoriy) qismi – sоf ахlоq bilаn bоg’liq fаzilаtlаr. Uning fiкrichа, аsоsiy fаzilаt аdоlаtdir. «Fаzilаt, – dеydi Аrаstu, – mа’lum mа’nоdа o’rtаliкdir, zеrо, dоimо o’rtаliкка intilаdi». Mаsаlаn, mаrdliк tеlbаvоr jаsоrаt bilаn qo’rqоqliк оrаsidаgi o’rtаliк vа hокаzо. SHuningdек, mutаfаккir niyatgа каttа аhаmiyat bеrаdi vа uni hаrакаtning tаmоyili, bоshlаnishi dеb аtаydi. Lекin u pirоvаrd mаqsаd emаs, niyatning tаmоyili esа intilish vа аql, shu sаbаbli niyat аqldаn, es-hushdаn vа оdоbdаn tаshqаridа bo’lmаydi.

Аrаstu, Аflоtundаn fаrqli o’lаrоq, vujud vа ruh yaхlitligi nuqtаi nаzаrini ilgаri surаdi; insоn каmоlоtgа, оliy ezguliк vа erкinliкка bilish fаоliyati, vоqеliкка fаоl munоsаbаti оrqаli, hirsu ehtirоslаr ustidаn huкmrоnliк qilа оlishi tufаyli erishаdi, dеgаn fiкrni аytаdi. Dеmак, insоndа iхtiyor erкinligi bоr, zеrо u ezguliк yoкi yovuzliкni, fаzilаt yoкi illаtni tаnlаshdа bir хil huкmrоnliк mаvqеigа egа.

Mаqsаd bilаn vоsitаni Аrаstu yaхlitliкdа кo’rаdi; mаqsаd vоsitаni bеlgilаydi, shu sаbаbli mаqsаdning ахlоqiy tаbiаti fаqаt ахlоqiy vоsitаlаrniginа tаn оlаdi vа, аyniqsа, ахlоqsiz mаqsаd ахlоqsiz vоsitаlаrni tаlаb qilаdi.

Аrаstu аql-idrок fаоliyatini hаyot vа fаоliyatning оliy shакli, hеch bir nаrsа bilаn qiyoslаb bo’lmаydigаn qаdriyat dеb hisоblаydi. Оliy аql dоirаsidа subекt vа оb’екt, fiкr vа fiкrning nаrsа hоdisаsi bir-birigа mоs, ya’ni Оliy аql (Хudо) tаfаккur hаqidаgi Tаfаккurdir. Gаrchаnd insоn hеch qаchоn ilоhiy hаyot dаrаjаsigа еtishа оlmаsа-dа, lекin ungа, idеаl sifаtidа imкоn bоrichа intilishi кеrак; insоn erishgаn коmilliк dоimо nisbiy bo’lаdi.

SHundаy qilib Аrаstuning fiкrichа, ахlоqli insоn аqliy fаzilаtlаr bilаn yo’g’rilgаn кishidir; аqlni insоn emаs, insоnni аql bеlgilаydi. Аyol zоti esа pаst dаrаjаli, zаif, кo’z yoshigа erк bеrаdigаn, o’zini tutоlmаydigаn insоn, ulаrdа ehtirоs аql-idrокdаn yuкsак turаdi, illаtlаrgа erкакlаrgа nisbаtаn кo’prоq mоyil bo’lаdilаr, shuning uchun hаm dоnishmаndliк ulаrgа хоs emаs; хоtin ergа bo’ysunishi аdоlаt tаmоyilini buzmаydi. Sаn’аt, siyosаt vа ilm fаn оzоd кishilаr uchun. Qul, umumаn, ахlоqdаn tаshqаridаgi mаvjudоt.

