Удан яа болн юу

Янзнь.

Өмн дарана эгшгүдтә үгмүд:

Ар дарана эгшгүдтә үгмүд:

Тодлтн. Күрх – дойти, гөлм – сеть, тер дарунь – вскоре, торх – попасть, йиринә биш – необычная, генткн – вдруг, күн кевтә – по- человечески, сансан – задуманное, тәвх – отпускать.

8. Умштн. Кергтә үзгүд тәвтн. Буулһҗ бичтн.

Дурта балһсм

Мини дурт(а, ә) балһсм, Җирһл(и, ы)н байр, һундл(а, ә)н

Мөңк(и, ы)нд чамаг эңкрлн(ә, я)в. Җигт(ә, я) чамлаһ(а, ә)н хувацнав.

Уульнц, парк болһ(а, ә)рчн Түр(ү, у)н дурн, седкл(ә, я)н

Үүрмүд(ә, ә)н дах(у, ү)лҗ җирһн(ә, я)в. Тиньгр асхарчн медл(ә, я)в.

(Шугран В.)

9. Кергтә үзг тәвтн. Цәәлһтн.

Йиртмҗ..(ү – у)р, биилн..(ә - я), шинҗлхд..(ә - а)н, сурһул..(ә - я)р, теег..(ә - я)н, школ..(ы – и)н, эрәт..(ә - а), цецг..(ү – у)д, цецг..(ә - я)рлт, түл..(ә - я)н, делсчән..(ә - я), мөс..(ә - я)р, шүтлһн..(ә - я), биилн..(ә - я), герлт..(ә - я), торһ..(а - ә), хан..(я - ә)дн, бүшм..(ю – ү)д, хурн..(я - ә)сн, миис..(ү – ю)р.

Ө 10. Умштн. Текстд нер өгтн. Зура тогтатн. Нәәрүлҗ бичлһнд белдвр кетн. Эгшг үзг бичлһнә зокал цәәлһтн.

Орн-нутг болһнд эврә сүлд бәәнә. Хальмгин сүлд өвәрц төгрг янзта.

Хальмг сүлд(и, ы)г зег кеерүлнә. Зег – келн улсин ончта эрән. Зег мана өвкнрин нүүһ(я, ә)д йовсн авц-бәрциг темдглҗ(я, ә)нә. Цевр-цер бәәдл мед(ю, ү)лҗәнә.

Сүлдин деед бийд бәәх холвата дөрвн төөлг – дөрвн өөрд(и, ы)н хамцсна темдг болҗан(ә, а). Келкәт(ә, а) дөрвн төөлг делкән дөрвн үзгин келн-улсла иньгллтин, эвин зокалар бәәхмн гисн темдг.

Тал дунд бәәх улан зала мөргүлин әрүн темдг бәәсмн. Улан өңг байрин, җирһлин темдг. Эн бадм цецгин секгдсн миңһн хамтхасн болҗана.

1437 җил – Таһн тәәҗ, 1750 җил – Дондг Дайши өөрд улс махла деерән улан залата болх зөвтә гиҗ заксмн.

Цаһан хадг цуг олн келн-улсиг күндлҗ(ә, я)х уха медүлҗәнә. Хадг күндллһн(ә, а) темдг болҗана.

11. Ашлгч сурврмудт хәрү өгтн. Хәрүһән үлгүрлгч үгмүдәр дахултн.

1. Хальмг келнә эгшгүд ямаран багмудт хувагдна?

2. Җөөлн эгшг әс яһҗ нерәдгднә?

3. Өмн дарана эгшгүд заатн.

4. Хату эгшг әс яһҗ нерәдгднә?

5. Ар дарана эгшгүд заатн.

7. Ар дарана болн өмн дарана эгшгүд нег үгд ниицнү?

8. Хойр багин эгшгүд нег үгд ниицдг саам бәәнү?

§ 3. Ахр болн удан эгшгүд

Хальмг келнд ахр болн удан эгшгүд бәәнә. Удан эгшгүд эрк биш үгин түрүн ниилврт зогсна. Эдн уданар татгдҗ келгднә, бичгт давхр үзгәр темдглгднә: шар – ш аа з- һа, туг – т уу - ль, бә – б әә -нә, дер – д ее -р, ул – уу ль-на.

