Дәріс

Тақырыбы: Таяу Шығыста,Орталық Азиялық Ренессанс және Алтын Орда дәуірінде білім беру мен педагогикалық идеялардың дамуы (VI-XV ғ.ғ.)

Жоспары:

1. Әлем өркениеттері

2. Ж.Баласағұнның ізігілкті басқару идеясының көздері

3. Ертедегі Шығыс өркениеттерінің ой-пікірлері және педагогикалық идеялардың дамуы

Негізгі ұғымдар: Ренессанс, Орталық-Азиялық Ренессанс, педагогикалық тұжырымдама, ізгілік көзқарастары, тәрбиелік дәстүрлер, ағартушылық іс-әрекет, гуманист-ғалым, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық көзқарастар жүйесі.

«Басқару - әр алуан ортаның (әлеуметтік, биологиялық, техникалық) белгілі бір құрылымын сақтап, әрекет ету режимін қолдау, олардың мақсат-мұраттарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған жүйенің қызметі. Дегенмен, басқару – сан алуан ғасырларды басынан өткізген күрделі үрдіс.

Жүсіп Баласағұнның педагогикалық мұрасындағы ізігілкті басқару идеясының танымдық көздерін анықтауға мүмкіндік берді.

Түркі тілінде ең алғаш жарық көрген «Құтты білік» дастанының ерекше құрылымы. Дастанында төрт кейіпкер төрт қасиетті ұғымның - Әділет, Дәулет, Ақыл, Қанағат - иесі болып табылады.

Баласағұнның көздеген мақсаты – ізгілікті басқару идеясын негізге ала отырып, ізгілікті қоғам орнату. Құтты білік» дастанында халық қамын ойлау, халыққа қамқорлық жасау билік иелерінің басты міндеті болып келеді.

Батыстық өркениеттегі басқару мәселесінде ізгіліктің құнды қағида екеніне көз жеткіземіз. Мұнда ізгілікті басқару тәрбиесіне ерекше мән берді. Ежелгі грек философы Сократ (б.з.д.469-399ж.ж) рахымшылдық, мейірімділік, білімділік, даналықты, жақсылықты терең түсінгенде ғана мейірімді бола алады, ол ақиқат – шындық, таза болмыс адам ақылының алғы шарты десе, Платон мен Аристотель қоғамды тәрбиелеуде ізгілікті басқару идеясын басшылыққа алады. Платон (б.з.д.427-347жж) адамдар теңсіздігінің, әділетсіздіктің себебін қоғамдық өмірді ұйымдастырудан іздеген. Адамзат дамуындағы ізгілікті басқаруды көздейтін негізгі идеяларды жүйелесе болады

Басқару – үздіксіз үрдіс. Ол адамзат дамуының әр кезеңінде жаңа идеяларға, жаңа бағыттарға талаптанып отырады. Бұл идеялар, біздің пікірімізше, ауыз әдебиетінен көрінетін рухани мұралардан басталып, жазба мәдениетіміздің, тіліміздің ең көнесі болып саналатын тарихи мұрамыз − Орхон-Енисей және Талас жазуларында (V-VI ғғ.) ірге тасын қалаған.

Басқару туралы құнды мәселелер, әсіресе, ізгілікті басқару идеясы Орталық Азияда Қайта Өрлеу, яғни Ренессанс дәуірінде қарқынды дамып, Тұран жерінде ерекше құбылысқа айналды (IX –XIII ғғ.). Ренессанс – дегеніміз мәдениеттің жаңарып, жаңғырып отыруы. Ондай дәуірлер Ренессанстық тұлғаларды дүниеге әкеледі. Солардың қатарында әлемнің екінші Ұстазы атанған Әл-Фараби, әйгілі «Шахнаманың» авторы Фирдоуси, медицина негізін қалаушысы Ибн сина, ең алғаш түркі тілінде шығарма жазған Жүсіп Баласағұн, Орталық Азиядағы тұнғыш сөздігінің авторы Махмұд Кашгари, т.б. Игілікті басқару идеясының түрлі қырлары ғұламалардың еңбектерінде жан-жақты ашылады. Ерекше назар аударытыны олардың басқару іс-әрекетін адамгершілік, ақыл-ой, еңбек тәрбиелерімен байланыстыра қарастырағандары. Ғұламалардың құнды ойлары төменгі кестеде жүйеленген.

1-кесте – Шығыс ғұламаларының ізгілікті басқару туралы идеялары

Ғұламалар	Негізгі ой	Тәрбиелік мәні
Ал- Фараби
	Әлеуметтік-этикалық трактат: саяси қайраткерлер қала тұрғындарын ізгілікке үйретіп, оларды абзал адамдарға айналдырады; Азаматтық саясат: бірінші басшы алдамдарды бақытқа апаратын әрекеттерді белгілеуге әрі анықтауға қабілетті; Қайырымды қала: адамның мүшелерінің мүлде мінсіз болуы; өзіне айтылғанды жете түсінуі және оған айтқанның бәрін өзіне елестетуі қажет;	ел басшысы – елдің ең басты тәрбиешісі;
Фирдоуси	Шахнама: таза өмір сүр, құмартпа тамашаға. Байлық құма, тұрашыл, білімді бол, өз патшаңа барынша сенімді бол	баланы жастайынан ізгі қасиеттерге баулу: білім, әділ, сенім
Ибн Сина	Қоғамға ақылды, жомарт патша қажет	Ақыл і мен жомарттық қасиет тәрбиелеу
Махмуд Кашгари	Диуани-лугат-ат турки: Ұлық болсаң – iзгi бол (халық тәлімінен)	әдептілікке,адамгершілікке шақыру

Орта Азиялық Ренессанс дәуірінің мынадай ерекшеліктерін атауға болады:

- гуманизм мен ізгілік -Ренессанстің негізі ұстанымдары;

- ізілікті қоғам орнату – дәуірдің мұрат-мақсаты;

- адамгершіліктің күшеуі, мәдениеттің дамуы, адамды ең жоғары тұлға деп қарастырып, оның еркіндігін, жақсы өмір сүруін насихаттау – заманның құндылығы.