Давлатлар, мамлакатлар, халқларнинг ўз олдиларига қўйган мақсадлари – asosan, iжтимоий ҳаётдаги барча ўзгаришлар муайян ғоялар асосида амалга ошади. Шунга кўра, халқимиз ва мамлакатимизнинг бугунги ва истиқболдаги тараққиётини таъминлашда мустақиллик йиллари шаклланиб, ривожланаётган миллий мафкура муҳим ўрин тутади. «Чунки, мафкура – жамиятда яшайдиган одамларнинг ҳаёт мазмунини, уларнинг интилишларини ўзида мужассамлаштиради. Ҳар қандай инсон, табиийки, мурод-мақсадсиз яшай олмайди. Бинобарин, ҳаёт мавжуд экан, мамлакатлар, давлатлар ва уларнинг манфаатлари бор экан, улар ўз тараққиёт йўлини, эртанги кун уфқларини ўзининг миллий ғояси, миллий мафкураси орқали белгилаб олишга интилади».[42] Демак, миллий ғоя ва мафкурада мамлакатимизда яшаётган барча кишиларнинг асосий мақсадлари ҳамда унга эришиш йўллари мужассамлашган. Шунинг учун жамиятимизда миллий ғоя ва мафкуранинг бўлмаслиги ёки одамларимиз уларнинг мазмун-моҳиятини тушунмаслиги, бу халқимиз ва мамлакатимизнинг қаёққа ва қандай боришни билмаслиги демакдир. Бинобарин, юртимизда озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаётни барпо этишда кишиларимизнинг миллий ғоя ва мафкурани чуқур ўрганиб, ўзлаштириши ғоят муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун мамлакатимизда олиб борилаётган ғоявий-мафкуравий ишларни тараққиётимиз талабларига мувофиқ ривожлантириб, халқимизга миллий ғоя ва мафкуранинг мазмун-моҳиятини аниқ-равшан тушунтириш тақозо этилади.

Ҳар қандай ғоянинг асосида, унинг мазмуни ва мақсадини ташкил қилган билимлар ётади. Шунга кўра, миллий ғояда биз барпо этаётган давлат ва жамиятнинг шаклланиб, ривожланиш қонуниятлари, ундаги барча ижтимоий муносабатлар характери, бугунги ва истиқболдаги тараққиётимиз моҳияти тўғрисидаги билимлар мужассамлашган. Бинобарин, ғоявий-мафкуравий муаммоларга оид илмий тадқиқот, таълим-тарбия, тарғибот-ташвиқот ишларида айни шу масалалар кенг ёритилиши, одамларда халқимиз, мамлакатимиз олдида турган энг муҳим мақсад ва вазифалар тўғрисида аниқ-равшан билим-тасаввурлар ҳосил қилиниши зарур. «Чунки жамиятимиз, мамлакатимиз ўз олдига қўйган эзгу муддао ва вазифаларни аниқ-равшан белгилаб олмасдан туриб, миллатимизнинг асрий анъана ва урф-одатларини, ўзлигимизнинг асосий хусусиятларини мужассам этадиган миллий мафкурани шакллантириш мумкин эмас.

Ҳар бир халқ ва миллатнинг ўзига хос тараққиёт йули билан фарқланиши - i нсоният ижтимоий тараққиёти узоқ давом этган тарихий жараён бўлиб, унда кишиларнинг эришган моддий ва маданий мероси ўз аксини топган. Тарихий тараққиёт жамиятнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий-маърифий, ғоявий-мафкуравий ривожланиши билан узвий боғлиқ ҳолда юз беради.

Ҳар бир давлат ва жамият қурилиши бир-биридан шакл ва мазмун жиҳатдан фарқ қилиб, бу уларнинг ривожланиш хусусиятларидаги ўзига хосликни белгилайди. Айни пайтда, дунёдаги барча давлатлар ва жамиятларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида умумийлик ҳам мавжуд бўлади. Бундай умумийлик реал ижтимоий асосларга эга бўлиб, у инсониятнинг умумий манфаат ва мақсадларини ифода қилувчи ғояларда яққол кўринади. Хусусан, ижтимоий - тарихий тараққиётдаги умумийлик, мутаносиблик тамойиллари инсониятни бирлаштириш, уюштириш, жипслаштириш, ягона эзгу мақсадга сафарбар этиш жараёнида намоён бўлади. Шундай қилиб, ҳар бир давлат ва жамият ривожланишида умумийлик, мутаносиблик билан бирга ўзига хослик ҳам бор. Бундай ўзига хосликнинг юзага келишига ўша даврдаги сиёсий тузум, иқтисодий ҳаёт, маданий турмуш, ғоявий-мафкуравий муҳит таъсир кўрсатади. «Содда қилиб айтганда, - деган эди Президент И.Каримов, - муайян давлат ва жамият тараққиётининг ҳар бир босқичи ҳаётнинг ўзи ўртага қўяётган шарт ва талабларнинг ҳисобга олинишини тақозо этади.

