Va tarixiy asoslari. 6 страница

Агар ўзбек халқининг миллий қиёфасини шу нуқтаи назардан таҳлил этадиган бўлсак, унда унинг шаклланиш тарихи жуда кўҳна эканлигини кўришимиз мумкин.

Умуман, миллий тикланиш концепциясининг ғоявий-мафкуравий асосини икки жиҳатдан таҳлил этиш лозим. Биринчидан, бундай асос назарий-методологик нуқтаи назардан тамомила янги эмас. У қадимдан мавжуд.

Ўзбек халқининг кўҳна тарихи, мустақиллик учун босқинчиларга қарши кураш, маънавий-маърифий кўтарилиш, халқимизнинг жаҳон цивилизациясига қўшган ҳиссаси, маърифатпарварлик, миллий озодлик ҳаракати, жаҳон ҳамжамиятининг фаол иштирокчисига айланиш кайфияти - буларнинг бари миллий тикланишнинг ғоявий-мафкуравий асосини ташкил этади.

Иккинчидан, миллий тикланиш концепциясининг ғоявий-мафкуравий асоси ўтмиш маданий-тарихий меросимиз негизида, ўзгарган дунё хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда янада такомиллашиб бормоқда. Биргина баркамол авлод шаклланиши мисолида буни таҳлил этиш мумкин. Баркамол авлод - янгиланган, янги руҳий-психологик тафаккурга эга, ўзини-ўзи ўзгартиришга мойил авлоддир. Янги баркамол авлод фақатгина кексалар ўгитига амал қиладигангина эмас, у миллий асосга суянган ҳолда жаҳондаги янгиликларни англаш ва уларни ўзлаштиришга эҳтиёж сеза оладиган авлоддир.

Ўзбекистонда миллий тикланиш концепцияси ўз-ўзидан пайдо бўлмади. Мустабид тузимининг инсоният учун қанчалар даражада катта зиён етказганлигини англаб етиш зарур бўлгани каби, мустақилликнинг буюк неъмат эканлигини ижтимоий зарурат сифатида ҳис этиш ҳам шунчалар зарур эди. Буларни англаш, янги давр тўғрисида, миллий тикланишнинг аҳамияти хусусида фикр юритиш, ижтимоий тараққиёт, Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига кириб боришининг назарий ҳамда амалий жиҳатларини ишлаб чиқишдан ҳам мураккаб вазифа йўқ эди. Эски, мустабид тузумнинг ярамаслигини таъкидлаш ва янги, демократик, ҳуқуқий жамиятнинг ижтимоий эҳтиёж даражасида эканлигини асослаш учун сифат жиҳатдан такомиллашган концепция зарур эди. Бундай концепция Ўзбекистонда миллий тикланиш жараёнига йўл очиб бериши шарт эди. Ушбу концепция мамлакат Президенти И.Каримовнинг таълимотида ўз аксини топди. Президент асарларига мурожаат этар эканмиз, уларда миллий тикланишнинг ғоявий-мафкуравий, маънавий-маърифий, сиёсий-иқтисодий, ижтимоий асослари аниқ ва равшан кўрсатиб берилганлигини кўришимиз мумкин.

Ислом Каримовнинг асарлари, нутқларида миллий тикланиш масаласига концептуал-назарий жиҳатдан тамомила янгича тарзда муносабатда бўлинди. Таъкидлаш лозимки, Президентнинг бу борадаги концепцияси собиқ совет мустабид тизими ва унинг мафкурасининг сиёсий-ғоявий жиҳатдан чекланганлик моҳиятини очиб беришдан бошланди.

Айниқса, И.Каримовнинг совет мустабид тизими давридаги ҳукмрон мафкура ва таълим тизими тўғрисида фикрларини англаб етиш ўша даврнинг моҳиятини билиш учун жуда керак эди. «Бизга мерос бўлиб қолган таълим-тарбия тизимининг маълум бир маъқул жиҳатлари билан бир қаторда унинг энг номақбул томони шундан иборат эдики, - дейди И.Каримов, - ўқув жараёнида ўқувчи ва талабаларни мустақил ва эркин фикрлашга йўл қўймаслик, ҳар қайси ўқув юртини битирувчиларнинг билимига қараб эмас, аввало, уларнинг собиқ совет тузумига ва сохта ғояларга садоқатини ҳисобга олиб баҳолаш ва ҳаётга йўллаш тамойили асосий ўринни эгаллар эди. Кўп жойларда сифат ўрнига сон кетидан қувиш устунлик қиларди. Кўпчилик ҳақиқий билим ёки малака орттириш мақсадида эмас, амал-тақал қилиб дипломли бўлиб олиш илинжида техникум ёки институтларга кирар эди. Бу тузумдан бизга қолган мерослар ичидаги шунга ўхшаган салбий асоратларни, афсуски, ҳозир ҳам сезиб турибмиз»1.