Лекция

Тақырыбы: Еуропа мен Америка елдері тарихындағы білім беру, мектеп және педагогикалық ой-пікірлер

Жоспары:

1.Ерте ортағасырда Еуропадағы білім берудің ерекшеліктері.

2. XVII - XVIII ғғ. Еуропалық елдердегі ағартушылық. В.Раткенің педагогикалық идеялары

3.Я.А.Коменскийдің педагогикалық ілімі. XVIII ғасырдың басында Батыс Еуропа елдеріндегі педагогикалық ойлар.

Негізгі ұғымдар: білім беру, катехумендер мектебі, кафедралды мектептер, собор мектептері, шіркеу мектептері, еуропалық университеттердегі білім беру, Қайта өрлеу мен Реформация дәуірі, еуропалық ағартушылық, ағартушылық-педагогикалық ой-пікірлер, педагогика классиктері, білім бері тенденциялары.

Чех педагогы Ян Амос Коменский ХVІ ғасырдың аяғы, ХVІІ ғасырдың басында педагогика ғылымының негізін қабылдады.1592 жылы 28 наурызда дүниеге келген еді. Каменскийдің «Ұлы дидактика» еңбегі дүние жүзіне танылып, ең алғашқы оқытудың заңдылықтарын принциптерін, сынып – сабақ жүйесінің негізін салған.Сондай-ақ ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесінің мәселелері зерттелген Каменский 1641-1654 жылдары аралығында Англияда, Швецияда және Венгрияда болып, мектеп реформасын әзірлеу ісіне қатысып, оқулықтар жазған.Ал 1648 жылы ол өзінің «Чех туыстық» қауымымен құрып оның басшысы болды.Осы жылдары «Әлемді суреттеп бейнелеу».

Жақсы ұйымдастырылған мектептік заңдары, «Жастарға арналған мінез-құлық ережелері» деген еңбектері жарық көрді.Сондай-ақ Венгрия да жүргенде 1654 жылы мектеп жасына дейінгі балаларға арналған «Аналар» мектебін ашады.Ал 1650 жылы Венгрияда мектептегі реформа ісіне басшылық жасайды.Каменскийдің шығармалары риалистік және материялистік көзқарасы тұрғысынан қарастырамыз.Дидактиканың принциптерін материал тұрғыдан, ал оқу мен тәрбие жүйелерін құруда, яғни таным проблемасын шешуді екі жақта көзқарастар қарастырылады.Каменскийдің идеясы логикалық, яғни оның негізгі діни сапа, сондай-ақ табиғатты танудан көрінеді.

Каменскийдің көзқарасының жаңа бағыттары қайта өрлеу дәуірінде гуманистік тұрғыдан әсері күшті болды. Яғни адамның бойында ең алдымен адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу керек деп есептеп немесе адамгершілік шеберханасы болу керек деген, ең алдымен адамға оның ақылымен күшіне сену керек дейді. Ақиқатында адам ақылы зор мәнге иелі.Каменскийдің бұл көзқарасы орта ғасырларда адам гуманизімі жайындағы көзқарасы жайлы кері ықпал етті.Ол өз кезегінде білім беру жүйксін, сынға алып, білім алуға қол жетпейтін төменгі тап өкілдеріне, олардың құрылғысын зерттеп келе білім әр адам үшін қол жетерліктей болу керек деп көрсетеді.Ұлы дидактика деген – еңбегінде реалистік позиция педагогиканың өзекті мәселелерін шешуде өмір тілеуіне қоғамның демократиялық топтарына бағына көрсетті.Ең алдымен жас жеткіншектерге тәрбие мен білім беру қажет, ол өмірге пайдалы, қажетті білімді оқудан талап етеді.Адам болу үшін ол білім алу тиіс, білімді адам нағыз адам болу керек.Тәрбие ісі табиғатқа сәйкес жүргізілуі керек, яғни адамды табиғаттың бір бөлігі ретінде қарап, оның табиғи қабілеті мен қасиеттерін тәрбиелеуге бағытауы тиіс.Осыған байланысты «Табиғатқа сәйкестік принципін» ұсынады.

Мектептегі оқуының жүйесі. Ол адамның өсіп-жетілуіндегі жас ерекшеліктерін негізге ала отыра, бір-бірімен байланысты құрылған оқудың 4 сатылы кезеңін, осыларға сай 4 түрлі мектеп оқуының жүйесін ұсынды.

1) Баланың туғанынан 6 жасқа дейінгі кезеңінде әр үйде – «Ана мектебі»

2) 6-дан 12 жасқа дейіегі балалар үшін әрбір қауымда «Ана тілі» мектебі.

3) 12-ден 18 жастағы жастар үшін - әрбір қалада латын мектебі.

4) 18-ден 24 жастағы жастар үшін әрбір мемлекетте академия болу керек деді.

Дидактиканың жүйелі және бірізділік принципіне байланысты Коменский оқытудың «жақыннан алысқа», «белгіліден белгісізгі», «нақтылыдан абстрактылыға», «жеңілден ауырға» қарай көшіп отыратын негізгі ережесін құрды.