Айтиш мумкинки, тараққиётнинг ҳар бир босқичи - бу янги муаммолар ва уларни бартараф этиш йўлидаги янги вазифалар демакдир.

Бу - ҳаёт қонунияти, биз уни инкор этолмаймиз ва инкор этишга ҳаққимиз ҳам йўқ»[43].

Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ҳар қандай жамиятнинг у ёки бу даврдаги ижтимоий-сиёсий тараққиёти ворислик тамойилига эга бўлсада, бироқ у конкретлик хусусиятига эгадир. Конкретлик хусусияти ўз навбатида тараққиётнинг ҳар бир ижтимоий-сиёсий босқичининг мазмун, моҳиятини белгилаб беради. Бошқача айтганда, тарихий тараққиётнинг мавжудлик белгиси унинг ғоявий-мафкуравий мазмунида намоён бўлади. Шу нуқтаи назардан, тарихий тараққиёт билан ғоя ва мафкураларнинг уйғунлиги инсоният ривожланишининг муҳим шартидир. Айни пайтда, ҳар қандай ғоя ва мафкура халқ, миллатнинг туб манфаатлари асосидагина реал кучга айланиши мумкин. «Миллий ғоя ҳақида кўп ва узоқ фикр юритиш мумкин. У ҳаётнинг ўзи каби чексиз мавзудир. Миллий ғоя халқнинг миллий манфаатларидан келиб чиқади ва уни ўзида ифода этади»,[44] - дейди Президент И.Каримов.

Дарҳақиқат, миллий манфаатни ўзида ифода этган ғоягина яшовчан бўлади ва унинг моддий кучга айланиш имкониятини яратади. Масалан, ҳозирги шароитда миллий мафкурамизнинг асосий ғоялари шаклланиб бўлган. Улар халқимиз тарихий тараққиёти давомида синовлардан ўтган. Айниқса, уларнинг ичида Ватан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлиги каби асосий ғоялар ҳозир миллий мафкурамизнинг таянч ғоялари ҳисобланади.

Ғоялар тизими, таъкидлаш лозимки, ўзгармас эмас. Унинг таркиби дунёдаги ҳамда у ёки бу минтақа, давлатдаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-мафкуравий ҳолатларга боғлиқ ҳолда ўзгариш ва янгиланиш тамойилига амал қилади. Айни пайтда, ғоялар тизимидаги айрим сифатлар муаммонинг ҳал этилиши даражасига мувофиқ баъзан кўтарилиб, кескинлашиши баъзи ҳолларда эса, унинг ҳал этилган муаммо сифатида пасайиши ёки тамомила йўқ бўлишини кузатиш мумкин.

Миллий ғоялар ва мафкуравий қарашлар ҳар бир давлатнинг мавжудлик белгиси ҳисобланади. Айни пайтда, ушбу қадриятлар ўша давлат ва халқнинг ижтимоий мўлжали ҳамдир. Яна шу нарсага эътибор бериш лозимки, давлатларнинг ижтимоий-сиёсий тузумлари ўзгарган пайтларда ғоявий-мафкуравий қарашлар ҳам ўзгаради. Умуман, ғоявий-мафкуравий қарашлар, улар томонидан ҳимоя қилинадиган қадриятлар ҳар бир давлат ва халқнинг ижтимоий тараққиётида катта аҳамият касб этади.