Дарҳақиқат, совет мафкураси манфаати учун мустақил фикрлайдиган, сиёсий онги ва маданияти кучли шахснинг кераги йўқ эди. Чунки бундай шахс ғоявий-мафкуравий жиҳатдан боқимандалика маҳкум этилган бўлиб, уни бошқариш осон бўларди. И.Каримов томонидан совет мустабид тизими мафкураси мазмун-моҳиятининг очиб берилиши шу нуқтаи назардан ғоят муҳимдир.

Иккинчидан, И.Каримов ишлаб чиққан миллий тикланиш концепциясида миллий ўзликни англаш, миллий қадриятларни тиклаш янгича тарзда ҳал этилди. Президентнинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», деган шиорида жуда катта маъно бор. Гап шундаки, маънавий, ғоявий-мафкуравий жиҳатдан совет мустабид тизими даврида «шикастланган» фуқароларни соғломлаштириш лозим эди. Бу эса фақат тарихни ўрганиш, «мозийга қараб иш кўриш» билангина ҳал бўлиши мумкин.

И.Каримовнинг бу масалаларга доир назариясининг икки жиҳати бор: 1. Тарихни билмасдан юксак маънавиятга эришиш мумкин эмас. 2. Маънавий жиҳатдан суст одамда тарихни ўрганишга эҳтиёж бўлмайди. Бундан ташқари, инсондаги барча яхши сифатлар, айниқса унинг иродаси тарих орқалигина шаклланиши мумкинлигига кенг эътибор берилди. Шунингдек, тарих инсонни тарбиялайди, уни ҳушёрликка чақиради, «жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди»1.

Учинчидан, Ислом Каримовнинг миллий тикланиш концепциясида жамият ижтимоий тараққиётига таҳдид солаётган ғоялар, мафкуралар, уларга қарши курашиш зарурлиги кўрсатиб берилган. 80-йилларнинг охирида Ўзбекистонга кириб кела бошлаган ва мамлакатимизга ўзини «дўст», «диндош», «миллатдош» сифатида кўрсатганларнинг ҳақиқий ғоявий-мафкуравий қиёфасини кўрсатиб, уларга қарши жиддий курашиш лозимлигини алоҳида таъкидлаган.

Шундай қилиб, И.Каримов Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий ҳаётига ХХ асрнинг 90-йилларида жадал кириб келган диний фундаментализм, экстремизм ва халқаро терроризмнинг мазмун-моҳиятини очиб берди. Айни пайтда ушбу концепцияда мазкур масаланинг икки томонига эътибор берилди. Биринчиси, диний фундаментализм, ақидапарастлик ва халқаро терроризм фақат ислом динига тааллуқли эмас. Бундай салбий ҳолатлар бошқа динларга ҳам тегишли эканлиги қайд этилди. Бу билан ислом динининг софлиги сақланди. Иккинчи томондан, бундай салбий ҳолатларга қарши курашишнинг ягона йўли - фуқароларда ғоявий иммунитетни шакллантириш ва у орқали одамларни ғоявий, маънавий-руҳий тарбиялаш, уларни миллий ғояга ишонтириш, уюштириш ва сафарбар этиш зарурияти ҳамда йўл-йўриқлари кўрсатилди.

И.Каримовнинг бу борадаги назарий қарашларида диний экстремизм, фундаментализм ва халқаро терроризмга қарши курашишда кишиларнинг иймон-эътиқодини мустаҳкамлаш, мустақил фикрга эга бўлган баркамол авлодни тарбиялаш, миллий-маданий меросни асраш ва амалий фаолиятда унга суяниш кабилар ўз аксини топди.

