Цаһана боорцгуд медий

Үвл чиләд, әрлдг.

Үнндән хавр урһсан,

Бахмҗ кеҗ зарлдг

Байрин нерн – Цаһан!

(Бембин Тимофей)

Рис. рядом с текстом нарисовать борцоки

***

Цаһан Сарин өмн өрк-бүл болһн боорцг шарна. Цаһана боорцгуд һурвн багд хувагдна: дееҗин, белгин болн эдлврин.

Дееҗ өргхләрн нег целвг, тавнтоһш, һурвн шор белг, негмошкмр, нег хуц, нег кит тәвдмн.

Белгин боорцгуд хойр багд хувагдна. Насарн ах улст ик герин белг, баһ улст – бичкн герин белг гиҗ белддмн. Келкә болһнд тооһар, кев-янзар әдл, зуг кемҗәһәрн йилһлтә боорцгуд: неҗәд целвг, хуц, кит, җола, мошкмр, һурвн шор белг, зурһан тоһш орна.

Эдлврин боорцгт – нурһлҗ мошкмр, шовун, тоһш, өвртә тоһш, хорха боорцгуд кедмн.

Боорцг болһн эврә цәәлһвртә:

«Целвг» – нарна бәәдлтә. Оньдин дөрвн цагт цуг әмтн шар нарн дор җирһҗ йовтха гиһәд йорлҗах боорцг.

«Шовун» – хавр ирснә темдг.

«Җола» – күүнә җирһл бат болсн деерән ут болтха гиҗәх темдг.

«Хуц» – хөн мал түргәр өстхә гисн цәәлһвртә.

«Кит» – хальмг улс эңкрлҗ хадһлдг мөр магтад, мөрнә кит дуралһад кедг боорцг.

«Темән» – дөрвн зүсн малын тоод ордг төләднь Цаһанла кедг боорцг.

«Мошкмр» – орачксн хөөнә нәрн гесн басхоотын тоод ордгин темдг.

«Тоһш» – малын хашан бәәдлтә. Герин эзнә хашань даӊгин малар дүүрң болтха гиҗәх тәәлвртә.

«Өвртә тоһш» – үкр малын чинр медүлҗәх боорцг.

«Шор белг» – хойр таласн шовһр җидин үзүртә боорцг, ямаран чигн хортнас әәшгон темдг.

«Хорха боорцг» – мал-аһурсн то-томҗ уга олн болтха гисн цәәлһвртә.

_____________________________________________________________________

Кедү багд Цаһана боорцгуд хувагдна?

Дееҗд ямаран боорцгуд тәвдмб?

Ик герин болн бичкн герин белгин боорцгуд юуһарн йилһрнә?

Цаһана боорцгин цәәлһвринь тодлад келтн.

♦ Боорцгуд гидг үг ниилврәр салһад, хадврмудинь шинҗлтн.

♦ Текстәс кедү? гидг сурврт хәрү өгдг үгмүд олтн.

♦ Харар барлата бәәлһнә нерд ямаран баг киисклһнд орна?

***

Бамбуш эцктәһән селәнд бәәх һаһадан одв. Тернь ач көвүһән үзәд, йир икәр байрлв. Суулһхх һазр олдхш, мел өвр деерән бәрхәр седнә. Бамбуш чикнд нь шимлдәд келв:

– Һаһа, би бичкн бишв, намаг һазрт буулһтн..

– Э, Бамбуш, чи йоста ик залу болад өсҗч, – гиһәд һаһань көвүг һазрт тәвчкәд, невчкн зуур* бәәҗәһәд, хәрү теврәд авчкна.

Генткн Бамбуш тәрлкүр хурһарн зааһад, сурв:

– Һаһа, эн юмби?

– Энчн хорха-боорцг.

– Хорха…боорцг? Яһад хорха болҗахмби?

– Бичкн хорхан бәәдлтә болсар.

– Уга, һаһа, энтн дерлдг дерин бәәдлтә.

– Нам, терчн чигн чик гиҗ болхмн, – гиһәд һаһань инәв.

– Не, тиигхлә эн боорцгиг дер гиҗ юңгад эс нерлсмб?

– Кезәнә, боорцгт нер өгсн цагт, хальмгудт дер уга билә.

– Тиигхлә, тадн ю дерлдг бәәсмт?

– Бидн биш, мана өвкнр девл эс гиҗ ишкә* эвкәд дерлдг билә.

– Девл, ишкә гиснчн юмби?

Һаһань сиинцәс* хуучн девл, ишкә хойр авч ирәд, ач көвүндән үзүлв.

Б алһснд бәәдг Бамбуш девл чигн, ишкә чигн үзәд уга билә. Җигтә юмн!..

(Балакан Алексей)

_____________________________________________________________________

Һаһань Бамбушиг яһҗ тосв?

Бамбуш хорха боорцгиг юунла дүңцүлнә?

Юңгад Бамбуш девл, ишкә гисиг медхш?

♦ Харар барлата бәәлһнә нерд эклц кев-янзд тәвәд, киисклһинь келтн.

♦ Көвүндән, инәһәд гидг үгмүдт эгшгүдин таарлт цәәлһтн.

*невчкн зуур – не надолго

*ишкә – войлок, кошма

«Экдән» гидг дууна айсар.

Боорцг шарна гиснтн

Бас зөвин зокаста,

Кит, хорха, целвг 2д.

Кесг зүсн янзта.

Не, гиичнр, суутн,

Нәрн кевәр күүндтн.

Халун боорцгим идтн, 2д.

Хальмг цәәһим уутн.

(Саңһҗин Бося)

– Ээҗ, боорцг юунд шардмб?

– Хорһнд эс гиҗ тоснд.

– Кезә боорцг хорһнд тәвхмн?

– Хорһн буслад ирхлә. Зуг бийән саглх кергтә.

–Юунас саглхмн?

–Буслҗах хорһнд боорцг тәвхлә, хорһн өсрәд, һар шатах.

Эк:Баазр, эндр наһцхиндән одад, зееһән бәр.

Баазр: Зе бәрнә гисн юн болҗахмб?

Эк:Цаһан Сарла зе күн наһцхдан белгтә одад, зееһән бәрдг авъяс. Наһцх күн ирсн зеенртән хөөнә шиир бәрүләд, малын төл зааҗ өгдмн.

Эн юмби?Һуйрар кегднә,

Хорһнд шаргдна.

Негдгч классин сурһульч эсвән эс кеҗ чадхла, багшнь сурҗана:

– Басң, аакчн өцклдүр боорцг шарв?

– Э, шарла.

– Аакин шарсн боорцгас чи хойр боорцг идвч?

– Идләв.

– Йир сән. Аакчн чамд дәкәд хойр боорцг ид гиһәд өгхлә, кедү боорцг болх?

– Уга, бәг, тиим дала боорцг би идҗ чадшгов.