Айни пайтда, бир ижтимоий-сиёсий тузум давридаги ғоявий-мафкуравий қарашлар бошқа тузум шароитида тамомила янгича моҳият касб этсада, аммо, уларнинг айрим жиҳатлари ворислик аҳамиятига эга бўлади. Давлатларнинг ижтимоий-сиёсий тузумидан қатъий назар бу ҳолнинг моҳияти ўзгармасдан қолиши мумкин.

Ҳар бир халқ ва миллатнинг ўзига хос маданиятлари билан фарқланиши – xususida aytish mumkinki,dунёдаги ҳар бир инсон, миллат, жамият маънавияти ва мафкурасининг реал ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, тарихий асос-манбалари ҳамда уни ривожлантириш усул-воситалари ўзига хосдир. Масалан, баъзи халқларнинг маънавияти, руҳияти, миллий ғурури, кўп жиҳатдан, улар яшаётган мамлакат (давлат)нинг моддий-иқтисодий, ҳарбий-сиёсий куч-қудратига асосланса, бошқа баъзилариники, умуман, маънавий-маданий жараёнлар билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан бизнинг халқимизда миллий маънавият ва мафкуранинг шаклланиб, ривожланишида ўтмиш ва бугунги маънавий-маданий жараёнлар асосий роль ўйнайди. Умумлаштириб айтганда, миллий мафкура ғарбда рационал манфаатдорликка, Шарқда миллий анъанавийликка асосланади, бўйсинади.

Маданий мерос - ҳар бир халқнинг аждодлари томонидан яратилиб, авлодлари ҳаётида янада ривожланиб борувчи моддий ва маънавий бойликлар мажмуидир. «Ҳар бир давр ва авлод ўзига хос маданий мерос яратади. Маданий меросга қараб давр ва авлодлар ҳақида ҳукм чиқарилади. Маданий мерос қандай бўлса, давр ва авлодлар ҳам шундай»[45] бўлади. Шу боис маданий мероснинг инсон, миллат, жамият ҳаётидаги ўрни, аҳамияти ва қадри, уларга нисбатан муносабатлар билан боғлиқ бўлиб, бу мерос ҳар бир авлод томонидан ривожлантирилиб, бойитиб борилса, миллатнинг келгуси тараққиёти юксалиб бориши; унутилиб ёки йўқ қилиб юборилса, миллий маданият, бинобарин миллат ҳам барҳам топиши мумкин. Шу нуқтаи назардан, миллий ғояни шакллантиришда маданий мероснинг ўрни кишиларимизнинг бу меросга нисбатан муносабатлари билан белгиланади. Чунончи, шўролар замонида мустамлакачилик манфаат ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб, маданий меросга ғоявий-мафкуравий нуқтаи назардан ёндошишга, бутун тарихимизни сохта мафкуравий мезонлар асосида баҳолашга алоҳида эътибор қаратилди. Ўтмиш меросимизга объектив ёндошиш ўша даврдаги компартиянинг мафкуравий манфаат ва мақсадларига мос келмас эди. Чунки буюк ва бой ўтмишга эга бўлган халқни ундан ажратиб, тарихий хотирасини сўндирибгина пуч ғояларга ишонтириш ва эргаштириш мумкин бўларди. Шунинг учун мустамлакачилик тузими тарихимизни ўз манфаатларига мос келадиган тарзда, сохталаштириб, қайта ёзиб, ундан мафкуравий мақсадларда фойдаланиш йўлини тутган.

Шунинг учун ҳам мустақиллик йиллари халқимизнинг ўзлигини ўйғотиб, руҳий-маънавий юксалтириш ва миллий тараққиётимизни таъминлаш учун ўтмиш меросимизни тиклаш ва ривожлантириш мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Эндиликда улуғ аждодларимиз яратиб қолдирган ғоят бой ва ранг-баранг моддий ҳамда маънавий мерослар тикланиб, халқимиз ҳаётига янги мазмун бахш этмоқда.

Шунга кўра, ҳозирги шароитда миллий ғоя ва мафкурани ривожлантиришда маданий мероснинг ўрни қуйидаги омиллар билан белгиланади.