Тўртинчидан, И.Каримовнинг миллий тикланиш концепциясида миллий ва умуминсоний манфаатлар уйғунлигини қарор топтиришга алоҳида аҳамият берилди. Дарҳақиқат, ижтимоий ривожланишнинг асоси миллий ва умуминсоний манфаатлар уйғунлигидадир. Хоҳ ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий, хоҳ маънавий-маърифий соҳада бўлсин, И.Каримов мазкур манфаатлар нисбатини тўғри олишга ҳаракат қилган.

Масалан, ҳозирги кунда Ўзбекистонда 130 дан ортиқ миллат ва элатлар истиқомат қилаётган бўлса, 100 дан ортиқ миллий маданий марказлар фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистонда мустақиллик йилларида қўлга киритилган энг катта ютуқ ҳам жамиятда миллатлараро муносабатларда барқарорликни таъминлаш бўлди. Барча миллат ва элат вакилларининг тенг ҳақ-ҳуқуқ ва имтиёзларга эга бўлиши, улар манфаатларининг Конституцион асосда муҳофаза этилиши мамлакат тараққиётида муҳим аҳамият касб этмоқда.

Юртимизда шаклланиб, ривожланаётган миллий ғоя барча миллатларнинг манфаатларига мос. Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги, комил инсон, ижтимоий ҳамкорлик, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик Ўзбекистондаги барча миллат ва элат вакилларининг ғояси бўлиб қолмоқда.

И.Каримовнинг миллий тикланиш концепциясида, бир томондан миллий, бошқа томондан умуминсоний манфаатларни ҳимоя қилишга эътиборнинг кўплиги Ўзбекистоннинг буюк келажагига ишорадир. Умуман, мазкур концепция иқтисодиётда бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш, сиёсий соҳада инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш, фуқаролик жамиятини шакллантириш, ижтимоий соҳада инсон омилини кучайтириш, пировард мақсадда мустақилликни авайлаб-асрашнинг йўл-йўриқларини илмий жиҳатдан асослаб берганлиги учун ҳам қадрлидир.

«Milliy istiqlol mafkurasi» tushunchasi – bu mamlakatimiz mustaqillikka erishilgandan kеyin shakllangan va taraqqiy etayotgan ijtimоiy-yoy, iqtisоdiy va ma’naviy hayotini va оlib bоrilayotgan ham ichki ham tashqi yosatni himоya qilib qo’llab-quvvatlaydigan qarashlar, nazariyalar majmuidir.

Turli ijtimоiy tuzumlar, jamiyatdagi har хil tabaqa va qatlam-larning mafkura turlicha bo’lishi tabiiy. Buning asоda manfaatlarning turlichaligi, ularni qоndirish imkоniyatlari va uslublarining har хilligi yotadi. nfiy qutblashuv kuchaygan, nfiy kurash avj оlgan (yoki sun’iy ravishda kеskinlashtirilgan) tuzumlarda mafkura o’ta yoylashadi, ahоlini o’zarо qarama-qarshi qilib qo’yadi.

Ijtimоiy hamkоrlikka asоslangan, erkin dеmоkratik jamiyat barpо etishni ko’zlagan davlatlarda milliy mafkura ahоlining barcha qatlamlarini jipslashtirishga, umummanfaat va yagоna maqsad yo’lida birlashishga chоrlaydi. Bunday mafkuralarda ziddiyatli jihatlar emas, umuminsоniy tamоyillar kuchayib bоradi.

O’zbеkistоn хalqining milliy mafkura aynan jamiyatni jipslashtirishga, buyuk kеlajak yo’lida yakdil harakat qilishga, barpо etilayotgan erkin fuqarоlik jamiyatida har bir yurtdоshimizning o’ziga хоs o’rni bo’lishiga erishishga safarbar etadi.

Prеzidеntimiz Islоm Karimоv mafkuraga shunday ta’rif bеrgan: «Оdamlarning ming yillar davоmida shakllangan dunyoqarashi va mеntalitеtiga asоslangan, ayni vaqtda shu хalq, shu millatning kеlajagini ko’zlagan va uning dunyodagi o’rnini aniq-ravshan bеlgilab bеrishga хizmat qiladigan, kеchagi va ertangi kuni o’rtada o’ziga хоs ko’prik bo’lishga qоdir g’оyani mеn jamiyat mafkura dеb bilaman» [22]. Binоbarin, milliy mafkura har qanday хalqni хalq, millatni millat qiladigan, uning yo’li va maqsadlarini aniq-ravshan charоg’оn etadigan mayoqdir.

