Темдглтн

Шаазһа хулһн хойр

(тууль)

– Хулһр чиктә хулһн, чи бууһин тачкнлһнас әәдүч?

– Ага, алг-булг шаазһа, әәдн угав!

– Мөрнә көлин әәһәс чи әәдүч?

– Нам сүрд гидн угав!

– Бухин оркллһнас әәдүч?

– Чирм гидн угав!

– Тегәд юунас әәдүч?

– Теегин өвснә сарҗңнлһнас әәдүв. (Санҗин Н.)

Тодлҗ автн: хулһр – свёрнутые, бу – ружьё, тачкнлһн – грохот, нам сүрд гидн угав – даже не шелохнусь, бух – бык, оркллһн – рёв, чирм гидн угав – не моргну, әәх – бояться, сарҗңнлһн – шелест.

О 73. Дора бәәх үгмүд схемстә ирлцүлтн, бичтн, сүүринь темдглтн.

1.2.3.

О л з л х ү г м ү д: мөчн, хулһна, заманчин, дегтрмүдәс, эмч, төрскнч.

74. Умштн. Буулһҗ бичтн. Темдглгдсн даалһврмуд күцәтн.

Магтад келхләрн – өргәд оркдг,

Мааҗад келхләрн – шавтадг.

Яснла² харһсн сумн болсн

Янзта² хальмг келн!..

Хар уснд өрм бәәлһм

Хальмг келм чимгтә²,

Хуурмг, худлчиг² худгт суулһм

Хурц болчкад, омгта…

Тосн кевтә илн келдг,

Торһ-томчар кеерүлн келдг,

Усн әдләр уһан келдг

Уул хальмг келн! (Калян С.)

75. Умшад, текст нерәдтн. Харар барлата үгмүдин даалһвр күцәтн.

Элстин² дорд үзгәр² урһа модн заагт «Иньгллт» парк сәәхрнә. Энд бичкдүд сергмҗтәһәр амрна.

Элстин театрмудсоньн нааддар² сезоһан эклнә. Эднә сәәхн афишмүд² уульнцарсегләтә. Балһсна уульнцсиг олн бумбс кеерүлнә.

Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музей өдгә цагин янзта сәәхн шин герт бүүрлв. 1970 җиләс авн Хальмг университет үүлдҗәнә. Энд хальмг болн талын һазрасирсн оютнр сурчана.

С у р в р м у д

1. Элстд ямаран ончта ормс бәәнә?

2. Бичкдүд альд сергмҗтәһәр амрна?

3. Балһсна уульнцсиг юн кеерүлнә?

4. Чамд ямаран ончта орм тааста?

76. Умштн. Туулин неринь заатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһвр күцәтн.

Өвгн хуцан хашад орулна. Әмтн цуһар унтна. Сө өвгн босад, хуцан ална. Цусинь хөөдин² амнд² түркнә. Махинь нохаст өгнә. Бийнь арһул орад унтна.

Өрүн босхла, өвгнә хуц уга. Цуг хөөдин амн цуста.

– Нә, тана хөд мини хуциг² идҗ. Би танд келләв, ода хөөдән цугинь өгтн, – гив.

Байн арһ уга, хөөдән өгнә. Тиигәд өвгн дала хөөтә² болад, амрад-җирһәд бәәнә.

77. Умштн. Текст нерәдтн. Зура тогтатн. Темдглгдсн далһврмуд күцәтн.

Мана һазрин бәәдл олн зүсн. Зәрм һазрар өндр биш өөдмс² бәәнә. Эдниг толһа гиҗ нерәднә. Сала болн хотхр һазрмуд бәәнә.

Хавртсала болн хотхрмуд² хәәлсн² усар² дүүрнә. Эн усна нилчәр хотхрмудар нигт өвсн урһна. Нигт өвстә ормсиг царң гиҗ нерәднә. Энд-тенд көкрсн² царңгудт олн зүсн цецгүд шавшҗ нәәхлнә. Иим ормс теегин кеерүл болна.

Мана һазрт нуурмуд чигн бәәнә. Хамгин ик нур – Маныч Гудило. Эн нуурин усндолн зүсн өвәрц шовуд бәәрлнә: хунмуд, зерлг нуһсд, зерлг һалуд. Энд олн зүсн аңгуд чигн харһна. Нуурин көвәһәр² нигт хулсн көкрнә.

78. Умштн. Бичтн. Өггдсн даалһвриг амн үгәр цәәлһтн.

Тугин² тал дунд цаһан бадм цецг бәәнә. Бадм цецг улмта-унулта һазрт урһдг болвчн, сәәхн цаһан өңгтә. Ямаран чигн күчр-күндин хөөн шин сәәхн җирһл эрк биш ирх гисн тоолвриг² эн цецглә залһлдулҗ келҗ болхмн.

Цаһан өңг мана цуг үүлдврин эв делдгч сана-седкл медүлҗәнә².

79. Суффиксмүд орулад, үгмүд тогтатн.

-лһн, -вр, -дг, -ч, -сн, -в, -гчн, -җана, -җәнә, х.

80. Үгмүд чилгчсәр хүврәҗ бичтн.

ин – ын та – тә ур – үр

ар – әр

ас – әс мал, керә, заһсн

ла – лә

д – т н

!

Үгин тогтацин йилһлт

Й и л һ л т и н д а р а н

1. Түрүләд үгин чилгч олх кергтә. Энүнә төлә үгиг хүврүлх кергтә. Хүврсн әңгнь чилгч болна.