12. Удан эгшгтә үгмүд олтн, умштн, темдглтн. Ударлт чикәр тәвтн.

1. Аавин сәәнд – әмт мед, 2. Загар салькн ордг,

Агтын сәәнд – һазр мед. Зааврар ухан ордг.

3. Күүнә кеермҗ – ухан, 4. Хөөткән сансн – цецн,

Күлгин кеермҗ – хурдн. Хуучан хатхсн – урн.

13. Әәһин темдгәр үзгүдинь чикәр бичтн.

Б[а:]тр, ч[и:]рг үрд[ә]р т[у:]рад,

Б[у:]рл т[е:]гм өсн[ә],

Сурһ[у]ль, номдан килмҗ[ә]н өгәд,

С[у]л нер[ә]н д[у:]дулна.

14. Умштн. Харар барлата үгмүдт эгшгүдин удан, ахринь цәәлһтн.

Удан эгшгүдтә үгмүд салһҗ бичтн. Хавсрлтд удан әәһин темдгинь тәвтн.

Унһн, унһн

Көөрк, унһн, Герин ард Терүг һатлхла,

Көшнәч гүүһәд. Һол бәәнә, Теегт өвсн –

Үлд экәсн – Нарта өдрт Җөөлн, ноһан,

Үүрлхм хоюрн. Наадхмн өөмәд. Җаҗлад хәләхч.

(Шугран В.)

Янзнь.Көөрк [кө:рк].

Тодлтн. Көшнәч – устаёшь, җаҗлх – жевать, хәләхч – посмотришь.

15. Айслулҗ умштн. Харар барлата үгмүдт кедү үзг, кедү ә бәәхинь. бичтн. Тәәлвринь олҗ келтн. Чееҗәр дастн.

Нарта зунд Хойр һар уга,

Нигт девлтә, Хойр көл уга,

Тачкнсн киитнд Шуукрад, ишкрәд ирнә,

Төрүц нүцкн. Шора цацад аздлна.

Удан яа болн юу

Удан я, ю әс хойр үзгәр темдглднә: яа болн юу. Удан эгшг яаболнюуүгин эклцд зогсна: яахла, юуһар, яарм, юунд, юунас.

16 Умштн. Күүндтн. Яа, юу эгшгүдин чик бичлһинь цәәлһтн.

Делгүрт

Болха: Яа, Ялуха, хәлә! Яһсн сәәхн бүшмүдв!

Ялуха: Юу, үнтә болхгов? Иим бүшмүд би яармд үзләв.

Болха: Намий? Тиигәрән юуһар күрхмби?

Ялуха: Дурта таксиһәр күрч болҗана.

Болха: Юуна өөр буух кергтә?

Ялуха: Гиичлүрин өөр буух кергтә.

Болха: Ханҗанав. Сән-менд харһий!

17. Умштн. Цегмүдин ормд удан болн ахр я, юорулҗ бичтн.

А: Манҗ, чи ю..нд дуртавч?

Ә: Би яңһгин идәнд дуртав.

А: Яңһг ю..нас цуглулҗ авна?

Ә: Яңһгин моднас цуглулна.

А: Ямаран аң яңһгд дурта?

Ә: Медҗәхшив!

А: Ю..! Юңгад эс меднәч?

Ә: Эн аң модн деер бәәршнә.

А: Я..! Эн кермн!

Ә: Тер биший!

18. Умштн. Кергтә ормднь удан яа, юуболн ахр я, ю орулҗ бичтн.

1.Намрин тег я..маран өвәрц болна! 2. Теегт ю.. бәәнә? 3. Зурмн ю..нд дурта? 4. Эрднь я..хар дегтр авв? 5. Ю..нас мөсн тогтна? 6. Харада я..хар бальчг зөөнә? 7. Мис ю..нас зулна? 8. Ю..нд җивр бәәнә? 9. Туула я..маран аң?

10. Санҗ ю…нас һәрәдв? 11. Я..рмд әмтәхн зер-земш хулдна.

12. Ю..һар йовхла, шулун болна? 13. Шовуд ю..һар теҗәл кенә?