«Milliy istiqlol g’oyasining bosh g’oyasi» tushunchasi. Milliy istiqlоl g’оyasi tizimida bоsh g’оya va asоsiy g’оyalar, ular оziqlanadigan manbalar, ularning amal qilish tamоyillari muhim o’rin tutadi. Bu tizim milliy istiqlоl mafkurasini yaratishga asоs bo’ladi. YA’ni milliy istiqlоl mafkurasi milliy istiqlоl g’оyasi asоsida vujudga kеladi. CHunki mafkura g’оyani amalga оshirish jarayonida paydо bo’ladi. SHu bоisdan ham u g’оyaga nisbatan kеngrоq tizimni shakllantiradi. Хalqimizning milliy istiqlоl mafkurasi milliy istiqlоl g’оyasining asоsiy tushuncha va tamоyillari asоsida shakllanmоqda. SHuning uchun milliy istiqlоl g’оyasi tizimidagi bоsh va asоsiy g’оyalar haqida gapirar ekanmiz, ularni milliy istiqlоl mafkurasining bоsh g’оyasi va asоsiy g’оyalari dеymiz.

Milliy istiqlоl mafkurasining bоsh g’оyasi - оzоd va оbоd Vatan, erkin va farоvоn hayot barpо etishdir. Хalq оmmani milliy g’оya atrоfida birlashtirish, kishilarni ma’naviy-ruhiy jihatdan ulug’vоr ishlarga tayyorlash va safarbar etishdan ibоrat. Pirоvard natijada bunga erishishning yo’llari, vоtalari va usullari ham ushbu maqsaddan kеlib chiqadi.

«Milliy istiqlоl mafkurasining asоsiy g’оyalari» ni esa quyidagilar tashkil etadi:

1. Vatan ravnaqi. 5. Ijtimоiy hamkоrlik.

2. YUrt tinchligi. 6. Millatlararо tоtuvlik.

3. Хalq farоvоnligi. 7. Diniy bag’rikеnglik (tоlеrantlik)

4. Kоmil insоn.

«Vatan ravnaqi» tushunchasi mazmunini har bir kishining manfaatlarini yurt manfaatlari bilan uyg’unlashtiruvchi, uni хalq baхt-saоdati yo’lida хizmat qilishga undоvchi bunyodkоr g’оyadir. U milliy ning оliy maqsadi - O’zbеkistоnda yashayotgan barcha fuqarоlarning el-yurt kamоli bilan bоg’liq оrzu-umidlarini amalga оshirishni ifоdalaydi. Vatan g’оyani amalga оshirishda: 1) ijtimоiy barqarоrlik, millatlararо tоtuvlik, diniy bag’rikеnglik, mahallaning mavqеini оshirish, ahоlini ijtimоiy himоyalash tamоyillari muhim hisоblanadi; 2) hayotda dеmоkratik tamоyillarning ustuvоrligi, muqоbil partiyalar, jamiyatni erkinlashtirish, davlatning islоhоtchilik funktya, ahоli yoy оngi va madaniyatini оshirish zarur; 3) mulkchilikni shakllantirish, kichik va o’rta biznеsni, tadbirkоrlikni rivоjlantirish kеrak; 4) intеllеktual salоhiyatni оshirish; 5) qоnun ustuvоrligiga erishish, huquqiy dеmоkratik jamiyat qurish kabilar kiradi.

«Yurt tinchligi » tushunchasi - mamlakat barqarоr taraqqiyotining garоvi, bеbahо nе’mat, ulug’ saоdatdir. Tinchlik - insоnning hayotiy ehtiyoji, emin-erkin yashashi va kamоl tоpishining eng zarur оmilidir. Bashariyat o’z taraqqiyoti-ning barcha bоsqichlarida, avvalо, tinchlik-tоtuvlikka intilib kеlgan. Tinch-likni saqlash va mustahkamlash masala umumbashariy muammоdir. Insоniyat taraqqiyotining masala umumbashariy muammоdir. Insоniyat taraqqiyotining asоy masalalari tinchlik-tоtuvlik hоlatidagina samarali hal etilgan. Tinchlikni saqlash muammоni o’z-o’zidan kishilarning хоhish-istagi, оrzu-umidlari bilan hal qilib bo’lmaydi. Insоniyat uchun muqaddas bu qadriyatga dоimо izchil va qat’iy harakatlar tufayligina erishiladi.