2. Дарунь үгин уңг олхмн. Энүнә төлә нег уңгта үгмүд ирлцүлх кергтә.

3. Уңгин дару суффикс зогсна.

Й и л һ л т и н я н з н ь

Келснд²

А м н ү г и н й и л һ л т

1. Келснд – (келс иг, келсн әс, келх д) – чилгчс: иг, әс, д;

2. Келвр – кел дг – кел мрч – уңгнь: кел;

Б и ч м р й и л һ л т

Келснд² – кел – сн – д

ЛЕКСИК (үглл) § 13. Шуд болн теҗг чинртә үгмүд.

Келнд орҗах цуг үгмүд лексик (үглл) бүрдәнә. Үг болһн шуд болн теҗг чинртә: төрскн, балһсн, йиртмҗ гисн үгмүд нег чинртә; хурһн, үсн, толһа гисн үгмүд хойр чинртә (һарин хурһн, хөөнә хурһн ), (толһан үсн, үкрин үсн) болн н.ч.

81. Умштн. Харар барлата үгмүдин чинринь цәәлһтн.

1. Аавнь ачдан мөр унулв. 2. Цасн деер аңгудын мөр үлдҗ. 3. Көвүн толһа деерән хальмг махла өмсч. 4. Өндр толһа деерәс теегин цецгәс улана, цаһана, шарлна. 5. Һариннь сала заагур күүкн нар хәләв. 6. Өөдмин сала хаврт усар шуугна.

82. Умштн. Харар барлата үгмүдиг чинрәрнь салһҗ бичтн. Цәәлһтн.

1. Ээҗ утц ээрәд, нанд өөмс өлгҗ өгхәр бәәнә. 2. Хөөч кеер йовх малыг нег ормд ээрәд бәәнә. 3. Цаста үвл бичкдүдт байр авч ирнә. 4. Теегин чонмуд мал бәрнә. 5. Толһан экнә гем әәмшгтә. 6. Тәрәчнр буудян эк тәрв. 7. Күүкн эрс деер сәәхн зург өлгв. 8. Мини эк нанд киилг өлгв. 9. Альмна моднд дала альмн урһв. 10. Хаврин түрүн сар урһв. 11. Хальмгин хотл – Элст балһсн. 12.Цаһан Нур селәнд мини ээҗ бәәнә. 13. Калян Санҗ – хальмгин нертә бичәч.

Нег чинртә үгмүд: …. Олн чинртә үгмүд: ….

Теҗг үгмүд юмна бәәдлин, үүлдврин чинриг дүңцүлгч үгмүдәр медүлнә: хурц утх – хурц хәләц; өргн хаалһ – өргн седкл; өөрхн элгн – өөрхн ухан; усн асхрна – толян асхрна.

83. Умштн. Харар барлата үгмүдин шуд болн теҗг чинринь йилһтн.

Цәәлһтн.

1. Селәнә захд һал шатснь үзгдв. 2. Чон һал шатсн нүдәр күүнүр хәләв. 3. Киитн үвл ирв. 4. Эн күүнә хәләц йир киитн. 5. Җөөлн ноһан деер хаврин хурһд кевтнә. 6. Мини ээҗ җөөлн седклтә күн. 7. Ноһалан дорва гиигн.

8. Киштә күүкн гиигн йовдлта. 9. Ора деегүр шовуд нислднә. 10. Манҗ деегүр саната күн. 11. Ширә деер бәәсн ааһта цә асхрв. 12. Хоран өргн терзәс нарна толян асхрв.

84. Умштн. Шуд үгин ниицлһст теҗг чинртә ниицлһс ирлцүлҗ бичтн.

Хату хаалһ – хату …

Алтн билцг – алтн …

Киитн үвл – киитн …

Халун цә – халун …

Җөөлн эгшг – җөөлн …

85. Умштн. Теҗг үгмүд буулһҗ бичтн. Чинринь цәәлһтн.

Хавр аашна, – Га-га! –

Хәәртә цаг. Нуһсд дуулна.

Хаврин дун Нуурин бәәдл

Холд соңсгдна. Дуундан орулна.

(Шугран В.)

Ө 86. Шуд болн теҗг чинр медүлҗәх күүнә болн йиртмҗин тускзәңгс

тогтаҗ бичтн.

О л з л х ү г м ү д: ирв, альвлна, зурна.

87. Буулһҗ бичтн. Теҗг чинртә үгмүд темдглтн.

1. Салькн, күүкд мет, шугшад – шуукрад бәәнә.

2. Теңгр уульна, тег көкрнә.

3. Үүлн тарв, нарн инәмсклв.

4. Ээҗ утц ээрнә, иигнь дуһрад биилнә.

5. Сарин герлд эрвәкәс биилнә.

6. Альвн салькн хүрүлнә, модна бүчр нәәхлнә.

7. Ноха сүүлән зардг.

8. Өрүни толян гиичлнә, Дорҗ нүдән секнә.

С у р в р м у д

1. Шуд болн теҗг чинртә үгмүд юуһарн йилһрнә?

2. Теҗг үгмүд ю медүлгч үгмүдәр медүлнә?

3. Теҗг үгмүдтә 2 – 3 зәңг ухалҗ келтн.

88. Өггдсн үгмүдлә теҗг чинртә зәңгс тогтаҗ бичтн.

Шуукрна, биилнә, хәләнә,