1. Халқимизнинг ҳаққоний тарихи, бой маданий мероси ва миллий маънавий қадриятлари ҳамда мустақиллик йиллари уларни тиклаб, ривожлантириш бўйича амалга оширилган ишларнинг мазмуни ва аҳамиятини чуқур англаш.

2. Республикамиз таълим-тарбия тизимида яратилган кенг имкониятлар ва ҳозирги давр талабларидан келиб чиқиб, миллий истиқлол ғоясини тарихий мерос билан узвий боғлиқ жиҳатларини ўқитишнинг замонавий услуб-воситаларини яратиш ва улардан самарали фойдаланиш.

3. Ғоявий таълим-тарбияда маданий меросдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш ва бу борадаги ишларни миллий тараққиёт манфаатлари асосида узлуксиз ривожлантириб бориш.

Бу омилларнинг мазмуни ва аҳамияти маданий меросдан ғоявий-мафкуравий тарбияда қай йусинда фойдаланиш мумкин, деган масалалар билан боғлиқ.

2. Jamiyat taraqqiyotining muayyan fikrlar, g’oyalar va mafkuralar bilan bog’liqligi.

Жамият тараққиётинииг муайян фикрлар, ғоялар, мафкуралар билан боғлиқлигga – e’tibor qaratsak, “jамият ҳаётида шундай даврлар бўладики, ўз умрини яшаб бўлган эски тузум қонун-қоидаларини янгича асосда ўзгартириш, барча соҳаларда кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш зарурати энг муҳим эҳтиёж, керак бўлса, ҳаёт-мамот масаласи сифатида кун тартибига чиқади”.[46] Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг ўзбек халқи ўз мустақиллигини сақлаб, миллий тараққиёт йўлига кира оладими ёки яна мустамлакачиликнинг янги кўринишларига хос ҳаёт кечирадими, деган дилемма юзага келди.

Ҳар қандай ғоянинг конкрет шакли, ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларидан келиб чиқиб, жамият ва инсон муносабатларини мувофиқлаштирувчи омилга-мафкурага айланиши учун объектив шарт-шароитларни тақозо қилади. Шунинг учун ғояларни жамият борлиғидан, унинг тарихий ривожланиш даражасидан ажратиб таҳлил қилиш ғализ хулосаларга олиб келади. Айниқса, айрим ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий ғоялар детерминантлигини, доминантлигини мутлақлаштирувчи қарашлар ижтимоий—иқтисодий тараққиёт манфаатларидан ажратилган мавҳум, утопик характерга эга бўлган. Бинобарин, бугунги кунга келиб, жамиятдаги муқобил ғояларнинг, умуман ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маданий жараёнларга, хусусан миллий тараққиётга таъсир каналларини, ҳаракатлантирувчи механизмларини таҳлил этиш-жиддий илмий тадқиқотларнинг объектига айланиши, ҳамда Идеологиянинг мустақил фан сифатидаги мақомини белгилаши лозим.

Жамиятнинг мафкурасиз бўлмаслиги – bilamizki, mустақилликка эришгандан кейин мустабид тизимнинг якка ҳукмрон бўлган коммунистик мафкурасидан безиб, зада бўлиб қолган халқ жамиятнинг барча соҳаларини «мафкурадан холи қилиш» сиёсатини қўллаб-қувватлади. Натижада, мустақилликнинг дастлабки йилларида жамиятда, маълум маънода «мафкурасизлик», «мафкуравий бўшлиқ» пайдо бўлиб, саросимали ва таҳликали вазият вужудга келди, мустақилликнинг тақдирига жиддий хавф туғилди. Буни ўз вақтида теран англаган Президентимиз халқни бирлаштириш, мустақилликни мустаҳкамлашнинг муқобили бўлмаган бир йўли - ўзбек халқини уюштирувчи, янги жамият қуришга сафарбар этувчи миллий ғояни, жамият мафкурасини шакллантириб, халқ ишончи ва эътиқодига айлантириш масаласини ўртага ташлади.