«Xalq faravonligi» tushunchasi har bir shaхs va оila farоvоnligi bilan bоg’liq. Bunda insоnning shaхy manfaatlari jamiyat manfaatlari bilan uyg’unlashib kеtadi va har bir fuqarоning farоvоnligi - butun jamiyat farоvоnligidir, dеgan tamоyil amalga оshadi.

Юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқ фаровонлиги ғояси мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси тақдирида ўз ифодасини топмоқда. Келажак авлодларга озод ва обод Ватан қолдириш масьулияти эса, ҳаммага бирдек мажбурият юклайди. Уни англаш эса, инсон баркамоллигининг муҳим мезонидир. Зеро, бу ғоя «ҳар бир юртдошимизни ўзининг маънавий камолоти учун юксак масъулиятини ҳис этишга, ўз манфаатларини шу юрт, шу халқ манфаатлари билан уйғунлаштириб яшашга даъват этади».[23]'

Ҳар бир ижтимоий гуруҳнинг сиёсий қиёфаси, энг аввало унинг мафкурасида намоён бўлади. Чунки, мафкура - ягона Ватан ҳудудида яшаётган миллатга, халққа мансуб бўлган ижтимоий гуруҳлар ғояси ва фалсафий дунёқарашлари, орзу-истакларининг сиёсий жиҳатдан манфаатлашган ҳамда уларни амалга ошириш усуллари ва воситаларининг муштараклашган шаклидир. Шунинг учун ҳам жамиятнинг турли ижтимоий табақаларга ажралиши мураккаб мафкуравий тизимни вужудга келтириши билан биргаликда, улар тарихий заруриятга кўра, ҳар бир миллат, элат, ижтимоий қатламнинг юрти тинчлиги, Ватани равнақи, халқи фаровонлиги ғояси доирасида туташади ва мамлакатимизда яшаётган барча фуқаролар ҳамда ижтимоий табақалар учун умуммиллий ғоя сифатида эътироф этилади.

«Millatlararo totuvlik» tushunchasi -muayyan hudud, davlatda turli millat vakillarining hamjihat yashashi, hamkorlikda faoliyat yuritishini ifodalovchi tushuncha.

Yer yuzida 1600 dan ortiq millatdan, bor-yo’g’i 200 ga yaqini o’z davlatchiligiga ega, xalos. Bunday sharoitda butun dunyoda millatlararo totuvlikni ta’minlash uchun, ularning manfaatlari, ruhiyati, intilishlarini muntazam o’rganib boorish, siyosiy-ijtimoiy hayotda buni doimo e’tiborga olish zarur.

Bu masala bizning mamlakatimiz uchun ham juda muhim. Chunki O’zbekiston hududida 135 dan ortiq millat va elat vakillari bahamjihat istiqomat qilib kelmoqda. Ular o’rtasida asrlar davomida milliy nizolar bo’lmagani xalqimizning azaliy bag’rikengligini ko’rsatadi.

«Diniy bag’rikehglik» (Tolerantlik) tushunchasi – xilma-xil diniy e’tiqodda bo’lgan kishilarning olijanob g’oya va niyatlar yo’lida hamkor va hamjihat bo’lib yashashi, kishilik jamiyati ravnaqi yo’lida xizmat qilishini anglatadi. Hozirda bu g’oya ezgulik yo’lida nafaqat dindorlar, balki jamiyatning barcha a’zolarining hamkorligini nazarda tutadi.

Hozirda mamlakatimizda 15 diniy konfessiyaning tashkilotlari faoliyat ko’rsatmoqda. Ularga o’z diniy marosimlarini o’tkazish va mamlakat hayotida faol ishtirok etish uchun zarur barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Bu boradagi huquqiy asoslar O’zbekiston Konstitutsiyasida, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi” qonunda mustahkamlab qo’yilgan.

«Ijtimoiy hamkorlik» tushunchasi -u turli millat, irq va dinga mansub kishilar va guruhlarning umumiy maqsad yo’lidagi hamjihatligini ifodalaydi.

Milliy istiqlol mafkurasi tizimida ijtimoiy hamkorlik g’oyasining mustahkam o’rin egallashi dunyoda, mamlakatimizda tashkilot va ijtimoiy qatlamlar, turli institutlar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik aloqalarini ta’minlash zarurati bilan izohlanadi.

Jamiyatdagi totuvlik va barqaror taraqqiyot turli shaxslar va ijtimoiy toifalar o’rtasidagi hamkorlik va hamjihatlikka bog’liq bo’ladi, ya’ni ijtimoiy beqarorlik jamiyatda siyosiy boshboshdoqlik va milliy parokandalikni keltirib chiqaradi.

«Komil inson g’oyasi» tushunchasini – jamiyatda amalga oshirishga bo’lgan intilishlar insoniyat tsivilizatsiyasining ma’no-mazmunini tashkil qiladi.

Tarixga nazar tashlasak, har qanday jamiyatda komillikning eng asosiy ko’rsatkichi insonning ezgulikka, ijtimoiy baxt-saodatga, gumanistik g’oyalarga munosabatida hamda ularga asoslangan amaliy faoliyatida namoyon bo’ladi. Ya’ni, jamiyatning umumiy rivojiga, insoniyat tsivilizatsiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi komillik me’zoni-insonni, shaxsni barkamol qilish orqali jamiyatni baxtli, saodatli qilishdan iborat bo’lib kelgan.

Insondagi komillik, eng avvalo, uning fikr, tafakkur va amaliy faoliyat erkinligini anglashidadir, shu ma’noda, buyuk yunon faylasufi Suqrotning “O’z-o’zingni bil”, degan da’vati ham insonning o’z nasl-nasabini, hayot mazmunini, kishining kelajak avlodlar oldidagi mas’uliyat va majburiyatini anglashga qaratilgan chaqiriqdir.

Milliy istiqlol g’oyasining o’ziga xos xususiyatlari xususiyatlari – Prezident Islom Karimov tomonidan ko’rsatib berilgan bo’lib, “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida qisqa va muxtasar tarzda bayon qilingan. Ularning eng asosiy jihati – bu xususiyatlarning umuminsoniy mazmun-mohiyatida to’la-to’kis o’z aksini topgani bilan belgilanadi. Shu ma’noda milliy istiqlol g’oyasi quyidagi xususiyatlarga ega:

- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya tamoyillariga asoslanadi;

- xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyati, an’ana va udumlari, ulug’ bobokolonlarimizning o’lmas merosidan oziqlanadi;

- adolat va haqiqat, erkinlik va mustaqillik g’oyalari hamda xalqimizning ishonch va e’tiqodini aks ettiradi;

- yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi;

- jamiyat a’zolarini, aholining barcha qatlamlarini O’zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga safarbar etadi;

- millati va dinidan qat’iy nazar, mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida ona-Vatanga muhabbat, mustaqillik g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptiradi;

- jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi kabi demokratik tamoyillariga rioya qilgan holda ma’rifiy yo’l bilan singdiradi.

Milliy istiqlol g’oyasi yaxlit tizim bo’lganidan uning barcha xususiyatlari o’zaro aloqadorlikda va uzviy bog’liqlikda namoyon bo’ladi.

Milliy g’oyani O’zbekiston xalqi ijtimoiy hayot sohalari bilan bog’liqligi va o’zaro mushtarakligi hususida to’xtaladigan bo’lsak iнсоният тарихий тараққиёти тажрибалари шуни кўрсатмоқдаки, миллий ғоя жамиятдаги ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маънавий ва ҳуқуқий муносабатлар тизимига мутаносиб шакллангандагина реал кучга айланиши мумкин. Ижтимоий ҳаёт, иқтисодий турмуш, сиёсат, маънавият ва маърифат, ҳуқуқий муносабатлар, ҳеч шубҳасиз, ғоявий-мафкуравий жараёнларга таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг ўзи ҳам ана шу муносабатлар тизимига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Ўзбекистоннинг ҳозирги тараққиётида ижтимоий-маънавий омилларнинг нуфузи ва аҳамияти тобора ортиб бормоқда. Республикамиз Президентининг 1996 йил 25 августдаги Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини оширишга қаратилган Қарорида маънавий-мафкуравий ишларга давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида қаралган.

Миллий мафкура концепциясида ҳам бу масалага алоҳида эътибор берилган. Жумладан, маънавий қадриятларимизни илм-фан ва тараққиёт ютуқлари билан бойитиб бориши, ўзлигимизни англаш, миллий ғоя ва мафкура тамойилларини халқимизнинг қалби ва онгига синдириш, муқаддас динимиз ва тарихимизни сохталаштириш, улардан сиёсий мақсадларда фойдаланишга йўл қўймаслик - бу борадаги асосий вазифаларимиз эканлиги таъкидланади.

Ижтимоий-тарихий тараққиётда ҳар бир давлатнинг у ёки бу даврдаги сиёсати ва унинг мафкура билан ўзаро муносабатлари ҳамиша долзарб масала бўлиб келган. Маълумки, давлат сиёсати шу мамлакатда мавжуд бўлган расмий мафкуранинг манфаатларини ҳимоя қилади. Умуман, ижтимоий ривожланишнинг ҳозирги босқичида «мафкуравий сиёсат» атамаси ҳам кенг ишлатилмоқда.

Ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг ахлоқ, дин, санъат билан ўзаро муносабатлари масаласи ҳам муҳимдир. Миллий ғоя ва мафкура ўзбек халқининг миллий ахлоқи, миллий санъати ва маданиятини турли «изм»лардан, вайронкор ғоялардан асрайдиган куч-қудрат ҳисобланади.

Milliy g’oyani O’zbekiston xalqi milliy-madaniy merosi bilan bog’liqligi va o’zaro mushtarakligi xususida Президентимиз И.А.Каримов 2000 йил 6-апрелда Миллий истиқлол мафкураси концепциясининг асосий тамойилларини яратиш масаласига бағишлаб илмий ва ижодий жамоатчилик вакиллари билан ўтказилган учрашувда сўзлаган нутқида: «Миллий ғоя олдига қўйиладиган асосий талаблар ҳақида гапирмоқчи бўлсак, аввало унинг икки суянган тоғи – таянчи ҳақида фикр юритишимиз зарур. Биринчи навбатда, миллий мафкурамиз халқимизнинг тарихий мероси, азалий анъаналарига, удумларига, тилига, динига, руҳиятига, бир сўз билан айтганда, миллий қадриятларимиз, халқимизнинг дуёқараши ва тафаккурига асосланиб, шу билан бирга, замонавий, умумбашарий, умуминсоний ютуқлардан озиқланган, уларни ўзига қамраб олган ҳолда, юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқ манфаати ва фаровонлиги йўлида хизмат қилмоғи даркор»1, деб таъкидлаган эди.

Шу нуқтаи назардан жамиятимиз ҳаётида, кишиларимиз онги ва қалбида миллий ғояни шакллантириб, ривожлантиришда ўтмиш маданий мерос ва миллий маънавий қадриятларимизни тиклаш ҳамда ўрганиб, ўзлаштириш ғоят муҳим аҳамиятга эга.

Шунинг учун ҳам, мамлакатимизда Президентимиз И.А.Каримов ташаббуси ва раҳбарлигида бениҳоя бой ва ранг-баранг тарихий меросимизни тиклаш, улардан жамиятимизни маънавий юксалтиришда, ғоявий-мафкуравий ишларни ривожлантиришда самарали фойдаланишнинг умумназарий-методологик асослари ҳамда амалий-ташкилий, тарбиявий йўл-йўриқлари ишлаб чиқилди. Шулар асосида бугунги кунда ёшларни миллий ғояларимиз руҳида тарбиялаш, уларда юксак маънавият, интеллектуал салоҳият ва миллий ғурурни шакллантириш таълим-тарбия тизимининг асосий вазифасидир. “Биринчи навбатда миллий маданиятимиз, халқ маънавий бойлигининг илдизларига эътибор бериш зарур. Бу хазина асрлар давомида мисқоллаб тўпланган. Тарихнинг не-не синовларидан ўтган. Инсонларга оғир дамларда мадад бўлган.

Бизнинг вазифамиз — шу хазинани кўз қорачиғимиздек асраш ва янада бойитиш”.[24]

Ушбу вазифани тўла рўёбга чиқишида аждодларимиз томонидан яратилган бой моддий ва маънавий меросни ўрганиб, ўзлаштириш, уларни маънавий тараққиётимиздаги ўрнини теран англаб етиш муҳим ўрин тутади.

Шунга кўра, ҳозирги шароитда миллий ғоя ва мафкурани ривожлантиришда маданий мероснинг ўрни қуйидаги омиллар билан белгиланади.

1. Халқимизнинг ҳаққоний тарихи, бой маданий мероси ва миллий маънавий қадриятлари ҳамда мустақиллик йиллари уларни тиклаб, ривожлантириш бўйича амалга оширилган ишларнинг мазмуни ва аҳамиятини чуқур англаш.

2. Республикамиз таълим-тарбия тизимида яратилган кенг имкониятлар ва ҳозирги давр талабларидан келиб чиқиб, миллий истиқлол ғоясини тарихий мерос билан узвий боғлиқ жиҳатларини ўқитишнинг замонавий услуб-воситаларини яратиш ва улардан самарали фойдаланиш.

3. Ғоявий таълим-тарбияда маданий меросдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш ва бу борадаги ишларни миллий тараққиёт манфаатлари асосида узлуксиз ривожлантириб бориш.

Бу омилларнинг мазмуни ва аҳамияти маданий меросдан ғоявий-мафкуравий тарбияда қай йусинда фойдаланиш мумкин, деган масалалар билан боғлиқ.

Маданий мерос - ҳар бир халқнинг аждодлари томонидан яратилиб, авлодлари ҳаётида янада ривожланиб борувчи моддий ва маънавий бойликлар мажмуидир. «Ҳар бир давр ва авлод ўзига хос маданий мерос яратади. Маданий меросга қараб давр ва авлодлар ҳақида ҳукм чиқарилади. Маданий мерос қандай бўлса, давр ва авлодлар ҳам шундай»[25] бўлади. Шу боис маданий мероснинг инсон, миллат, жамият ҳаётидаги ўрни, аҳамияти ва қадри, уларга нисбатан муносабатлар билан боғлиқ бўлиб, бу мерос ҳар бир авлод томонидан ривожлантирилиб, бойитиб борилса, миллатнинг келгуси тараққиёти юксалиб бориши; унутилиб ёки йўқ қилиб юборилса, миллий маданият, бинобарин миллат ҳам барҳам топиши мумкин. Шу нуқтаи назардан, миллий ғояни шакллантиришда маданий мероснинг ўрни кишиларимизнинг бу меросга нисбатан муносабатлари билан белгиланади. Чунончи, шўролар замонида мустамлакачилик манфаат ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб, маданий меросга ғоявий-мафкуравий нуқтаи назардан ёндошишга, бутун тарихимизни сохта мафкуравий мезонлар асосида баҳолашга алоҳида эътибор қаратилди. Ўтмиш меросимизга объектив ёндошиш ўша даврдаги компартиянинг мафкуравий манфаат ва мақсадларига мос келмас эди. Чунки буюк ва бой ўтмишга эга бўлган халқни ундан ажратиб, тарихий хотирасини сўндирибгина пуч ғояларга ишонтириш ва эргаштириш мумкин бўларди. Шунинг учун мустамлакачилик тузими тарихимизни ўз манфаатларига мос келадиган тарзда, сохталаштириб, қайта ёзиб, ундан мафкуравий мақсадларда фойдаланиш йўлини тутган.

Шунинг учун ҳам мустақиллик йиллари халқимизнинг ўзлигини ўйғотиб, руҳий-маънавий юксалтириш ва миллий тараққиётимизни таъминлаш учун ўтмиш меросимизни тиклаш ва ривожлантириш мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Эндиликда улуғ аждодларимиз яратиб қолдирган ғоят бой ва ранг-баранг моддий ҳамда маънавий мерослар тикланиб, халқимиз ҳаётига янги мазмун бахш этмоқда.

Миллий меросни ривожлантириш - ғоят муҳим педагогик-дидактик, мафкуравий вазифа бўлиб, унга онгли, ижодий муносабат-шахснинг маънавий жиҳатдан ўз-ўзини англаши ва амалий фаолиятида ифодалаш усулидир. Шу нуқтаи назардан, идеологияни ривожлантиришнинг тарихий негизлари ва мавжуд муқобил назарий қарашларни, умуминсоний мақсад ва манфаатларга мос турли воситаларни, услубларни мувофиқлаштириш кутилган натижаларни беради. Шунга кўра, ҳозирги даврда идеологиянинг мавжудлик ҳолатини, унинг тарихий меросни ижодий ривожлантириш даражаси сифатида олиб қараш керак.